اهتمام به نماز و برپاداشتن آن ده‌ها بار و با الفاظ مختلف در قرآن مطرح شده است که نشان از اهمیت نماز دارد. قرآن مجید در آیات فراوانی ـ حدود هشتاد آیه ـ با تعبیر‌های گوناگون درباره اقامه نماز یا حدود و احکام آن سخن گفته یا از نمازگزاران، تمجید و بی‌نمازان را سخت توبیخ کرده است.
مقدمه
نماز، ستون و مهم‌ترين ركن عبادی دين است كه با تمام معارف دين ارتباط دارد. جايگاه ويژه نماز در برنامه عبادی مؤمنان بر كسی پوشيده نيست. آنان پنج بار در طول شبانه‌روز نماز می‌خوانند و با سرمنشأ هستی سخن می‌گويند؛ از این‌روست که نماز از مهم‌ترین واجبات الهی در ادیان توحیدی به شمار می‌رود؛ چنانکه در سوره انبیا از نماز و زکات به عنوان مهم‌ترین عبادات و کارهای خیر یاد شده است: «وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إيتاءَ الزَّكاةِ وَ كانُوا لَنا عابِدينَ؛ و آن‌ها را پيشوايانى قرار داديم كه (جامعه را) به دستور ما هدايت مى‌كردند و به آن‌ها انجام كارهاى خير و برپا داشتن نماز و دادن زكات را وحى كرديم و آنان فقط پرستش‌كنندگان ما بودند». گزارش این آیه از سیره انبیا(علیه السلام)، از انجام کارهای خیر برای الگوگیری شامل همه عبادات و معاملات می‌شود و ذکر نماز و زکات برای توجه دادن به جایگاه این دو در میان عبادات است؛ زیرا نماز عامل تزکیه نفس و بازدارنده از زشتی‌ها و زکات عامل اصلاح جامعه است.
با توجه به جایگاه نماز، بایسته است به آسیب‌ها و پیامد‌های سبک شمردن و سهل‌انگاری نماز پرداخته شود. نوشتار پیش‌رو این مهم را درمحور‌های زیر بیان می‌کند.
اهمیت و جایگاه نماز
اهتمام به نماز و برپاداشتن آن ده‌ها بار و با الفاظ مختلف در قرآن مطرح شده است که نشان از اهمیت نماز دارد. قرآن مجید در آیات فراوانی ـ حدود هشتاد آیه ـ با تعبیر‌های گوناگون درباره اقامه نماز یا حدود و احکام آن سخن گفته یا از نمازگزاران، تمجید و بی‌نمازان را سخت توبیخ کرده است. در سوره اعلی نیز مطالب بسیار مهمی که در کتب انبیای پیشین به عنوان عوامل رستگاری ذکر شده است، ذکر شده که از جمله آن‌ها، خواندن نماز است: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى … إِنَّ هذا لَفِي الصُّحُفِ الْأُولى صُحُفِ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى؛ حقا كه رستگار شد كسى كه خود را (از عقايد فاسد و رذايل اخلاقی و عمل‌هاى زشت) پاك كرد و رشد بخشيد و زكات داد و نام پروردگار خود را ياد كرد و خضوع نمود و نماز خواند. همانا اين (امور تزكيه و فلاح، تذكر و نماز و ايثار آخرت بر دنيا) در همه كتاب‌هاى آسمانى گذشته ثبت است، در كتاب‌هاى ابراهيم و موسى». هنگامی که حضرت عیسی(علیه السلام) به اعجاز الهی در گهواره به سخن آمد، اعلان کرد که خدا مرا تا زنده هستم؛ به نماز و زکات سفارش کرده است: «…وَ أَوْصانِي بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ ما دُمْتُ حَيًّا».
در احادیث نیز از نماز به عنوان ستون دین یاد شده است؛ چنانکه پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) فرموده است: «الصَّلَاةُ عَمُودُ دِينِكُمْ». امام صادق(علیه السلام) نیز در آخرین وصایایش فرمود: «أَحَبُّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الصَّلَاةُ وَ هِيَ آخِرُ وَصَايَا الْأَنْبِيَاءِ؛ نماز محبوب‌ترین اعمال نزد خداوند و آخرین سفارش پیامبران است». امام علی(علیه السلام) نیز در وصیت‌نامه‌اش فرموده است: «اللَّهَ اللَّهَ فِي الصَّلَاةِ، فَإِنَّهَا خَيْرُ الْعَمَلِ وَ إِنَّهَا عَمُودُ دِينِكُمْ؛ خدا را خدا را (در نظر داشته باشید) درباره نماز که بهترین عمل و ستون دین شماست».
فرمود نبى ستون دين است نماز
شك نيست كه سُلِّم يقين است نماز
البته قبول درگه حق گردد
با مهر على اگر عجين است نماز
محافظت از نماز
هر کس اهمیت چیزی را درک کند، زمینه‌ها و ابزار مراقبت و محافظت از آن را نیز فراهم خواهد کرد. برای مثال حفظ جان و سلامتی برای همه افراد حتی حیوانات مهم است؛ از این‌رو هر کاری لازم باشد، مانند پیشگیری از آسیب‌ها و خطرات احتمالی برای حفظ آن انجام می‌گیرد. هر فردی امور ارزشمندی دارد که به اندازه ارزش و جایگاهی که در میان ارزش‌ها دارد، برای مراقبت از آن‌ها تلاش می‌کند. در برابر کسانی که اهمیت چیزی را درک نکنند، در حفظ آن سهل‌انگاری می‌کنند. قرآن نیز هم از کسانی یاد کرده است که از نماز خود محافظت می‌کنند و هم از کسانی که در خواندن نماز خود سهل‌انگاری می‌نمایند؛ از این‌رو در میان عبادات فقط نماز است که امر به محافظت بر آن شده است: «حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطى وَ قُومُوا لِلَّهِ قانِتين؛ بر نمازها و نماز وسطی محافظت نمایید و براى خدا و از روى خضوع و اطاعت، براى خدا بپاخيزيد». عمل به این دستور مهم فقط از عهده مؤمنان راستین بر می‌آید؛ از این‌رو در سه آیه قرآن، محافظت از نماز یکی از صفات مؤمنان ذکر شده است. در سوره معارج نمازگزاران راستین را کسانی دانسته است كه هم بر نمازشان پيوسته و پايدارند: «الَّذينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ دائِمُونَ» و هم بر نمازشان (از نظر رعايت حال واجب و مستحبّ و كمال اجزاء و شرايط) مواظبت مى‌كنند: «وَ الَّذينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ يُحافِظُونَ». مقصود از محافظت بر نماز، اهتمام و مراقبت شدید نسبت به آن و به تاخیر نینداختن از وقت آن است.
محافظت بر نماز را در سیره امامان بزرگوار می¬توان دید. امام سجاد(علیه السلام) وقتی به نماز می‌ایستاد، لرزه بر اندامش می‌افتاد. درباره امام حسن(علیه السلام) نیز همین حالت گزارش است.
محافظت بر نماز ابعاد مختلفی دارد؛ زیرا نماز دارای مقارنات، شرایط، واجبات و ارکانی است که اگر به هر یک از آن‌ها آسیب برسد؛ از نظر فقهی نماز باطل است. بنابراین محافظت بر نماز با مراعات شرایط و شناخت احکام آن و پرهیز از مبطلات حاصل می‌شود. بالاتر از محافظت بر نماز از نظر فقهی و ظاهری، محافظت بر روح نماز و خشوع قلبی در آن و توجه به پروردگار جهان است؛ چنانکه خشوع در نماز از صفات مومنان و از موجبات رستگاری است: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُون الَّذينَ هُمْ في صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ». مراد از خشوع در نماز، توجه قلبی به خدا و احساس خواری و ترس از خداست. در روایت آمده است پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) مردی را دید که در حال نماز با ریش خود بازی می‌کند. آن حضرت به مرد تذکر داد که اگر قلبش خاشع باشد، اعضای بدنش او نیز خاشع می‌شود. امام صادق(علیه السلام) نیز فرموده است:
خداوند به حضرت موسى بن عمران(علیه السلام) وحى كرد: «اى موسى! آيا مى‌دانى كه چرا تو را براى همكلامى خود برگزيدم و تو به كليم‌اللّه ملقب شدى؟ موسى(علیه السلام) عرض كرد: «نه، راز اين مطلب را نمى‌دانم». خداوند به او وحى كرد: «اى موسى! من بندگانم را مورد بررسى كامل قرار دادم. در ميان آنان هيچ كس را به اندازه تو در برابر خود متواضع و فروتن نيافتم». سپس فرمود: «يَا مُوسَى إِنَّكَ إِذَا صَلَّيْتَ وَضَعْتَ خَدَّكَ عَلَى التُّرَاب؛ اى موسى! هر گاه نماز مى‌گزارى، گونه‌ات را روى خاك مى‌نهى و چهره‌ات را بر زمين مى‌گذارى.
سهل‌انگاری در نماز
منظور از سهل‌انگاری در نماز، ترجمه «استخفاف» و «تهاون» است و قدر متیقن آن، سبک شمردن و بی‌توجهی به قضا شدن نماز است، از این‌رو با عنوان «تارک» متفاوت است؛ زیرا تارک، کسی است که کاملاً نماز را کنار گذاشته است. از آنجا که سهل‌انگار تقیدی ندارد و گاهی آن را ترک می‌کند، در اصل ترک نماز با تارک مشترک، و ممکن است شامل عواقب ترک نماز شود. از سویی اگر این سهل‌انگاری درمان نشود، به ترک کلی نماز نیز می‌انجامد؛ بنابراین باید آثار ترک کلی نماز برای او بیان شود. بر این اساس به کسی که کارها را آسان شمرد و بی‌اعتنایی کند، سهل‌انگار می‌گویند و به عمل چنین کسی سهل‌انگاری اطلاق می‌شود.
در عرف به کسانی که اهمیت موضوعی را درک نمی‌کنند و به انجام دادن کاری در زمان خود حساسیت ندارند، بی‌مبالات، لاابالی، اهمال‌کار و سهل‌انگار می‌گویند؛ به این معنا که کار مهم را آسان می‌گیرد، جدیت در انجام کار ندارد، وقت‌گذرانی می‌کند و خود را به کارهای کم‌اهمیت یا بی‌اهمیت سرگرم می‌کند تا کار مهم را انجام ندهد. برخی افراد با اینکه می‌دانند نماز از ضروریات دین است، ولی به بهانه‌هایی در انجام آن کوتاهی و سهل‌انگاری می‌کنند. چنین افرادی در میان امت‌های پیشین نیز بوده‌اند. قرآن از گروهی به عنوان جانشینان ناصالح انبیا یاد کرده است که به رغم اهتمام انبیا به نماز، آنان نماز را ضایع کردند و در پیِ شهوات و هواهای نفسانی رفتند: «فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيًّا؛ اما پس از آنان، فرزندان ناشايسته‌اى روى كار آمدند كه نماز را تباه كردند و از شهوات پيروى نمودند و به زودى (مجازات) گمراهى خود را خواهند ديد». مراد از ضایع کردن نماز، سبک شمردن و سهل‌انگاری در ادای آن است.
کسی که نماز را از وقت خود بدون عذر به تأخیر می‌اندازد، کلمات نماز را درست ادا نمی‌کند یا افعال نماز را درست و کامل به جا نمی‌آورد، هنگام خواندن نماز ذهن و دل او در جای دیگری مشغول است و در نماز خود سهل‌انگاری کرده است؛ چنانکه از پیامبر(صلی الله علیه و آله) نقل شده است: «کسی که رکوع و سجده‌اش را کامل به جا نیاورد، نماز نخوانده است» و «پلیدترین و دزدترین افراد کسی است که از نمازش بدزدد».
روایت شده است مردى وارد مسجد پيامبر(صلی الله علیه و آله) شد و سجده خود را آن‌گونه كه شايسته است، انجام نداد و سجده‌اى سبك به جاى آورد. در این حال پيامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: «نَقَرَ كَنَقْرِ الْغُرَابِ لَئِنْ مَاتَ هَذَا وَ هَكَذَا صَلَاتُهُ- لَيَمُوتَنَّ عَلَى غَيْرِ دِينِي؛ مانند نوك زدن کلاغ به زمين نوک زد. اگر با اين حالت بميرد، به دين محمد از دنيا نرفته است».
استاد شهید مطهری می‌نویسد:
«يكى از گناهان، استخفاف نماز يعنى سبك شمردن نماز است. نماز نخواندن، يك گناه بزرگ است و نماز خواندن و نماز را خفيف شمردن، استخفاف كردن و بى‌اهميت تلقى كردن، گناه ديگرى است».
وای بر نمازگزاران سهل‌انگار
در سوره ماعون درباره اهمال‌کاران نسبت به نماز فرموده است: «فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ الَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ؛ واى بر نمازگزارانى كه از نمازشان در سهو باشند». در روایات نیز آمده است که مقصود، غفلت از وقت نماز است. سهل‌انگاری در نماز راه را برای سلطه شیطان باز می‌کند؛ چنانکه رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) فرموده است: «تا هنگامى كه فرزند آدم نمازهاى پنجگانه را در وقت خود انجام دهد، شیطان از او ترس و وحشت دارد؛ ولى آنگاه كه نمازها را تباه ساخت، بر او جرأت پيدا مى‌كند و او را در گناهان بزرگ وارد مى‌سازد».
آثار سهل‌انگاری نماز
یکی از مصادیق سهل‌انگاری در نماز، ترک آن از سوی کسانی است که وجوب آن را قبول دارند، ولی به بهانه‌های بی‌پایه آن را ترک می‌کنند؛ چون اهمیت نماز را درک نکرده‌اند. در روایتی از پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله) کسی که عمداً نمازش را ترک کند، دین خود را ویران کرده است؛ زیرا مطابق حدیث دیگری از آن حضرت، مرز میان مسلمانی و کافری ترک نماز است؛ چه عمداً باشد و چه از روی سهل‌انگاری. امام صادق(علیه السلام) نیز در مقام بیان گناهان کبیره، یکی از آن‌ها را ترک عمدی نماز ذکر کرده است؛ زیرا هر كس از روى عمد نماز را ترک كند، از پيمان خدا و پيمان رسول او بيزارى جسته است؛ زیرا وقتی کسی اسلام را پذیرفت، در حقیقت با خدا و پیامبر(صلی الله علیه و آله) پیمان بسته است که دستورات دینی را عمل کند. نقل است حضرت فاطمه(سلام الله علیها) از رسول اکرم درباره جزای سبک شمردن نماز پرسید، حضرت پاسخ داد: «هر مرد و زنى نماز خود را سبك بشمارد، خداوند او را به پانزده خصلت دچار مى‌كند. شش خصلت در دنيا، سه خصلت هنگام مرگ، سه خصلت در قبر و سه خصلت در قيامت و هنگامى كه از قبر خارج مى‌شود». بر اساس این فرمایش رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) آثار سهل‌انگاری را می‌توان به دو بخش دنیوی و اخروی تقسیم کرد:
۱. آثار دنیوی سهل‌انگاری
سهل‌انگاری در نماز، عواقب جبران‌ناپذیری برای انسان در دنیا و آخرت دارد؛ چنانکه پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) فرموده است: «إِنَ أَرْبَعَةً مِنَ الذُّنُوبِ يُعَاقَبُ بِهَا فِي الدُّنْيَا قَبْلَ الْآخِرَةِ تَرْكَ الصَّلَاةِ وَ أَذَى الْوَالِدَيْنِ وَ الْيَمِينَ الْكَاذِبَةَ وَ الْغِيبَةَ؛ چهار گناه است که قبل از آخرت در دنیا نیز عقوبت دارد: ترک نماز، اذیت پدر و مادر، قسم دروغ و غیبت». بنابراین این‌گونه نیست که سهل‌انگاران در نماز باید منتظر قیامت باشند تا عقوبت خود را درک کنند؛ بلکه آثار بی٬توجهی به نماز، پیوسته همراه انسان است؛ هر چند متوجه آن نباشند. همین که به نماز بی‌توجه هستند و احساس نیازی به آن ندارند، خود بزرگ‌ترین عذاب است. آن حضرت در سخن ارزشمند دیگری فرموده است: «آثار سهل‌انگاری نماز در دنیا شش چیز است: بی‌برکتی در عمر، بی‌برکتی در روزی؛ چنانکه در روایتی از بیست خصلت به عنوان عوامل فقر یاد شده است که یکی از آن‌ها سبک شمردن نماز است، از دست دادن سیمای شایستگان، محرومیت از پاداش کارهای نیکی که انجام می‌دهد، اجابت نشدن دعا و محروم شدن از دعای شایستگان».
۲. آثار اخروی سهل‌انگاری نماز
ـ در قبر
مطابق حدیثی از رسول اکرم(صلی الله علیه و آله)، قبر اولین منزل از منازل آخرت است. بنابراین آثار اخروی اعمال در قبر و عالم برزخ آشکار می‌شود و بر اساس فرمایش آن حضرت آثاری که در قبر به سبب سهل‌انگاری در نماز حاصل می‌شود، سه چیز است: «خداوند فرشته‌اى بر او مى‌گمارد كه پيوسته بر او سخت می‌گیرد»، « قبر را بر او تنگ مى‌گرداند» و «قبرش تاريک مى‌گردد».
ـ در قیامت
برخی از آثار سهل‌انگاری در نماز، در روز قیامت و هنگام بیرون آمدن از قبر گریبانگیر شخص سهل‌انگار می‌شود: «خداوند فرشته‌اى بر او مى‌گمارد كه او را در برابر چشم مردم به صورت روى زمين مى‌كشد»، «در حسابرسی بر او سخت مى‌گيرند» و «خداوند به او نظر نمى‌كند و او را پاک نمى‌سازد و عذابى دردناک خواهد داشت».
پيامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) در حدیث دیگری فرموده است: «نماز خود را تباه مكنيد؛ زيرا كسى كه نمازش را تباه سازد، با قارون و هامان محشور مى‌گردد و خداوند قطعاً او را با منافقان وارد دوزخ كند». از سوی دیگر سهل‌انگاری در نماز موجب سلب شفاعت می‌گردد؛ چنانکه پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرموده است: «لَايَنَالُ شَفَاعَتِي مَنِ اسْتَخَفَ بِصَلَاتِهِ، وَ لَا يَرِدُ عَلَيَّ الْحَوْضَ، لَاوَاللَّهِ، لَايَنَالُ شَفَاعَتِي مَنْ شَرِبَ الْمُسْكِرَ، وَ لَا يَرِدُ عَلَيَّ الْحَوْضَ، لَاوَاللَّهِ؛ کسی که نمازش را سبک بشمارد، به شفاعت من نخواهد رسید و کنار حوض کوثر بر من وارد نخواهد شد؛ نه به خدا سوگند! شفاعت من به کسی که ماده مستی‌آور بنوشد، نمی‌رسد و کنار حوض کوثر بر من وارد نمی‌گردد، نه به خدا سوگند». این درحالی است که نماز، سود‌مند‌ترین چیز در قیامت است.
يكى از علماى بزرگ به نام جعفر خالدى مى‌گويد: سعيد بن محمد معروف به ابن‌جنيد را در عالم خواب ديدم. به او گفتم: «خداوند با تو چگونه رفتار كرد؟». پاسخ داد: «همه اين اشارات و عبارات و رسوم و علوم (صوفيانه ) كه داشتم، به حالم سودى نبخشيد؛ جز چند ركعت نمازى كه در سحرگاهان مى‌خواندم».
نفرین نماز به سهل‌انگار
مطابق آیات و روایات، هر عمل خوب و بدی که انجام می‌شود؛ به صورتی زشت یا زیبا در می‌آید. از این‌رو در حدیثی آمده است: «اگر نماز در وقت خود و با حدود و شرایطش به جا آورده شود، به صورتی نورانی در می‌آید و به صاحبش می‌گوید: مرا حفظ کردی، خدا تو را حفظ کند. اگر در غیر وقت خود و بدون مراعات حدود و شرایط آن به جا آورده شود، به صورتی زشت و سیاه به صاحبش برگردانده می‌شود و می‌گوید: مرا ضایع ساختی، خدا تو را ضایع کند».
فهرست منابع
۱. ابن‌شعبه حرانی، حسن بن على، تحف العقول عن آل الرسول(صلی الله علیه و آله)، چاپ دوم، قم: جامعه مدرسين، ۱۴۰۴ق.
۲. ابن‌عاشور، محمدطاهر، تفسير التحرير و التنوير، چاپ اول، بیروت: مؤسسة التاريخ العربی، ۱۴۲۰ق.
۳. ابن‌فهد حلی، احمد بن محمد، عدة الداعی و نجاح الساعی، چاپ اول، قم: دار الکتاب اسلامى، ۱۴۰۷ق .
۴. باقرى بيدهندى، ناصر، گنج حكمت يا احاديث منظوم، چاپ اول، قم: كتاب فروشى و نشر روح، ۱۳۶۳ش.
۵. برقی، احمد بن محمد، المحاسن، چاپ دوم، قم: دار الكتب الإسلامية، ۱۳۷۱ق.
۶. حلى، جمال‌الدین حسن بن یوسف، الالفین، چاپ دوم، قم: هجرت، ۱۴۰۹ق.
۷. دهخدا، علی¬اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
۸. دیلمی، حسن بن محمد، إرشاد القلوب إلى الصواب، چاپ اول، قم: شريف رضى، ۱۴۱۲ق.
۹. ابن‌طاووس، علی ¬بن موسی، فلاح السائل و نجاح المسائل، چاپ اول، قم: بوستان کتاب، [بی‌تا].
۱۰. شعيرى، محمد بن محمد، جامع الأخبار، چاپ اول، قم: انتشارات رضى، ۱۴۰۵ق.
۱۱. صدوق، محمد بن علی، الامالى، چاپ پنجم، بیروت: اعلمی، ۱۴۰۰ق.
۱۲. ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، چاپ اول، قم: دار الرضى، ۱۴۰۶ق.
۱۳. الخصال، چاپ اول، قم: جامعه مدرسين،۱۳۶۲ش.
۱۴. علل الشرائع، چاپ اول، قم: داورى، [بی‌تا].
۱۵. عيون أخبار الرضا(علیه السلام)، چاپ اول، تهران: نشر جهان، ۱۳۷۸ق.
۱۶. من لا يحضره الفقيه، چاپ دوم، قم: جامعه مدرسين، ۱۴۰۴ق.
۱۷. طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
۱۸. طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البيان فی تفسير القرآن، چاپ سوم، تهران: ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
۱۹. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، چاپ سوم، تهران: كتابفروشى مرتضوى، ۱۴۱۶ق.
۲۰. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، چاپ اول، بيروت: داراحياء التراث العربی، [بی‌تا].
۲۱. فتال نيشابورى، محمد بن حسن، روضة الواعظين و بصيرة المتعظين، چاپ اول، قم: انتشارات رضى، [بی‌تا].
۲۲. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، چاپ چهارم، تهران: دار الكتب الإسلامية، ۱۴۰۷ق.
۲۳. مشهدی قمی، محمد بن محمدرضا، تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب، چاپ اول، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى، ۱۳۶۸ش.
۲۴. نجفی خمینی، محمدجواد، تفسير آسان، چاپ اول، تهران: انتشارات اسلاميه، ۱۳۹۸ق.
ثبت دیدگاه