اندیشکده برهان

جمهوری اسلامی مشروعیتش را از مبانی و آرمان‌هایش دریافت می‌کند. حقانیت نظام سیاسی انقلاب اسلامی در صورتی از سوی مردم و دین پذیرفته است که متعهد به آنچه فلسفه‌ی وجودی‌اش را تشکیل می‌دهد باشد. اعتقاد و التزام به اسلام و کارکردهای اجتماعی، سیاسی و اخلاقی‌اش مثل عدالت، مبارزه با استکبار و تخلّق به اخلاق الهی در میان کارگزاران و نهادهای حاکمیتی است که خطوط قرمز همه‌ی اجزا و عناصر جمهوری اسلامی را تشکیل می‌دهد. جمهوری اسلامی نه می‌تواند و نه می‌خواهد که با اصول خود بی مهابا برخورد نماید. بنابراین چرا ماندن و چگونه ماندن سؤال از فلسفه‌ی وجودی انقلاب اسلامی است.

فارغ از پاسخ چرا ماندن که همان دلایل تشکیل و ایجاد جمهوری اسلامی است، در پاسخ به سؤال چگونه ماندن می‌توان به ویژگی‌های نهادی و کارگزاری تراز انقلاب اسلامی پرداخت. در این یادداشت به برخی از ویژگی‌های نهاد «مجلس شورای اسلامیِ» تراز انقلاب در کلام حضرت امام خمینی و مقام معظم رهبری اشاره می‌شود.

۱-  تشرع و تقید به احکام اسلام:

اولین ویژگی مجلس تراز که ماهیتی دو جانبه دارد، اعتقاد قلبی و التزام عملی مجلس به شریعت اسلام در کنار اعتقاد به مردم است. در واقع همانگونه که در ماهیت جمهوری اسلامی، جمهوریت و اسلامیت تضمین کننده و قوام بخش یکدیگرند، التزام مجلس به مبانی و آرمان‌های اسلامی، همان نمایندگی صحیح از مردم و اعتقاد به مردم در انقلاب اسلامی همانا پرهیز از گرایش یا تبعیت از استکبار و طاغوت است. بر این اساس امام خمینی یکی از مهمترین ویژگی‌های نمایندگان مجلس را «متعبد به اسلام و وفادار به مردم» (صحیفه امام، ج ۲۱، ص ۱۱) می‌دانند. وفاداری به مردم و ادای امانت وکالت آن‌ها جز از طریق تقیّد به اسلام حاصل نمی‌شود و نماینده و مجلس مقیّد به دین، وفادارترین کارگزاران و نهادها خواهند بود. به خصوص آنکه مجلس برخلاف بسیاری از سازمان‌ها و ارگان‌ها در تماس مستقیم با مردم قرار دارد و چه بسا یکی از دو ارگانی است که بیشترین اثرگذاری را بر زندگی حقیقی و حقوقی مردم خواهد داشت. مجلسی در جهت منافع مردم و ملّت گام بر می‌دارد که بیشترین تشرّع را داشته باشد و این اسلام است که مهمترین انگیزه‌ی یک نهاد برای خدمت به مردم خواهد بود.

۲-  شفافیت نمایندگان:

در چنین مجلسی که تصمیم گیری برای امت و ملّت اسلامی وفق دین مبین صورت می‌گیرد، حتماً صفات ضروری کارگزاران نظام اسلامی مثل صداقت و امانتداری در وکالت از مردم بر منافع حزبی و جریانی و سرمایه داران اولویت و ترجیح خواهد داشت. مجلس تراز انقلاب اسلامی شفاف است چون صداقت و امانتداری یکی از مهمترین شاخصه‌های نمایندگانش است. نماینده‌ی امین و صادق از اطلاع موکّلینش نسبت به آراء او در صحن مجلس و کمیسیون‌های تخصصی هراس ندارد، زیرا حداکثر کوشش را برای تأمین خواست و نیاز آن‌ها بر اساس مبنایی صحیح انجام داده است. امام خمینی در این باره می‌فرمایند: « باید اشخاص امین و صادق در مجلس شورا بروند که مقدرات شما را بر طبق خواسته‌های خداى متعال پیاده کنند.» (صحیفه امام، ج۶، ص ۴۸۸) در واقع مجلس تراز انقلاب اسلامی دارای تقوای جمعی است؛ یعنی علاوه بر آنکه نمایندگان به صورت فردی متخلّق به اخلاق و آداب اسلامی هستند و جانب محرمات و واجبات الهی را نگه می‌دارند، نهاد مجلس نیز در اثر نصح عمومی نمایندگان و مراقبت از یکدیگر دارای یک «تقوای جمعی» الگو برای سایر نهادها نیز هست. رهبر معظم انقلاب در این باره می‌فرمایند: «تقوای جمعی این است که جمع‌ها مراقب خودشان باشند. جمع به حیث جمع مراقب خودشان باشند. بی مراقبتی جمع‌ها نسبت به مجموعه‌ی خودشان، موجب می‌شود که حتّی آدم‌هایی که در بین آن جمع‌ها تقوای فردی دارند، با حرکت عمومی آن جمعها بغلتند و به جایی بروند که نمی‌خواهند. در طول این سی سال ما از این ناحیه ضربه خورده‌ایم، یکی از جاهایی که ضعف نشان داده‌ایم، همین بوده…» (مقام معظم رهبری، ۸/۳/۱۳۹۰)

۳-  عصاره فضائل ملی باشید:

یکی دیگر از ویژگی‌های مجلس تراز انقلاب را باید در امیدآفرین بودن، شورآفرین بودن، تحرک، قدرت بسیج کنندگی منابع، دلگرم کنندگی و همه‌ی صفاتی دانست که کشور را در بحران‌ها و سختی‌ها و گردنه‌ها بالا می‌برد و نه تنها نماد «ما نمی‌توانیم» و «ما بلد نیستیم» نیست که نماد اقتدار و عزت ملی است. امام خامنه‌ای این ویژگی‌ها را چنین توصیف می‌کنند: «توجه کنید مجلس عصاره‌ی فضائل است نه عصاره‌ی همه‌ی خصلت‌ها؛ مجلس بایستی عصاره‌ی فضائل ملّت باشد. مجلس نباید نماد تردید باشد، نماد خود کم بینی باشد، نباید نماد یأس و نومیدی یا نماد عدم اعتنا و عدم مبالات به مسائل کشور باشد. نباید مجلس نشان بدهد که نگاهش به ظرفیت‌ها و توانایی‌های ملّی، نگاه مأیوسانه است.» (مقام معظم رهبری، ۳۰/۳/۱۳۹۷)

بنابراین مردم نباید درب‌های مجلس را به افرادی که در توانایی، صداقت و امانتداری آن تردید وجود دارد، یا سوابقی از ترجیح منافع حزبی و جریان سیاسی خاص بر منافع عمومی اسلام و ملّت دارند باز بگذارند. نمایندگان انقلابی نیز باید خود را دارنده‌ی این ویژگی‌ها بدانند. رأی‌های حزبی و فراکسیونی بدون در نظر گرفتن حقّ و منافع عموم مردم یا تأمین حقوق مستضعفین از مواردی است که می‌تواند سطح اثرگذاری مجلس شورای اسلامی در رشد و پیشرفت کشور را به چالش جدی بکشد. امام خمینی در توصیه به مردم در انتخاب نمایندگان مجلس تراز می‌فرمایند: «اشخاصى که امین هستند، اشخاصى که معروف است پیششان به امانت، به دیانت، به خدمت به مردم، آن‌ها را تعیین کنند.» (صحیفه امام ج ۱۰، ص ۵۲۵)

۴-  تخصص در کنار تعهد:

در این میان مجلسی می‌تواند مجمع نخبگانی برای مشورت اسلامی به کشور باشد که متشکل از اجزایی متخصص، کارآمد و آگاه نسبت به مقتضیات مکان و زمان باشند. درک روابط اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و بین الملل سبب می‌شود تا مجلس در تصویب طرح‌ها، لوایح و تصویب معاهدات و قراردادها با نهایت دقت، مهم‌ترین مصالح کشور را در نظر بگیرد. بدیهی است که با وجود چنین مجلسی، اختلافات نهادهای تصمیم گیری و چالش نهادهای اجرایی با ارگان‌های تصمیم گیر به شدت کاهش می‌یابد. در طرف مقابل اگر مجلس به صورت جمعی از افراد فاقد تخصص و اطلاع از علوم روز، فاقد تحلیل و بینش صحیح در سیاست و روابط بین الملل، عدم درک نسبت به امنیت اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و سخت باشد باید شاهد ورود خسارات جبران ناپذیر به کشور بود. امام خمینی در این باره می‌فرمایند: « ملت در هر دوره از انتخابات وکلاء مطلع بر مسائل روز و سیاستهای اسلامی به مجلس بفرستند.» ‏(صحیفه امام ج ۲۱، ص ۴۲۰)‏ ایشان همچنین در ضرورت انتخاب و تشکیل مجلس از افراد اهل علم و آگاهی چنین می‌فرمایند: «در مجلس، اسلام تنها کافی نیست، بلکه باید مسلمانی باشد که احتیاجات مملکت را بشناسد و سیاست را بفهمد و مطلع به مصالح و مفاسد کشور باشد و ممکن است به شما و گروه شما هم مربوط نباشد.» (صحیفه امام، ج ۱۸، ص ۱۵۲)

علاوه بر تخصص لازم است مجلس شورای اسلامی برآمده از طبقات فرودست بوده و نیازها و وضعیت عموم مردم را نه از جراید و فضای مجازی که با تجربه‌ی زیسته‌ی خود درک کرده باشند. روشن است که نمایندگان احتمالی رشد یافته در طبقات و دهک‌های بالای اقتصادی فهم درستی از «وضعیت» در دهک‌های پایین و مستضعفین نخواهند داشت؛ بنابراین محتمل است که در تصویب لوایح و طرح‌ها بیش از منافع مستضعفین، سود سرمایه داری و حال دهک‌های بالای مسلط و انحصار طلب در نظر گرفته شود. چنین مجلسی احتمالاً در مقابل تهدید و ارعاب استکبار جهانی به عنوان حامی اصلی سرمایه داری جهانی نیز منفعل شده و توانایی مقابله را از دست خواهد داد. مؤسس جمهوری اسلامی در این باره می‌فرمایند: « وکلای مجلس از طبقه‌ای باشند که محرومیت و مظلومیت مستضعفان و محرومان جامعه را لمس نموده و در فکر رفاه آنان باشند.» ‏(صحیفه امام ج ۲۱، ص ۴۲۲)‏

مجلس منبعث از مستضعفین، مسئولیت پذیر است و در هر نقطه و امری که رنجی بر مستضعفین تحمیل شود، یا جریان سرمایه داری انحصار طلب بخواهد منافع خود را بر اندک بهره‌ی فرودستان بنا کند، حضور یافته و با بهره گیری از تمام ظرفیت‌های قانونی خود به وظایف اسلامی عمل کرده و با تأمین منافع دهک‌های ضعیف‌تر جامعه، به حکم شریعت نیز عمل می‌نمایند. امام خمینی چنین مجلسی را اینگونه توصیف می‌کنند: «مردم شجاع ایران با دقت تمام به نمایندگانی رأی دهند که متعبد به اسلام و وفادار به مردم باشند و در خدمت به آنان احساس مسئولیت کنند، و طعم تلخ فقر را چشیده باشند، و در قول و عمل مدافع اسلام پابرهنگان زمین، اسلام مستضعفین، اسلام رنجدیدگان تاریخ، اسلام عارفان مبارزه جو، اسلام پاک طینتان عارف، و در یک کلمه، مدافع اسلام ناب محمدی(ص) باشند. (صحیفه امام، ج ۲۱، ص ۱۱) چنین مجلسی در رسیدگی به امور عموم مردم و مستضعفین نه تردید می‌کند و نه تعلل؛ نه اینکه تصویب طرح‌های توان بخشی و تقویت دهک‌های فرودست در پیچ و خم کمیسیون‌ها ماه‌ها به طول انجامد اما طرح‌های معافیت مالیاتی کارتل ها و سرمایه داران و سلبریتی ها در اندک زمانی به تصویب برسد. آنطور که در برخی مواقع در مجلس دهم متاسفانه شاهد آن بودیم. این مفاد توصیه‌ی رهبر کبیر انقلاب اسلامی به مجلس است: «طرح‌ها و پیشنهادهایى که مربوط به عمران و رفاه حال ملت خصوصاً مستضعفین است انقلابى و با سرعت تصویب کنید.»‏ (صحیفه امام، ج۱۲، ص ۳۶۴)

اساساً مجلس تراز انقلاب یک مجلس کیفی است و نه کمّی. اینکه چه تعداد قانون مصوب نموده است با اینکه چه قوانینی توانسته وضعیت را به سود مستضعفین و آحاد مردم تغییر دهد واقعاً متفاوت است. در مجلس تراز نه عدد نطق‌ها و تذکرات قانونی ملاک است که مهم وزن و اثر گذاری تذکرات به مسئولین دولتی و انجام وظایف نظارتی مجلس است. آیا مجلس می‌تواند سنگ‌های بزرگ را از سر راه پیشرفت ملّت بردارد یا خیر مهم‌ترین کاری است که یک مجلس تراز انقلاب انجام می‌دهد. رهبر معظم انقلاب در این باره می‌فرمایند: «نکته‌ی مهم این است که شاخص کمّی برای ارزیابی کافی نیست، بایستی مشخص شود که وزن این مصوبه‌ها در اداره‌ی کشور چقدر است؛ چون شما مدیر کشورید و قانون گذار کشور و ریل گذار حرکت اجرا شما هستید دیگر، یعنی این بخش مهم از مدیریت در اختیار شماست.» (رهبر معظم انقلاب، ۳۰/۳/۱۳۹۷)

چنین مجلسی دیگر «وکیل الدوله» نخواهد بود و درگیر بازی‌های قدرت و ثروت نخواهد شد. وکیل الملّه منافع مردم را در سراسر کشور حتی بر حوزه‌ی انتخابیه‌ی خود ترجیح داده و در اندیشه‌ی زراندوزی یا استخدام احتمالی در فلان شرکت یا وزارتخانه نخواهد بود. در لحظه‌ای که نمایندگان یک مجلس خود را نماینده‌ی تمام ملّت ایران بدانند دیگر اختلافات قومی، مذهبی و سیاسی بر آن‌ها اثر گذار نخواهد بود؛ یک مجلس برای یک ملّت تشکیل می‌شود و هیچ جریان اندیشه‌ای و سیاسی یا اقتصادی نمی‌تواند مجلس را از حرکت در مسیر منافع مردم و به خصوص مستضعفان باز دارد.

نکته‌ی دیگری که در مجلس تراز باید مورد دقت قرار بگیرد، حفظ وحدت بر اصول و منافع ملّی است. هرچند مجلس به عنوان یک نهاد تصمیم گیر و تصمیم ساز (با احتساب مجموعه‌هایی چون مرکز پژوهش‌های مجلس) باید عرصه‌ی تضارب آراء باشد، اما هرگز نباید شاهد اشتباه در اولویت‌ها و بازناشناسی اصول از فروع باشد. مجلس شورای اسلامی به عنوان نمایندگان یک ملّت متحد در عین گوناگونی قومی، مذهبی و سیاسی، باید نمادی از اتحاد و همبستگی باشد. رهبر معظم انقلاب در این باره می‌فرمایند: «در مجلس سلائق مختلف و جریان‌های مختلف هستند. بنده هیچ اصرار ندارم که جریان‌ها همه یکی بشوند؛ نه اختلاف سلیقه، اختلاف فکر، اختلاف مذاق و اختلاف عقیده سیاسی وجود دارد و طبیعی است و در موراد بسیاری مفید است. حالا ممکن است یک جاهایی هم ضررهایی داشته باشد؛ اولاً، یقه‌ی یکدیگر را نگیرید؛ اختلاف سلیقه منتهی نشود به کشمکش و دعوا و چالش و دشمن خونی همدیگر شدن و فراموش کردن امریکا. متأسفانه برخی جناح‌های ما اینجوری اند…» (رهبر معظم انقلاب، ۸/۳/۱۳۹۰)

چنین اصولی نیازمند حفظ وظیفه‌ی نظارتی مجلس است. مجلس شورا به عنوان چشم و ذهن مردم در نظام سیاسی جمهوری اسلامی مکلّف است علاوه بر آنکه می‌اندیشد چه چیزی و چگونه اجرا شود، می‌بایست نظارت کند که آیا آنچه انجام و اجرا شده است نیز مطابق با قانون بوده است یا نه. در مجلس تراز نظارت هرگز تحت الشعاع رودربایستی‌های سیاسی و حزبی نخواهد شد و متخلّفین در ارکان حاکمیتی بیش و پیش از نهاد قضائی کشور، نگران چشمان تیز بین مجلس هستند. اما این شأن نظارتی مهم که البته بخشی از آن از طریق دیوان محاسبات باید انجام بشود، یک شرط اساسی دارد و ان اینکه مجلسی که می‌خواهد بر سایر ارگان‌ها و اجزاء نظام نظارت کند، در وهله‌ی اول شأن خود را حفظ کرده و خودش در مظان اتهام نباشد. رهبر معظم انقلاب برای حلّ این مشکل چنین می‌فرمایند: «در داخل مجلس شورای اسلامی، خود نظارتی بگذارید. این همان تقوای جمعی است. مجموعه خود را بپاید. حالا حرف‌هایی گوشه و کنار زدند که نماینده باید آزاد باشد، چه باشد. کسی با آزادی نماینده مخالف نیست؛ با کج رفتاری نماینده مخالف است. یک نماینده‌ی کج رفتار ممکن است مجلس شورای اسلامی را بدنام کند، متهم کند، حیف نیست؟ مجلس به این عظمت، این نهاد قانونی اساسیِ در کشور.» (رهبر معظم انقلاب، ۸/۳/۱۳۹۰)

« (نمایندگان مجلس) در بین خودشان خودکنترلی داشته باشند. خود مراقبتی داشته باشند، نگذارند جریانشان انحراف پیدا کند؛ و الّا در میان این جریانات آدم‌های خوب کم نیستند، اما وقتی جریان اشکال پیدا کرد، آدمِ خوب را هم با خودش می‌غلطاند و می‌برد…» (رهبر معظم انقلاب، ۸/۳/۱۳۹۰)

مجلس تراز انقلاب اسلامی، به مثابهی اساس و پایه‌ی استحکام نظام اسلامی است که به تصمیمات ساختار سیاسی کشور ماهیت مردم سالارانه می‌بخشد. مجلس شورای اسلامی در ساختار سیاسی ایران به نشان حاکمیت مردم بر سرنوشت اجتماعی و سیاسی‌شان در رأس امور است. این اثربخشی مستقیم بر مدیریت کشور باید نتیجه‌ی مجلسی باشد که ماحصل خصائص نیک ملّت است و در نتیجه همه‌ی تصمیماتش باید ناظر به مهمترین ویژگی‌های مردم باشد. پس مجلس تراز جمهوری اسلامی از این رو نماد آن دسته از مؤلفه‌هایی است که ایرانیان را در جهان به آن می‌شناسند. رهبر معظم انقلاب در این باره می‌فرمایند: «مجلس باید مظهر عزت ملّی و مظهر اقتدار و استحکام نظام باشد، مجلس این است چرا؟ برای خاطر اینکه مجلس، منتخب عموم مردم کشور در جاهای مختلف است که با یک انگیزه‌ای آمده‌اند این شخص را – این برادر را – این خواهر را انتخاب کرده‌اند و امام فرمودند که مجلس، عصاره‌ی فضائل ملّت است.» (مقام معظم رهبری، ۳۰/۳/۱۳۹۷)

مجلس تراز انقلابی مهمترین وظیفه‌ی خود که قانونگذاری است را مقدم بر هر امر دیگری از قبیل امتیاز گیری برای حوزه انتخابیه، رانت، حمایت از حزب و جریان سیاسی خاص و… می‌داند. قانونگذاری تراز در مجلس تراز دارای ویژگی‌های ذیل است:

۱.  با کیفیت است و در هر دوره و هر سال عمق و اثرگذاری آن بیشتر می‌شود.

۲.  رعایت اولویت‌های کشور را می‌کند و وقت مجلس صرف امور مهمتر و حساس‌تر می‌شود.

۳.  عملی است و کار کارشناسی نشان از تحقق و اثر گذاری آن دارد.

۴.  خلاف مصالح کشور نیست و تحت تأثیر تشر و عربده‌ی مستکبرین قرار نمی‌گیرد.

۵.  در پی حلّ مشکلات مردم است و اولویت‌های او در ابتدا حلّ مسائل طبقات ضعیف است.

۶.  جنبه‌های کارشناسی در تصویب قوانین در آن به شدت رعایت شده و عناصر نخبگانی در مجلس و بیرون از آن بهره مند شده است.

۷.  اثرپذیری از رسوم غربی ندارد و سنت‌های اسلامی و ایرانی را مد نظر دارد.

۸.  تازه و نو است و اگر منطق برخی قوانین تمام شده باشد، حذف شده و متناسب با مقتضیات قوانین جدید تصویب می‌شوند.

در نهایت می‌باید مهم‌ترین ویژگی مجلس تراز انقلاب اسلامی را در وجود روح انقلابی برای آن دانست. نماینده‌ی انقلابی، جهادی، شجاع و دلیر در مقابل استکبار و اهل مقاومت در برابر شدائد و بحران‌هاست که می‌تواند متناسب با ذات و ماهیت انقلاب اسلامی، زمینه‌ی تحقق آرمان‌ها و اهداف را فراهم کند. مجلس تراز انقلاب به نیکی می‌داند که هزینه‌های چالش حتماً بیش از هزینه‌های سازش است و راه پیشرفت و رشد را نه در الگوهای وابسته شرقی مثل کره جنوبی و نه الگوهای غربی مثل آمریکا که در دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمی جهان اسلام جستجو کرده و مبتنی بر همه‌ی استعدادها و ظرفیت‌های کشور در جستجوی راهی برای افزایش آرامش و بهبود سطح زندگی مادی و معنوی ایرانیان است. رهبر معظم انقلاب در دیدار با نمایندگان مجلس خطاب به آنان می‌فرمایند: «رفتار نمایندگان مجلس باید رفتاری انقلابی باشد؛ برخورد باید برخورد انقلابی باشد. شما در سوگندی هم که یاد کردید، این سوگند را یاد کردید که انقلاب، نتایج انقلاب، فراورده‌های انقلاب و فراورده‌های نظام جمهوری اسلامی را حفظ کنید. بدون انقلابی بودن که نمی‌شود حفظ کرد. رفتار انقلابی به معنای رفتار عاقلانه مدبرانه و مجاهدانه است.» (مقام معظم رهبری، ۳۰/۳/۱۳۹۷)