تبیین وجوه راهبردی، تاکتیکی و عملیاتی فرماندهی حضرت امام خمینی(ره) در جنگ تحمیلی

دین مبین اسلام، دینی کامل، شامل و فراگیر است که در تمام زمینه های زندگی بشری راهکار عملی و ابزار و برنامه های عینی ارائه نموده و یکی از عرصه های مورد توجه و عنایت قرآن کریم، مسئله فرماندهی و هدایت نیروها در عرصه های دفاعی-نظامی بوده است. امام خمینی به عنوان زعیم و رهبری اسلامی پس از فترت نسبتا طولانی دوران پر فروغ حکومت صدر اسلام و خلفای اسلامی، بار دیگر در مشرق زمین طلوع کرد و بیرق بر زمین مانده حکومت شیعی -اسلامی را در جهان برافراشت. این حرکت انقلابی از آن رو دارای اهمیت است که این مرجع عالیقدر، با رهبری و هدایت نیروهای نظامی کشور در مسئولیت«فرماندهی کل قوا»عملا توانایی و اقتدار یک رهبر دینی را در امور خطیر حکومتی و نظامی اثبات، و پاسخ عینی و مثبت این سؤال را که«آیا دین می تواند متولی امور سیاسی-نظامی مردم نیز باشد؟»، در عمل به بشریت ارائه نمود. در این پژوهش، وجوه«راهبردی، تاکتیکی و عملیاتی»فرماندهی آن رهبر فقید و فرهیخته در جنگ تحمیلی هشت ساله رژیم بعثی عراق علیه کشورمان به عنوان الگویی کامل برای همۀ رهبران و فرماندهان نظامی در حکومت اسلامی ترسیم گردیده است.

مقدمه

امام خمینی (ره)پس از آنکه در ۱۹ بهمن ۱۳۵۷ با آرایش منظم جمع زیادی از فرماندهان، افسران و درجه داران نیروی هوایی در مقابل ایشان و ادای احترام نظامی به آن زعمی عالی قدر، عملا به عنوان «فرماندهی کل قوا»لقب گرفت، و این رهبر کم نظیر دینی رسما هدایت و رهبری نظامی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران را عهده دار گردید، از آن پس شاهد فرامین و دستورات نظامی ایشان در مناسبات گوناگون به ویژه در صحنه های مختلف جنگ تحمیلی به یگان های نظامی اعم از ارتش، سپاه و نیروهای انتظامی بوده ایم؛ البته قبل از پیروزی انقلاب نیز شواهدی از فرامین ایشان به قوای نظامی و انتظامی وجود دارد که امام بزرگوار دستورات روشنی صادر می فرمود و نیروهای مسلح نیز نوعا آن را اجرا می کردند. بارزترین نمونه اوامر صادره ایشان به نظامیان، دستور به فرار از پادگان های رژیم شاه بود و بزرگانی همچون شهید صیاد شیرازی به آن جامۀ عمل پوشاندند. (مؤمنی؛ ۱۳۸۶، ص ۱۱۵)[۱] از این میان صدور اوامر حکیمانه و دقیق ایشان به منظور تثبیت ارتش، تشکیل کمیته انقلاب، تأسیس سپاه پاسداران و تشکیل بسیج مردمی در راستای تحکیم ارکان نیروهای نظامی و انتظامی با هدف حراست و صیانت همه جانبه از انقلاب نوپای کشور عزیزمان در نوع خود و در قیاس با سایر انقلاب های شکل یافته در جهان بی نظیر بوده و به معنای دقیق کلمه گویای کیاست و هوشیاری عمیق آن امام بزرگوار است؛ مؤیّد مدعای ما پیام تاریخی ایشان در ۲۸ اسفند ماه ۱۳۵۷ به مردم کردستان پس از حملۀ گروهی از بدخواهان به ارتش است که فرمودند: «ارتش، ژاندارمری و پلیس باید بدانند که از این به بعد حافظ مصالح و استقلال مردم مسلمانند و اگر کسی به آنها حمله کند از مردم مسلمان نیست و عمال اجنبی است(مؤمنی؛ ۱۳۸۶، ص ۹۸).»

از آنجا که پس از پیروزی انقلاب طولی نکشید انواع جنگ های داخلی و پس از آن جنگ نابرابر و ناجوانمردانه دولت بعثی عراق بر کشور ما تحمیل گرددی، درک و درایتی عمیق برای فرد اول کشور می بایست که با تجزیه و تحلیل این وضعیت، به گونه ای شایسته و در خور، یگان های نظامی و انتظامی کشور را در قبال این تهاجم گسترده هدایت نماید.

امام بزرگوار در چنین شرایطی به نیکویی هرچه تمام تر جنگ را هدایت کرد، به طوری که در مرحلۀ اول با فرمان عمومی به نیروهای مسلح، جلوی پیشروی دشمن را سد نموده و در مراحل بعد پس از تثبیت یگان های خودی در مرزهای زمینی و دریایی سراسر کشور با هوشیاری و مشورت با افسران مجرب، با دانش و متعهد سطوح عالی ارتش و نیز ایجاد وحدت و همدلی میان آنان و فرماندهان سپاه پاسداران، ابتکار عمل در جنگ را به دست گرفته و با رهنمودهای حکیمانه ایشان سیر باز پس گیری مناطق اشغالی کشور از دشمن بعثی و سلسله عملیات های منظم و نامنظم به منظور پیشروی به داخل خاک عراق آغاز و در نهایت با در نظر گرفتن شرایط و مصالح کلی داخلی و خارجی ناگزیر از پذیرش قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت گردید که این مقوله، خود در محل دیگری در خور بحث است.

آنچه که در این پژوهش مدنظر ماست بعد تاکتیکی، استراتژیکی و عملیاتی تفکرات و اندیشه های این رهبر کم نظیر تاریخ تشیع است که در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران به شهود جهانیان درآمد؛ که به حق نوع رهبری و فرماندهی ایشان شایسته توجه و کاوش دقیق است؛ لذا پس از دقت نظری مختصر در بحث مفهومی برخی واژگان کلیدی این پژوهش، به این مطلب اشاره شده می پردازیم.

ضمنا در همین جا شایان ذکر است که رهبر کبیر و عظیم الشأن انقلاب در مسائل جنگی علاوه بر اصول متعارف جنگ در میان ارتش های پیشرفته جهان، اصول دیگری همچون ایمان، ایثار و اخلاص، دعا و توسل، اعتماد و توکّل بر خداوند و… را از نظر دور نمی داشت که می بایتس در تحقیقات آینده، این اصول مهم نیز مطمح نظر پژوهشگران واقع شود، و همچنین در متون نظامی به ویژه در کتاب های تاکتیکی و هنر جنگ و… نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران گنجانده شود.

سؤالات تحقیق

۱- عینیت بخشی فرماندهی امام راحل به عنوان«فرماندهی کل قوا»، در چه زمان هایی قابل تبیین است؟

۲- مصادیق دستورات و فرامین امام راحل(ره)به عنوان«فرماندهی کل قوا»کدامند؟

۳- آیا امام خمینی(ره)پیش و پس از انقلاب، نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران را آن گونه که شایسته رویارویی با بحران های فراروی انقلاب بود، هدایت نمود؟

فرضیه های تحقیق

۱- امام خمینی(ره)پیش از پیروزی انقلاب دستورات روشنی که گویای زعامت و فرماندهی ایشان بر نیروهای مسلح کشور باشد خطاب به نظامیان صادر می فرمود و در روزهای مقارن با پیروزی های انقلاب نیز دستورات ویژه ای در خصوص قوای مسلح صادر و با رژه افسران و درجه داران نیروی هوایی در ۱۹ بهمن ۵۷، زعامت عملی ایشان در منصب«فرماندهی کل قوا»رسما عینیّت یافت.

۲- صدور اوامر در راستای تثبیت ارتش در ۲۹ فروردین ۵۸، تشکیل کمیته های انقلاب اسلامی، سپاه پاسداران، بسیج مردمی و… نیز دستورات و فرامین نظامی ایشان در ادوار مختلف دفاع مقدس نمونه های بارزی است از فرامین و دستورات نظامی ایشان خطاب به نیروهای مسلح در منصب«فرماندهی کل قوا».

۳- امام راحل چه قبل و چه بعد از انقلاب با درک و درایتی عمیق از شرایط داخلی و خارجی کشور، نیروهای مسلح را به شایستگی هدایت فرمودند به طوری که بحران های ایجاد شده در مسیر انقلاب را کنترل و انقلاب نوپای ایران را با یاری خداوند و ایجاد بستر مردمی به پیروزی رساند و پس از آن هم دسیسه های دشمنان نتوانشت مسیر روبه جلوی آن را متوقف نماید.

۱- مفهوم شناسی برخی از واژگان کلیدی تحقیق

۱-۱- راهبرد(استراتژی)

از راهبرد که معادل کلمۀ«استراتژی»در زبان لاتین است، تعاریف مختلفی ارائه گردیده است که در اینجا به ارائه دو تعریف کلی از آن بسنده می کنیم؛ ضمن آنکه یاد آور می شویم چون در منابع قابل دسترسی در این زمینه از واژۀ«استراتژی»استفاده شده، با نگرش به رعایت امانت همان واژه را عینا به کار برده و تغییری در آن نداده ایم.

«استراتژی، نقشه عملیاتی است که برای دستیابی به یک نتیجۀ نهایی طراحی شده است؛ نیّتی خاص که تدابیری برای اجرای آن اندیشیده اند… استراتژی ملی در دوران صلح و جنگ، برای دستیابی به علایق و مقاصد ملی، تمام نیروهای ملی را با هم ترکیب می کند و مورد بهره برداری قرار می دهد. در چهارچوب استراتژی ملی، استراتژی کلی سیاسی که به مسائل سیاست بین المللی و داخلی ارتباط پیدا می کند؛ استراتژی اقتصادی که بازتاب خارجی و داخلی دارد و بالاخره استراتژی نظامی ملی همراه با استراتژی های گوناگون دیگر وجود دارند. هر یک از این عناصر یا تأثیر مستقیم و فوری بر امنیت ملی دارند یا آن را به طور محدود تحت تأثیر قرار می دهند.

استراتژی نظامی و استراتژی بزرگ با یکدیگر ارتباط درونی دارند اما به هیچ عنوان مترادف هم نیستند. استراتژی نظامی از به کاربردن قدرت فیزیکی یا تهدید به آن صحبت می کند. این استراتژی در جستجوی دستیابی به پیروزی با استفاده از نیروهای مسلح است… (کالینز؛ ۱۳۷۰، صص ۴۵-۴۶).»

در تکمیل این تعریف از راهبرد یا استراتژی مرتبط با علوم و فنون نظامی و جنگی، این نکته نیز گفتنی است که«در عرصۀ نظامی اصطلاحات استراتژی و تاکتیک به طرح های کلان و خردی اطلاق می گردد که هدف از آنها کسب موفقیت نظامی است. استراتژی را می توان به عنوان یک طرح کلی برای هدایت جنگ و تاکتیک را می توان طرح ریزی ابزارها و شیوه های تحقق اهداف استراتژیک تعریف کرد (علی خانی ۱۳۸۰؛ ص ۶).»

مفهوم عمده استراتژی عبارت است از: «راه و روش رسیدن به اهداف»؛ طبق این تعریف استراتژی هم راه و هم روش دستیابی به اهداف را بازگو می کند؛ در حالی که اهداف جهت حرکت را مشخص می سازند. فرق آن با تاکتیک نیز در مفهوم استراتژیک نهفته است. چرا که تاکتیک ها اصولا در مورد چگونگی دستیابی به اهداف بحث می کنند و از این نظر با استراتژی ها مشترک هستند. امور استراتژیک معمولا دارای این سه شرط است: بلند مدت بوده، در محیطی رقابتی ایجاد می شود و جنبه حیاتی دارد(احمدی، ۱۳۷۷، صص ۹۰ -۸۹).

استراتژی جهت و محدوده واحد و مشخصی ندارد بلکه قابل تعمیم به شقوق مختلفی مانند استراتژی عملیاتی، استراتژی نظامی، استراتژی بزرگ، استراتژی ملی، استراتژی ائتلاف یا اتحاد و… است(احمدی، ۱۳۷۷، صص ۹۰ -۸۹).

۱-۱-۱-رهبر راهبردی(استراتژیک)

«رهبر استراتژیک، مدیری است که نه تنها از نگرش استراتژیک برخوردار است بلکه قادر است در عمل آن را پیاده نماید و اصطلاحا حرکت ساز باشد. بدیهی است برای اجرای استراتژی ها در عمل صرف نگرش نمی تواند کافی باشد، بلکه نیاز به مهارت های دیگری از قبیل مهارت در کار کردن با نیروی انسانی و انگیزش و تهییج آنها، تسلط بر نظام های مدیریتی به نحوی که بتواند آنها را با راهبردها همراه و هماهنگ نماید و بالاخره اینکه بتواند در عمل آنچنان انسجام و هماهنگی اش در سازمان ایجاد نماید که بستر لازم برای اجرای استراتژی ها و احیانا اصلاح آنها در طول دوره زمانی برنامه فراهم آید.»(احمدی، ۱۳۷۷، ۹-۸۹)، نیز ضرورتی انکار ناپذیر است.

۱-۲- تاکتیک

برخی نویسندگان«تاکتیک»را این گونه تعریف کرده اند:

«تاکتیک به معنای به کارگیری یگان ها در رزم بوده و شامل چینش سازمان یافته و مانور یگان ها در ارتباط با یکدیگر در مقابل دشمن به منظور به کارگیری توانایی و قابلیت های بالقوه آنها است(حاتمی، ۱۳۸۲، ص ۴۱).»

برخی دیگر در تعریف تاکتیک گفته اند: «کاربرد یگان ها را در رزم تاکتیک گویند و آتش و مانور عوامل اصلی آن هستند. به بیانی دیگر هنر جابه جا کردن افراد در میدان نبرد و یا هنر کاربرد یگان ها را در رزم تاکتیک گویند(جمالی؛ ۱۳۸۰، ص ۲۴).»

۱-۳- عملیات

عملیات به مجموعه اقداماتی اطلاق می شود که مدیران سازمان برای وصول به اهداف از پیش تعیین شده در هر سازمان با استفاده از افراد و ابزار متناسب با نوع عملیات و بر اساس ساختاری منظم و در برخی مواقع با ساختار نامنظم آن را اجرا می نمایند. عملیات بسته به سازمان اجراکننده، تنّوع و تکّثر یافته و شقوق مختلفی پیدا می کند، مانند عملیات نظامی، عملیات غیر نظامی، عملیات روانی، عملیات الکترونیکی، عملیات آموزشی و…

۲- نگاه راهبردی(استراتژیک)امام راحل در جنگ تحمیلی

۲-۱- راهبرد دفاعی امام در جنگ مطابق با موازین اسلام

نگاه راهبردی امام در طول جنگ تحمیلی، نگاه دفاعی بوده و این راهبرد را تا پایان جنگ نیز حفظ نمود به طوری که در یکی از نطق های خود فرمود:

«صدام… با تحریک امریکا از زمین و دریا و هوا به ایران حمله کرد و ملت ما وقتی متوجه گشت، همراه با قوای مسلح اسلام، آنها را متوقّف ساخت و الان هم که سال سوم جنگ است، صدام مهاجم و ما همیشه در حال دفاع بوده ایم ما بر حسب حکم اسلام و قرآن و عقل نمی توانیم که دفاع نکنیم. آنها هر روز به شهرهای ایران حمله می کنند، و بر سر و روی مردم بی دفاع بمب و یا موشک می اندازند و تا زمانی که آنها این گونه تجاوز می کنند، ما دفاع خواهیم کرد.»(صحیفه امام، ج ۱۷، صص ۱۴-۱۳)

۲-۲- نمایش اقتدار ارتش و ملت ایران به سران منطقه

رهبر فرهیخته و گران قدر انقلاب در جمع هیئت بررسی کنندۀ جنگ تحمیلی که برخی سران کشورهای منطقه و بعضا پشتیبان صدام نیز در آن حضور داشتند به منظور نمایش قدرت نظامی و دفاعی نیروهای مسلح و ارتش جمهوری اسلامی ایران فرمودند:

«… ما در این جنگی که ناگهان به ما تحمیل شد و آنها گمان می کردند که با یک ارتش مقابل هستند، آن هم به خیال خودشان یک ارتش ضعیف و آشفته، دیدید که اشتباه کرده بودند و حساب های آنان صحیح نبود برای اینکه آنها نه حساب ارتش فعلی ما را کرده بودند و نه حساب ملت ما را…. لشکر ما و ارتش ما در جبهه ها مشغول به جنگ و دفاع هستند، تمام کشور ما به جنگ مشغولند، به همراهی با ارتش و همراهی با قوای مسلح مشغول هستند…»(صحیفه امام، ج ۱۴، ص ۱۱۷)

۲-۳- رسیدن به خودکفایی در جریان جنگ تحمیلی

امام هر چند در بسیاری جاها جنگ را نامبارک و ناخواسته توصیف کرده و آن را به ضرر هر دو ملت ایران و عراق و ملت ها و دولت های منطقه می دانستند، اما در عین حال آن را موجب رسیدن به خود کفایی کشور قلمداد نموده و در بخشی از فرمایشات خود فرموده است: «شما دیدید که در این جنگ تحمیلی که پیش آمد و ما محاصره اقتصادی شدیم، خود ایرانی ها، خود ارتشی ها این قطعات را درست کردند. اگر قبل از این بود یکی از آن قطعات را نمی توانستند درست کنند از باب اینکه شخصیت شان را گم کرده بودند و می گفتند باید متخصّص بیاید…»(صحیفه امام، ج ۱۴، ص ۷۷).

۲-۴- حزم و دوراندیشی امام در جنگ تحمیلی

معمار کبیر انقلاب اسلامی هیچ گاه از مکر و کید دشمنان غافل نبود و همواره مسئولان و مردم را به حفظ هوشیاری و آمادگی همه جانبه توصیه نموده و بر انتقال تجارب حاصله از جنگ تحمیلی تأکید می فرمود؛ تأمّل در فرازی از کلام ارزشمند ایشان بیش از هر سخن، گویای این حقیقت است.

«در هر حال، ما باید آماده و مهیا باشیم. روزهای حساس و تعیین کننده ای در پیش داریم؛ و انقلاب اسلامی هنوز سال ها و ماه های تعیین کننده دیگر در پیش خواهد داشت؛ که واجب است پیشکسوتان جهاد و شهادت در همه صحنه ها حاضر و آماده باشند، و از کید و مکر جهانخواران و امریکا و شوروی غافل نمانند؛ و حتی در شرایط بازسازی نیروهای مسلح، باید بزرگترین توجه ما به بازسازی نیروها و استعدادها و انتقال تجارب نظامی و دفاعی به کلیه آحاد ملت و مدافعان انقلاب باشد؛ چرا که در هنگامۀ نبرد، مجال پرداختن به همه جهات قوّت ها و ضعف ها و برنامه ها، و در حقیقت ترسیم استراتژی دفاع همه جانبه، نبوده است. ولی در شرایط عادی باید با سعه صدر و به دور از حب و بغض ها به این مسائل پرداخت؛ و از همه اندوخته ها و تجربه ها و استعدادها و طرح ها استفاده نمود؛ و در جذب هرچه بیشتر نیورهای مؤمن به انقلاب همت گماشت، و تجارب را به دیگران منتقل ساخت؛ و در تجهیز کلیه آحاد و افراد این کشور، براساس اصول و فرمول خاص دفاع همه جانبه، و تا رسیدن به تشکل واقعی و حقیقی بسیج و ارتش بیشت میلیونی، کوشش نمود. و در کنار این مسئولیت بزرگ و پیروی از خطوط کلی سیاست نظامی کشور، باید همان محافل انس و نورانیت و برادری و وحدتی که در میدان های نبرد و در جبهه بوده است و همان ارتباط معنوی که میان شما و روحانیون عزیز برقرار بوده به مجامع داخلی و به همه محیطهای سیاسی و اجتماعی و نظامی کشانده شود، تا انقلاب اسلامی ما از خطر آفتها و تفرقه ها و بی تفاوتیها محافظت گردد. و مبادا که این سرمایه های عظیمی که محصول سال ها تجربه و تلاش در عسرت ها و فرار و نشیب ها بوده است، در مسیر زندگی روزمره به فراموشی سپرده شود.»(صحیفه امام، ج ۲۱، ص ۱۳۵)

۲-۵- فرمان هوشیاری امام به ارتش اسلام پس از پذیرش قطعنامه ۵۹۸

«همان طور که قبلا گفتیم ما با مردم خود با صداقت صحبت می کنیم. ما در چهارچوب قطعنامه ۵۹۸ به صلحی پایدار فکر می کنیم و این به هیچ وجه تاکتیک نیست، ولی سلحشوران ارتش اسلام باید خود را آماده کنند که اگر دشمن دست به حملاتی زد، جواب مناسبی به آن بدهند.»(صحیفه امام، ج ۲۱، ص ۱۰۱)

«و ملت ما هم نباید فعلا مسئله را تمام شده بداند. البته ما رسما اعلام می کنیم که هدف ما تاکتیک جدید در ادامه جنگ نیست. چه بسا دشمنان بخواهند با همین بهانه ها حملات خود را دنبال کنند. نیروهای نظامی ما هرگز نباید از کید و مکر دشمنان غافل بمانند. در هر شرایطی باید بنیۀ دفاعی کشور در بهترین وضعیت باشد. مردم ما، که طول سال های جنگ و مبارزه ابعاد کینه و قساوت و عداوت دشمنان خدا و خود را لمس کرده اند، باید خطر تهاجم جهانخواران در شیوه ها و شکل های مختلف را جدی تر بدانند. و فعلا چون گذشته تمامی نظامیان، اعم از ارتش و سپاه و بسیج در جبهه ها برای دفاع در برابر شیطنت استکبار و عراق به مأموریت های خود ادامه دهند.»(صحیفه امام، ج ۲۱، ص ۷۴)

۳- تاکتیک نظامی امام راحل(ره) همسو با موازین اسلام

معمار کبیر انقلاب اسلامی با نگاه مدبرانه به اصول تاکتیکی نبرد(شفیعی، ۱۳۸۷، ص ۱۸۱)[۲]، این اصول را با احکام و دستورات قرآن کریم و اسلام منطبق نموده و همه قوای مسلح کشور را به التزام به آن سفارش می نمود؛ چرا که امام به هیچ قیمتی و برای هیچ مصلحتی از حق و عدالت عدول نمی کرد و تمام اهتمام ایشان در طول عمر شریف و سرشار از خیر و برکت شان، مصروف اقامه حق و عدالت و نفی باطل و مبارزه با ظلم و ستم و تجاوز گردید(رشیدزاده، ۱۳۸۹، ص ۵۳)؛ دقت در ژرف نگری و و ظرائف دیدگاه و اندیشه نظامی این رهبر بزرگ و این فرمانده با عظمت، ما را بیشتر به این حقیقت رهنمون می کند که چگونه اصول مسلم جنگی را با اخلاق و انسانیت و حق و عدالت آمیخته می نمود.

۳-۱- اصل وحدت فرماندهی

یکی از اصول مسلم تاکتیک نظامی و جنگی«اصل وحدت فرماندهی»(جمالی ۱۳۸۱، ص ۲۸)[۳] است که در ادبیات نظامی از آن به عنوان یکی از«اصول نه گانه جنگ»[۴] یاد می شود. امام راحل(ره)با عنایت به این اصل مهم طی پیامی در مورخه ۵۹/۱۱/۱، یعنی کمتر از شش ماه پس از شروع جنگ تحمیلی، خطاب به کلیۀ نیروهای مسلح، در بند سوم، مقرر می دارد: «وحدت فرماندهی از مسائل مهم سرنوشت ساز است که بدون آن پیروزی میسر نیست و عدم مراعات آن فاجعه آفرین است و کسانی که بدان سر ننهند مسئول هستند.»(صحیفه امام، ج ۱۴، ص ۸).

در این راستا، ذکر این نکته هم گفتنی است که امام راحل(ره)تا آنجا به این اصل معتقد بود که وقتی بنی صدر مخلوع را به فرماندهی کل قوا برگزید، همۀ قوای نظامی و انتظامی و فرماندهان عالی رتبه را ملزم به اطاعت از او نمود و مکرر نیز بر آن تأکید می فرمود؛ به عنوان نمونه طی پیامی خطاب به نیروهای مسلح فرمودند:

«به همان نحو که آقای رئیس جمهور را به فرماندهی کل قوا منصوب نمودم، باید ایشان را به این مقام بشناسند و فرماندهان قوای مسلح از ایشان بر طبق مقرارت اطاعت کنند.»(صحیفه امام، ج ۱۴، ص ۱۲۸)

همچنین همۀ نیروهای مسلح را به رعایت این اصل مهم در کلیۀ سطوح سفارش و تأکید می نمود: «به ارتش و سپاه پاسداران و ژاندارمری و بسیج و همه نیروهای مسلح نظامی و غیرنظامی تأکید می کنم که با هماهنگی هرچه بیشتر، بر دشمن بتازید، و از اختلاف که از وسوسه های شیطان و به سود شیاطین است بپرهیزند و از فرماندهان اطاعت کنید و بر خدای متعال اعتماد و اتکال نمایید و کشور خود را از شر شیاطین، با وحدت کلمه نجات دهید و با اطمینان خاطر و صبر و شکیبایی، همچون سربازان صدر اسلام، به جنگ و دفاع از کشور عزیزمان ادامه دهید که خداوند متعال پشت و پناه شماست و شما به خواست پروردگار بزرگ پیروزید.»(صحیفه امام، ج ۱۴، ص ۹)

در جای دیگری باز هم با عنایت به حفظ وحدت و به ویژه لزوم رعایت بیشتر آن در زمان جنگ می فرمایند: «و اما مطلب دیگری که مهم است و من مکرر تذکر داده ام و امروز هم تذکر می دهم این است که ما امروز در حال جنگ هستیم. در حال جنگ با ابرقدرتها هستیم دشمن های ما می خواهند ملت ما را به اسارت بکشند و تمام سران را از بین ببرند، باید این ملت با هم اجتماع کنند و همان وحدتی که در اول انقلاب بود و نتیجه بزرگ آن را دیدند، با هم حفظ کنند.»(صحیفه امام، ج ۱۴، ص ۳۷)

۳-۲- اصل هدف

هدف ما در جنگ ناخواسته و نابرابر تحمیلی رژیم بعثی عراق علیه ایران، علاوه بر اینکه کاملا دفاعی و در جهت حفظ و حراست از تمامیّت ارضی، استقلال، عزت، حیثیّت و نوامیس ملت و دولت این کشور اسلامی بود؛ از منظر رهبر فقید انقلاب هدف متعالی دیگری را نیز تعقیب می نمود و آن عبارت از اعلان این حقیقت به جهانیان بود که حکومت دینی اسلامی قادر به صیانت از خود و هر ملت و دولتی است که با اتکای بر قوانین مترقی اسلام امور جوامع انسانی را عهده دار گردد. البته اهداف صوری جنگی مانند خارج کردن سرزمین های اشغال شده از دست دشمن، تصرّف اهداف استراتژیک و… نیز به مانند هر جنگ دیگری از نظر ایشان دور نبود؛ در این مجال به فرازهایی از بیانات روشنگر ایشان در این راستا اشاره می نماییم:

«… امسال با سپاس بی حد به درگاه خداوند تعالی با پیروزی های بزرگ که ارتش و سایر قوای مسلح نصیب ملت ایران نموده اند و با افتخار جاویدی که در فتوحات، به ویژه«فتح مبین»برای کشور اسلامی آفریدند تبریک ها بیشتر و جدّی تر و توأم با سرافرازی است. جاوید باد قوای مسلح و ارتش؛ و سرافراز باد کشور بقیة اللّه اعظم ارواحنا لمقدمه الفداء-که این چنین سربازان متعهد و فداکار دارد. در این جنگ تحمیلی و دفاع از حق، ارتش ایران و دیگر قوای مسلح بر جهانیان ثابت کردند که مجاهدین در راه هدف و اسلام و میهن معظّم از یک قدرت غیبی ما فوق طبیعت و برتر از محاسبات کاخ نشینان ستمگر برخوردارند که با ارزیابی کوردلان خدانشناس نمی توان سنجید و با معیارهای الحادی درست نخواهد شد. با کدامین سنجش ها و معیارها می توان «فتح مبین»را تحلیل کرد،…

تمام قوای مسلح در جمهوری اسلامی برای مقصد و«هدف معیّن»کوشش می کنند و همه باید به مننزله دست واحد علیه مخالفان و معاندان با اسلام و جمهوری اسلامی باشند. و بدانند که تا این وحدت و انسجام و این«هدف عالی»اسلامی پابرجاست کشور شما آسیب نخواهد دید.

همه، می دانیم که ارتش ایران و سایر قوای مسلح از پشتیبانی بی دریغ ملت در سراسر کشور آن چنان برخوردارند که در طول تاریخ، بی نظیر یا بسیار کم نظیر است. گمان ندارم کسی بتواند ادعا کند که ملتی جز ملت عظیم الشأن ایران از کوچک و بزرگ و زن و مرد سراسر کشور این گونه پشتیبان قوای مسلح خود باشند و ایثارگر و داوطلب به جبهه های جنگ برای فداکاری و شهادت سبقت گیرند. و گمان ندارم هیچ معیاری جز عقیده به مکتب و ایثار در راه خدا و«هدف معنوی»قادر به حل این معنا باشد.»(صحیفه امام، ج ۱۶، ص ۲۰۰)

«جاوید باد یاد شما جوانان سلحشور که در میدان های نبرد با جنایتکاران تاریخ برای اسلام و ملت شریف ایران افتخار و سرافرازی آفریدید. نام شما فرزندان اسلام و میهن، که سپاه سیه روی متجاوز را در تمام جبهه های کارزار شکست مفتضحانه دادید و نام ایران را در طول تاریخ در دل اسلامیان و مستضعفان جهان زنده و پایدار نگه داشتید، در صحیفۀ وجود و ملکوت اعلی محفوظ، و رحمت واسعۀ پروردگار جهان برای شما مسطور است. درود بر شما رزمندگان در راه اسلام و میهن که با شب زنده داری و ذکر خداوند و سلاح صلاح بر دشمنان اسلام پیروز، و آثار توپ و تانک و موشک ها را خنثی نمودید. و رحمت و درود بر معلولان عزیز که در راه«هدف بزرگ» سر از پا نشناخته و سلامت خود را فدای اسلام عزیز کردند، و سعادت و عظمت ملت بزرگ و فرزندان اسلام را با رنج خود بیمه نمودند. از خداوند تعالی سلامت برای معلولان و پیروزی نهایی برای رزمندگان خواهانم.»(صحیفه امام، ج ۱۹، ص ۳۹۰)

۳-۳- اصل آفند (هجوم)

یکی دیگر از اصول مسلم و مورد پذیرش تمام ارتش های جهان در جنگ«اصل آفند» است که مطابق آن، نیروهای نظامی خود با انجام عملیات هجومی علیه نیروهای خصم، دشمن را در وضع دفاعی و پدافندی قرار داده تا ابتکار عمل در جنگ به دست آمده و نیروی متخاصم در موضعی منفعل و دفاعی قرار گیرد به طوری که قادر به انجام عملیات آفندی بر ضد نیروهای خودی نبوده و جنگ به زمین دشمن کشانده شود؛ به عبارت دیگر بهترین دفاع برای حفظ مواضع، تأسیسات و نیروهای خودی «آفند» است. در طول جنگ تحمیلی رزمندگان اسلام با دریافت رهنمودهای ارزشمند امام راحل، تأمل در این اصل مهم را در سرتاسر جبه های نبرد حق علیه باطل حاکم نموده و دشمن را در حالت انفعال و دفاع و پدافند مفتحضانه در مواضع خود قرار داده و ترس و وحشت را در وجود دشمن بعثی انداختند؛ بیانات راهگشای آن فقید سعید گویای این حقیقت است:

«… بر همه واجب است که دفاع کنیم از کشور خودمان و دفاع این است که ما دشمن را تا آنجا برسانیم و برانیم که نتواند با موشک های خودش شهرهای ما را بکوبد. (بنابراین) رفتن در خاک عراق نه هجمه به عراق است، دفاع از اسلام و کشور اسلامی است.»(صحیفه امام، ج ۱۷، ص ۲۳۰)

«و بحمد اللّه شما آن سیلی که در اول حمله صدام وعده داده شد، به صورتش زدید و الآن یک موجود سیلی خورده است که همه چیزش را از دست داده است و کمک های خارجی، کمک های منطقه، کمک های ابرقدرت ها نمی تواند او را نجات بدهد. امروز صدام دوره افتاده است و از هر کس تقاضا می کند که یک اصلاحی پیش بیاید، حتی از گروه های منحرف و اشخاص منحرف، باز دامن آنها را می گیرد که آنها پیشنهاد اصلاح بکنند، و اما یک اصلاح امریکایی…

… حالا که بیچاره شده است از اسلام دم می زند، و اگر مهلت داده بشود به این خبیث، آن روزی که مهلت پیدا بکند و تجهیز قوا بکند بدتر از اول به سرزمین شما حمله می کند. باید امروز که بحمد اللّه قدرت در دست شما ارتشی ها و سپاهی ها و بسیجی ها و عشایر هست، این قدرت را حفظ کنید و این وحدت را حفظ کنید و به پیش بروید که خدا با شماست.»(صحیفه امام، ج ۱۸، صص ۷۹ -۷۶)

امام بزرگوار انطباق این اصل مهم با مبانی و احکام و آموزه های دینی ما را همواره مورد توصیه و بر آمیختن آن با موازین اسلام در اندیشه آفندی نیروهای مسلح کشور تأکید داشته و مکرر می فرمود:

«امروز قدرت نیروهای مسلح ایران از ارتش و سپاه و بسیج و قوای انتظامی و عشایری و مردمی آنچنان است که می تواند با راحتی شهرهای عراق را در هم بکوبد، لکن پیروی از احکام اسلام عزیز آنان را از تجاوز به حریم شهرهای مسکونی بازداشته است و اگر خدای ناکرده فرماندهان و پرسنل قوای مسلح ما چون صدام و قوای تابع او بودند که به اسلام و احکام نورانی آن اعتنایی نداشتند و ارزش های انسانی بی بهره بودند، شهرهای عراق چون شهرهای خوزستان و امثال آن در هم کوبیده می شد.» (صحیفه امام، ج ۱۷، صص ۳۳-۳۲)

۳-۴- اصل صرفه جویی در قوا

یکی دیگر از اصول مسلم جنگ، «اصل صرفه جویی در قوا»است که رهبر کبیر انقلاب با همفکری و مشورت فرماندهان شایسته دوران دفاع مقدس و ارائه رهنمودهای ارزنده و اتخاذ تدابیر شایسته از امکانات و عدّه و عدّه اندک ما در جنگ تحمیلی با اهتمام به این اصل مورد قبول تمام ارتش های مدرن دنیا، با استفاده و بهره وری بهینه از تمام قوا اعم از نیروهای انسانی و امکانات و تجهیزات، جنگ را به درستی هدایت فرمودند؛ به طوری که مکرر در مناسبات مختلف بر این حقیقت تأکید و می فرمود:

«بهترین دلیل بر اینکه یک امری ممکن است، وقوع آن است[۵] و این امر واقع شد در ایران. دولت های دیگر، ملت های دیگر گمان نکنند که ایران از آنها عدّه و عدّه بیشتر داشت خیر، شاید در عشایر عراق بیشتر از ایران اسلحه باشد، لکن مغزهای اینها را به واسطه تبلیغات دامنه داری که شده است، شستوشو کرده اند و از اسلام مأیوس کرده اند، و این مغزها را پر کرده اند از اینکه با این قدرت ها نمی شود طرف شد. این از چیزهایی است که با تبلیغات خود آنها و عمّال آنها در داخل ممالک تحقق پیدا کرده است.» (صحیفه امام، ج ۱۳، ص ۸۵)

«اگر امروز همه قدرتمندان و همه یاوه سرایان تبلیغاتی به ضد شما و به ضد جمهوری اسلامی قلم فرسایی می کنند یا سخنرانی یا توطئه، لکن نمی توانند روی حق پرده پوشی کنند. شما بحقید، همان طوری که امام سید الشهدا بحق بود و با عده قلیلی مقابله کرد و در عین حالی که به شهادت رسید و فرزندان او هم به شهادت رسیدند، لکن اسلام را زنده کرد و یزید و بنی امیه را رسوا کرد. شما هم شیعیان همان حضرت هستید. شما هم در ا ین نبردهای بزرگی مثل نبرد آبادان و مثل تنگه چزابه و مثل بستان کاری کردید که اعجاز بود؛ اعجاز بود از باب اینکه یک جمعیت کم با عده و عده کم و با ایمان بزرگ این اعجاز را آفریدند و صدام که این کار غلط را به تخیلاتی که کرده بود انجام داد، پشیمان شده است و به همه دولتها برای کمک دست دراز کرده است و از همه کشورها کمک خواسته است و همه هم، تقریبا اکثر قریب به اتفاق هم به او کمک می کنند و همه کمک هایی را که آنها کرده اند نتوانسته اند یک ایمانی برای او بفرستند، برای اینکه در خودشان هم نبود.»(صحیفه امام، ج ۱۶، ص ۸۹).

۳-۵- اصل تأمین

امام با حزم و دوراندیشی دقیق م راتب اوضاع جنگ و حفظ برتری به دست آمده بود، تا حواشی تأمینی حاصله و ابتکار عمل قوای اسلام دستخوش مکر و تزویر دشمنان نگردد؛ به طوری که در پی استمهال حامیان خدعه گر صدام به منظور بازسازی ماشین جنگی پوسیده او با تشبث به تقارن جنگ با ماه مبارک رمضان، فرمودند:

«اینهایی که به هر بهانه ای، می خواهند مهلت برای صدام بگیرند، اخیرا هم باز متشبث شده اند به اینکه در ماه مبارک آتش بس باشد؛ [می گویند: ]مهلت بدهید به این جنایتکار که در ماه مبارک تجهیز کند خودش را و بعد از ماه مبارک بدتر از اول، حمله کند؛ یک جنایتکاری که از هیچ امری از امور نمی گذرد و به هیچ قشری از اقشار رحم نمی نکند و به اهل کشور خودش هم رحم نمی کند؛ و آنها را در تحت فشارها و کشتارها قرار می دهد و دائما در صدد فرصت است برای اینکه خودش را تحمیل کند بر همه منطقه. آنهایی که تبع امریکا هستند، آنها دعوت می کنند ما را بر اینکه در ماه مبارک رمضان آتش بس!در سال قبل بود یا سال جلویی بود که دست اندرکارهای عراق می گفتند که ماه حرام است، جنگ حرام است. اینها باز این مطلب را هم نفهمیدند که ماه رجب ماه حرام است، نه ماه رمضان.»(صحیفه امام، ج ۲۰، ص ۲۵۰)

«کدام انسان عاقلی است که با وجود همه شرایط مناسب و مقدمات لازم و فدا کردن هزاران قربانی بزرگ، از نبرد با دشمن روبه احتضار[از]مکتب و جامعه و کشور خود چشم پوشی نموده و به او مهلت توان دوباره دهد تا در موقع مناسب به کشور ما حمله کند؟آیا ریاست چند روزه دنیا ارزش این همه خفت و زبونی را دارد؟دنیا در شروع تجاوز به ما پیشنهاد می نمود که برای جلوگیری از تهاجم بیشتر به کشورتان، حاکمیت و خواسته های صدام را بپذیرید و به زورگویی صدامیان گردن نهید و امروز هم در راستای همان سیاست ها و در زیر بمباران مناطق مسکونی و حمله شیمیایی و حمله به نفت کشها و هواپیمای غیرنظامی و قطارهای مسافربری به زبان دیگری ما را به پذیرش حکومت زور و تجاوز صدامیان دعوت می کند. و این را دیگر همه آگاهان جهان درک کرده اند که نه تنها صدام از خلق و خوی سبعیت و درندگی ذره ای عدول ننموده است که متأسفانه با حمایت جهانخواران و یا سکوت سازمان ها و مراکز بین المللی به گرگ زخم برداشته ای بدل شده است و می رود تا شعله های آتش و جنگ را در کشورهای منطقه و خصوصا خلیج فارس بر افروزد.»(صحیفه امام، ج ۲۰، ص ۳۱۱)

۳-۶- اصل تمرکز

اصل«تمرکز»به این معنا و مفهوم است که یک رهبر یا فرمانده جنگی تمام امکانات و قوای خود را بر روی یک هدف عمده و اصلی متمرکز نموده و تلاش های ممکن و موجود را در جهت دستیابی به آن هدف محوری مصروف می نماید. امام بزرگوار نیز در دوران خطیر دفاع مقدس، عنایت و اهتمام اصلی خود و همه مسئولان کشور را در جهت اداره مقتدرانه جنگ مصروف، و همواره بر آن تأکید می نمود به طوری که در حکم انتصاب آقای هاشمی رفسنجانی به جانشینی فرماندهی کل قوا به این اصل مهم اشاره و به آن اعتنای جدی داشته و دو ماده از مواد حکم مزبور را به آن اختصاص داده که در زیر به آن ها اشاره می گردد:

«…۱- تمرکز صنایع نظامی و تهیه ما یحتاج دفاع مقدسمان و انسجام امکانات تعمیراتی، پشتیبانی، فنی، مهندسی، رزمی، آموزشی و تحقیقاتی و نیز بسیج همه امکانات و ابزار در جهت اهداف مشخص از سوی فرماندهی کل؛ ۲- تمرکز امور تبلیغی و فرهنگی نیروهای مسلح در تمام زمینه ها.»(صحیفه امام، ج ۲۱، صص ۵۷-۵۶)

همچنین در فراخوان عمومی همواره ملت ایران به ویژه جوانان را به حضور در جبهه های جنگ و یکسره کردن کار دشمن بعثی ترغیب و تشویق می فرمود:

«… از همه جوانان غیور و اقشار برومند کشور اسلامی می خواهم که مثل همیشه به جبهه ها هجوم آورند و به سپاهیان حضرت مهدی (عجل اللّه تعالی فرجه) بپیوندند و نفس های آخر عمر صدامیان را بگیرند که دست نصرت حق با شما است؛ و چنانچه تا به امروز و در همه صحنه ها از امدادهای غیبی و عنایات ویژه خود، شما را متنّعم ساخته است، بعد از این نیز یار و یاورتان خواهد بود و شما را تنها نخواهد گذاشت. و من هم در همه حالات برای شما دعا می کنم و شما را دوست می دارم؛ وای کاش در کنار شما و در سنگر شما بودم.»(صحیفه امام، ۱۳۸۵، ج ۲۰: ۲۰۰)

«… این جانب با تشکر مجدد از ملت مقاوم ایران و رزمندگان عزیز، از جوانان غیرتمند کشور سرافراز اسلامی ایران می خواهم که به جبهه ها عزیمت کنند؛ و با تداوم عملیات خود، مجال تجدید سازمان و تنفس عفلقیان شکست خورده و مستأصل را بگیرند.»(صحیفه امام، ج ۲۰، صص ۵۰۲-۵۰۱)

۳-۷، ۸ و ۹- اصول مانور، غافلگیری و سادگی

اصل های«مانور، غافلگیری و سادگی»از پایه های اساسی هرگونه عملیات نظامی و جنگی است که فرماندهان در طرح ریزی ها و تنظیم دستورهای عملیاتی آن را از نظر دور نمی دارند که بی گمان رهبر فرهیخته و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران نیز به عنوان فرماندهی کل قوا از این اصول غافل نبوده و نکات و رهنمودهای ارزشمندی در خصوص این امور و نکات تاکتیکی مرتبط را به فرماندهان ارشد دوران جنگ تحمیلی-که پیش از هر عملیات با ایشان جلسات مشاوره و هماهنگی برگزار می نمودند-ارائه می فرمود که به منظور پرهیز از اطاله از پرداخت به جزئیات آن صرف نظر می کنیم.

۴- تنوع وجوه عملیاتی رهبر کبیر انقلاب در جنگ تحمیلی

۴-۱- عملیات نظامی

تعاریف گوناگونی می توان از منظرهای مختلف درباره«عملیات نظامی»ارائه نمود، اما چون بنای ما بر اختصار است صرفا به یک تعریف کوتاه لیکن گویای به مقصود، اکتفا می کنیم: «عملیات نظامی، به منظور حمایت از مأموریت های تاکتیکی، استراتژیکی و عملیاتی و نیز تحکیم و تقویت آن مأموریت ها صورت می گیرد.»(حسینی تاش؛ ۱۳۷۴، ص ۱۲۷).

۴-۲- عملیات روانی

عملیات روانی با توجه به بازخورد آن به نیروهای خودی و دشمن به دو قسم مثبت و منفی قابل تقسیم است: آن بخش از این نوع عملیات که در جهت تقویت بنیۀ روانی و توان روحی نیروهای خودی به کار بسته شود، عملیات روانی مثبت، و آن بخش از عملیات روانی که در جهت تخریب و تضعیف روحیه و روان دشمن به کار رود، عملیات روانی منفی نام دارد. در این قسمت از بحث برآنیم تا فرازهایی از بیانات ارزشمند رهبر کبیر انقلاب که در مسئولیت فرماندهی کل قوا در زمان جنگ تحمیلی ایراد فرموده اند را تبیین نماییم:

۴-۲-۱- عملیات روانی مثبت

۴-۲-۱-۱-پشتیبانی از نیروهای مسلح

 «آنهایی که می خواهند نگذارند شماها در جبهه ها که هستید، آرام باشید و آنهایی که می خواهند از شماها به ملّت طور دیگری غیر آنچه واقعیت است، عرضه کنند، آنها دانسته یا نداسته دشمن این انقلابند، کار می کنند برای ابرقدرت ها. کارمند برای ابر قدرت ها یک وقت از روی علم و اختیار است، این جنایت بزرگی است، یک وقت از روی جهالت و نادانی است، این هم جنایت است نظیر آن جنایت، منتها بی علم و این جهالت بزرگی است. امروز اگر یک کلمه برای شکست این قدرت های نظامی و انتظامی و پاسداران و عشایر گفته بشود، مستقیما این کلمه بر ضد اسلام است و اگر یک کلمه بر ضد ارگان های فعالی که در این کشور مشغول خدمت هستند گفته بشود آن هم خلاف اسلام است.»(صحیفه امام، ج ۱۴، ص ۴۷)

آرامش دولتمردان و توده مردم در پشت جبهه ضرورتی انکارناپذیر است که رهبر کبیر انقلاب مکرر توده مردم و دولتمردان را به این مهم سفارش و تأکید فرموده تا رزمندگان اسلام در جبهه های نبرد با طیب خاطر مأموریت های محوله را به انجام رسانند؛ در این مجال به فرازی از فرمایشات ایشان در این راستا اشاره می نماییم:

«بار دیگر به دوستانی که پشت جبهه هستند، چه دولتمردان و چه سایر قشرهای مختلف است اکیدا توصیه می کنم که از کارهایی که ممکن است رزمندگان عزیز از جان گذشته را-که خدا یارشان باد-در جبهه ها دلسرد کند، احتراز نمائید و بدانید که اگر آسیبی به آنان یا کشور عزیز اسلامی مان به واسطۀ اقوال و افعال ما برسد، مسئول هستیم و در پیشگاه عدل الهی معذور نخواهیم بود…»(صحیفه امام، ج ۱۴، ص ۶۰)؛ ضمنا فرازهای بسیاری از بیانات مشابه ایشان را در همین جلد در این راستا می توان یافت.

۴-۲-۱-۲- القای معنویت به رزمندگان در جهت تقویت اراده و روحیه ایمانی ایمانی

رهبر فقید انقلاب طی پیامی خطاب به نیروهای نظامی و غیرنظامی حاضر در صحنۀ نبرد به منظور تجلی جایگاه جهادی آنان و معنوی و مردمی بودن آن می فرماید:

«تذکر من به ارتشیان و سپاه پاسداران و ژاندارمری و بسیج و شهربانی و همه نیروهای غیرنظامی مسلح این است که شما اکنون در خدمت اسلام و از جنود… و محافظین کشور اسلامی می باشید. ملت مسلمان از شما قدردانی می کند و شما را از خود و خود را از شما جدا نمی داند…»(صحیفه امام، ج ۱۴، صص ۶۱-۶۰)

و نیز خطاب به رزمندگان اسلام فرمودند: «عزیزان من قطعا برای شما در نزد باری تعالی جایگاه عظیم و بزرگی است، و این مرحله حساسی که در آن بسر می برید و امت (اسلامی)در آن زندگی می کند، منطبق است بر آنچه که پیامبر اکرم در روز جنگ احزاب فرمود: «تمام ایمان در برابر تمام کفر ظاهر شده.»؛ و نیز فرمود: «به درستی امروز شما نگهبانان اسلام و سربازان آن هستید.»…

همچنین در برخی عملیات ها که اهداف از پیش تعیین شده به طور کامل حاصل نمی شد به منظور بازسازی روحی و تقویت اراده و توان رزمی رزمندگان اسلام می فرمود: «می خواستم بگویم هیچ جای نگرانی نیست. البته من برای شهدا و شما دعا می کنم ولی باید همه ما بدانیم که ما تابع اراده خداوند هستیم. ما از ائمه که بالاتر نیستیم. آنها هم در ظاهر بعضی وقتهای موفق نبودند. هم پیغمبر(ص)، هم امیر المؤمنین(ع)، هم امام حسن(ع)و امام حسین(ع). ما که نسبت به مقام اینها چیزی نیستیم. عمده مشیت خداوند است که هرچه او بخواهد همان خوب است و چون عسل شیرین و باید با آغوش باز پذیرای آنچه او می خواهد باشیم و از هیچ چیز نگران نباشید. محکم باشید و از هم اکنون در فکر عملیات بعد. و مطمئن باشید که پیروزید. امروز هم پیروزید. اگر کار برای خدا باشد که شکست ندارد.»(صحیفه امام، ج ۲۱، ص ۶۰۹).

۴-۲-۱-۳- ارج نهادن به جایگاه نیروهای تلاشگر در صحنه نبرد و پشت صحنه

«من عاجزم از اینکه از این نیروهایی که ثبت شده است در راه اسلام و… این جوانانی که از همه نیروهای اسلامی و نیروهای هوایی بالخصوص که شاید پیشقدم تر از سایر نیروها بود تشکر کنم. من از همه ملت ایران که امروز باید بگوئیم در میدان جهاد هستند، بعضی در جبهه و بعضی در پشت جبهه هستند باید قدردانی و تشکر کنم.» (صحیفه امام، ج ۱۴، ص ۴۶)

در همین راستا در پیام دیگری چنین فرموده است: «انصاف نیست که جوانان عزیز اسلام از ارتش و سپاه و ژاندارمری و بیسج و شهربانی گرفته تا گروه های جانباز عشایر و عزیزان شهرها و روستاها در سراسر کشور در خدمت اسلام و مسلمین خون خود را نثار و جان خود را فدا کنند. ما در کناری بنشینیم و با قلم ها و زبان های خود قلب نورانی آنان را آزار دهیم. انصاف دهید که ما برای اسلام و کشور اسلامی خود چه کرده ایم و این جوانان عزیز از خود گذشته از دانشگاهی تا روحانی و از روستایی تا شهرستانی و از کاگر تا بازاری چه کرده اند. از اول انقلاب تاکنون تمام رنج ها و رحمت ها و جانبازی ها بر دوش این طبقات بوده است و آنان ولی نعمت ما بوده اند.» (صحیفه امام، ج ۱۴، ص ۶۰)

۴-۲-۱-۴- پشتیبانی همگانی از ارتش و فرماندهان آن

«ما هم پشتیبان ارتش هستیم و ما هم پشتیبان فرماندهان ارتش هستیم و اگر کسی بگوید که ملت با ارتش نیست این یک دروغ واضح است که شاهدش این است که ارتش در آنجا دارد خدمت می کند، تمام مردم این ملت دنبال او دارند به او خدمت می کنند.»(صحیفه امام، ج ۱۴، ص ۱۲)

۴-۲-۲- عملیات روانی منفی

۴-۲-۲-۱- ایجاد اختلاف در جبهه دشمن

امام راحل(ره)برای ایجاد ضعف سستی در جبهۀ دشمن و نیز فرار فرماندهان و قوای او و در نتیجه سست و ضعیف شدن نیروهای بعثی عراق، با پیام های روشنگرانه، آنها را دعوت به فرار و پناهنده شدن به نیروهای خودی نموده و به آها اطمینان داد که در صورت پناهنده شدن در امام هستند لذا خطاب به آنان فرمود:

«کسانی که از ارتش بازی خورده عراق به ایران پناهنده شوند، مورد عفو و محبت و اغماض هستند و با آنان چون برادر خودمان رفتار می شود و کسی حق ندارد به غیر از رفتار انسانی-اسلامی با آنان رفتار کند. و به تمام سربازان و درجه داران و افسران و صاحب منصبان عراقی و غیرعراقی اعلام می شود که در صورتی که مایل باشند در ایران می مانند و در صورتی که تقاضا کنند، آنان را به کشور خودشان با احترام بر می گردانند.»(صحیفه امام، ج ۱۴، ص ۹)

۴-۲-۲-۲- نمایش اقتدار ارتش و ملت ایران به سران منطقه

رهبر فرهیخته و گران قدر انقلاب در جمع هیئت بررسی کننده جنگ تحمیلی که برخی سران کشورهای منطقه و احیانا پشتیبان صدام نیز در آن حضور داشتند به منظور نمایش قدرت نظامی و دفاعی نیروهای مسلح و ارتش جمهوری اسلامی ایران و ایجاد رعب و وحشت در دل حامیان رژیم بعث، فرمودند:

«… ما در این جنگی که ناگهان به ما تحمیل شد و آنها گمان می کردند که با یک ارتش مقابل هستند، آن هم یک ارتش ضعیف و از هم پاشیده، برداشت آنان صحیح نبود برای اینکه آنها نه حساب ارتش فعلی ما را کرده بودند و نه حساب ملت ما را…. لشگر ما و ارتش ما در جبهه ها مشغول به جنگ و دفاع هستند، تمام کشور ما به جنگ مشغولند، به همراهی با ارتش و همراهی با قوای مسلحه مشغول هستند…»(صحیفه امام، ج ۱۴، ص ۱۱۷)

۵- برخی فرامین تاریخی-عملیاتی امام راحل(ره) به عنوان فرماندهی کل قوا

رهبر کبیر انقلاب اسلامی ایران در مسند فرماندهی کل قوا دستورات نظامی و عملیاتی بسیار مهم و تأثیرگذاری در روند پیشبرد اهداف انقلاب در دوران تصدّی خود در این مقام صادر فرمودند که موجب تحرک و نقش آفرینی چشمگیر رزمندگان اسلام از یک سو و یأس و ناامیدی دشمنان داخلی و خارجی از دیگر سو گردید؛ فرامینی همچون دستور آزادی پاوه، دستور شکستن حصر آبادان، دستور آزاد سازی سوسنگرد و…. در اینجا شایسته است به برخی از این فرامین و دستورات اشاره نماییم:

۵-۱- فرمان آزادسازی پاوه

امام راحل(ره)در تاریخ ۵۸/۰۵/۲۷ در خصوص غائلۀ پاوه طی فرمانی خطاب به ارتش و ژاندرمری فرمودند: «بسم اللّه الرحمن الرحیم. از اطراف ایران گروه های مختلف ارتش و پاسداران و مردم غیرتمند تقاضا کرده اند که من دستور بدهم به سوی پاوه رفته و غائله ار ختم کنند، من از آنان تشکر می کنم و به دولت و ارتش و ژاندارمری اخطار می کنم اگر با توپ ها، تانک ها، قوای مجهز تا ۲۴ ساعت دیگر حرکت به سوی پاوه نشود، من همه را مسئول می دانم. من به عنوان ریاست کل قوا به رئیس ستاد ارتش دستور می دهم که فورا با تجهیز کامل عازم منطقه شوند و به تمام پادگان های ارتش و ژاندارمری دستور می دهم که بی انتظار دستور دیگر و بدون فوت وقت با تمام تجهیزات به سوی پاوه حرکت کنند و به دولت دستور می دهم وسائل حرکت پاسداران را فورا فراهم کند. تا دستور ثانوی، من مسئول این کشتار وحشیانه را قوای انتظامی می دانم و در صورتی که تخلف از این دستور نمایند، با آنان عمل انقلابی می کنم. مکرر از منطقه اطلاع می دهند که دولت و ارتش کاری انجام نداده اند. من اگر تا ۲۴ ساعت آینده عمل مثبت انجام نگیرد، سران ارتش و ژاندارمری را مسئول می دانم. و السلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته، روح اللّه الموسوی الخمینی»(صحیفه امام، ج ۱۳: ۱۱۷)

در پی این فرمان بسیار مهم، حرکت گستردۀ نیروهای مسلح به منطقه پاوه آغاز شد، و طی چند مرحله عملیات مستمر و متحوّرانه منظم و نامنظم، شهر پاوه و روستاهای اطراف آن را از لوث وجود عناصر خودفروخته پاکسازی، و رزمندگان اسلام در جای جای این شهر مستقر شده و پاوه و مردم غیور آن را از سیطرۀ ایادی ضد انقلاب خارج نمودند.

۵-۲- فرمان امام در خصوص شکسته شدن حصر آبادان

معمار بزرگ انقلاب، طی هشداری به نیروهای مسلح، بر لزوم شکسته شدن حصر آبادان تأکید فرمودند: «من منتظرم که این حصر آبادان از بین برود. و[هشدار] می دهم به پاسداران، قوای انتظامی و فرماندهان قوای انتظامی که باید این حصر شکسته بشود؛ مسامحه نشود در آن حتمام باید شکسته بشود. فکر این نباشند که ما اگر اینها هم آمدند، بیرونشان می کنیم. اگر اینها آمدند، خسارات بر ما وارد می کنند. نگذارند اینها بیایند در آبادان وارد بشوند. از خرمشهر اینها را بیرون بکنند. حالت تهاجمی بگیرند.»(صحیفه امام، ج ۱۳، ص ۳۳۳)

۵-۲-۱- پیام امام خمینی(ره)به فرماندهان عملیات شکستن محاصره آبادان

«بسم اللّه الرحمن الرحیم، تیسمار سرتیپ فلاحی، تیسمار سرتیپ ظهیرنژاد و جناب آقای محسن رضایی ایدهم اللّه تعالی. تلگراف شما در خصوص فتحی بزرگ که خداوند تعالی نصیب ارتش و نیروی هوایی و هوانیروز و سپاه پاسداران و بسیج و ژاندارمری و فداییان اسلام و سایر نیروهای مردمی فرموده و محاصره آبادان به طور کامل شکسته شده است، واصل گردید. این جانب این پیروزی بزرگ را به فرماندهان تمامی نیروهای مسلح و به سربازان ارجمند و سپاهان نیرومند تبریک می گویم و امید است این سرافرازی ها را که برای اسلام و میهن فراهم می کنند، منظور نظر مبارک ولی اللّه الاعظم بقیة اللّه(ارواحنا له الفدا) باشد و آخرین پیروزمندی را که بیرون راندن نیروهای متجاوز کافر از سرزمین میهن مان است، ملت شریف ایران به زودی مشاهده کند. این جانب به اسم ملت بزرگ ایران از رزمندگان دلیر ارتش و سپاه و دیگر قوای مسلح(ایدهم اللّه تعالی) تقدیر و تشکر می کنم. از خداوند متعال توفیق نصرت و عظمت اسلام مسلمین و به خصوص نیروهای مسلح اسلامی را خواستار است. و السلام علیکم روح اللّه الموسوی الخمینی».

این پیروزی ارزشمند در ابعاد مختلف پیامدهایی به همراه داشت که در دو محور عمده، داخلی و خارجی قابل ارزیابی است؛ از پیامدهای داخلی تقویت روحیه نیروهای رزمنده در جبهه ها و ایجاد انسجام ملی در میان آحاد مردم با شرکت در سومین انتخابات ریاست جمهوری -که حضرت آیت اللّه خامنه ای به ریاست جمهوری برگزیده شد، قابل ذکر بوده و از پیامدهای خارجی به تشکیل شورای همکاری خلیج فارس توسط کشورهای حاشیه جنوبی خلیچ فارس، به منظور جلوگیری از گسترش و نفوذ انقلاب اسلامی و یاری رساندن به رژیم متجاوز عراق، و نیز اعزام ناوگان جنگی امریکا به خلیج فارس به منظور اعمال فشار بر ایران و حمایت از کشورهای منطقه، همچنین اشاعه پروژه ایران هراسی در جهان و کشورهای منطقه می توان اشاره نمود.

۵-۲-۳- فرمان امام در خصوص آزادی سوسنگرد

آزادسازی سوسنگرد به فرمان حضرت امام خمینی(ره) و نقش مؤثر و تدبیر شجاعانه نماینده معظم له در شورای عالی دفاع مقدس، حضرت آیت اللّه خامنه ای (مدظله العالی)، از حماسه های ماندگار این دوران است.

محمد علی آل هاشم، از روحانیون سطوح عالیه عقیدتی سیاسی ارتش، آزادسازی سوسنگرد در تاریخ ۲۶ آبان ۱۳۵۹ در حالی می داند که این عملیات مصادف با ناهماهنگی های بنی صدر به عنوان فرمانده کل قوا بود. وی همچنین گفته است: با صدور دستور تاریخی و قاطع امام خمینی(ره) در ۲۵ آبان ۱۳۵۹ که فرمودند: «تا فردا سوسنگرد باید آزاد شود»، و با پی گیری و دستور مقام معظم رهبری و با ایثار و تلاش رزمندگان اسلام این شهر در تاریخ ۲۶ آبان ۵۹ از چنگال حزب بعث رها شد. آل هاشم عملیات آزادسازی سوسنگرد را نه فقط یک عملیات صرف نظامی، که این عملیات را عملیاتی نظامی و یک جریان بزرگ سیاسی می داند وی در ادامه می افزاید: مقام معظم رهبری شانه دو نامه می نویسند که یکی از نامه ها را به فرمانده لشگر ۹۲ زرهی اهواز و دیگری را برای سرتیپ فلاحی جانشین ستاد ارتش ارائه می دهند. ولایت مداری نیروهای ارتش و نیروهای مسلح در این عملیات مشهود بود؛ چرا که بنی صدر با اختیار در قرار دادن یک تیپ از لشکر ۹۲ موافق نبود، اما به محض دریافت پیام قاطع امام توسط نماینده امام(ره)در شورای عالی دفاع نیروها وارد عمل شدند و با آزادسازی سوسنگرد قلب امام(ره) شاد شد.

سرلشکر دکتر سید حسن فیروزآبادی، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح، نیز در خصوص پیام تاریخی امام(ره)درباره آزادسازی سوسنگرد خاطر نشان کرده، با گزارش حضرت آیت اللّه خامنه ای در مورد وضعیت شهر و جبهه سوسنگرد در شبانگاه ۲۵ آبان ۱۳۵۹ به محضر حضرت امام خمینی(ره)، دستور و فرمان روح خدا مبنی بر این که«بایستی تا فردا سوسنگرد آزاد شود»را دریافت نموده و با تلاش شهید چمران و پاسخ سریع و بی درنگ رزمندگان فردای آن روز یعنی ۲۶ آبان ماه سوسنگرد آزاد شد استاد ابلاغی از سوی حضرت آیت اللّه خامنه ای به فرمانده تیپ ۲ ل ۹۲ زرهی و حمایت شهید چمران در آن شب در ستاد کل موجود است. وی با ارائه استاد ابلاغی آیت اللّه خامنه ای(مدظله العالی)به فرمانده تیپ ۲ لشکر ۹۲ زرهی و حمایت شهید چمران در شب عملیات آزادسازی سوسنگرد که هم اکنون در اختیار ستاد کل نیروهای مسلح است، تاکید کرد: پیروزی رزمندگان در این عملیات، آثار و برکات تعیین کننده ای در ادامه دفاع مقدس برای جبهه اسلام به دنبال داشت و در عین حال این حماسه بزرگ، مظلومانه در محاق غفلت قرار گرفته است و طی گذشت بیش از ۲۲ سال از پایان جنگ تحمیلی هنوز تجزیه و تحلیل جامع و در خور توجهی پیرامون آن صورت نپذیرفته است.

نتیجه گیری

شخصیت رهبر کبیر و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، شخصیتی کم نظیر و از جهات و ابعاد مختلف درخور تبیین و بررسی است. یکی از وجوه و شاخصه های شخصیتی ایشان، رهبری و فرماندهی در عرصه بسیار حساس و سرنوشت ساز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران از نقطه نظر نوع استراتژی، تاکتیک و تدابیر عملیاتی ایشان است که این جنگ نابرابر و ناجوانمردانه را در شرایطی بسیار بحرانی به شایستگی رهبری نمود، چه؛ به اذعان دوست و دشمن فقط درکی عمیق و درایتی والا می توانست با اتکال بر قدرتی ماورایی، شرایط سخت روزها و ماه های آغازین جنگ را کنترل و هدایت نماید.

رهبر فرهیخته انقلاب اسلامی با ترسیم راهبردی کارامد و فعّال، و نیز به پای کار کشاندن تجارب ارزنده تاکتیکی فرماندهان نظامی و انتظامی کشور، ایجاد وفاق و همدلی بین آنان و ابلاغ فرامین و دستورات عملیاتی ارزنده و پویا، کشور انقلابی ما را از بحران اولیه جنگ تحمیلی خارج، و در ادامه نیز با الهام از آیات کریمه قرآن کریم و سیره و شیوه پیامبر اسلام(ص) و ائمه معصومین(ع)در امور رهبری و فرماندهی جنگی، نبرد را به مرحله ای کشاندکه دشمن افسار گسیخته را-که خود را سردار قادسیه می نامید و در ابتدا سخن از فتح یک هفته ای ایران رانده بود-به چنان استیصال و زبونی کشاند که ملتمسانه به لطائف الحیل ممکن متوسل گردید تا ایران از در صلح با او درآید یا دست کم آتش بس را بپذیرد و در نهایت نیز با همین راهبرد رهگشا و ارزنده، جنگ را با اقتدار و بسی آبرومندانه به پایان برد بی آنکه وجبی از خاک کشور در دست دشمن بعث زبون مانده باشد؛ و نیز الگوی حکومت دینی مبتنی بر آیین و دستورات مترقی اسلام را به جهانیان، به ویژه مسلمانان سرتاسر عالم، ارائه نمود که نتایج عینی آن را امروزه در نهضت ها و قیامهای ملی مذهبی ملت های مسلمان دنیا، بالاخص در خاورمیانه و شمال آفریقا شاهد هستیم.

منابع و مآخذ

۱- احمدی، حسین، ۱۳۷۷، برنامه ریزی استراتژیک و کاربرد آن، کانون فرهنگی انتشاراتی سایه نما، تهران.

۲- باقری پور، سید محمد، شکست حصر آبادان، مؤسسه فرهنگی هدی رایانه، سایت هدی بلاگ، http://hodarayaneh.org، بی تا، ت. م: ۹۰/۰۴/۱۳.

۳- بنیاد نشر آثار امام خمینی(ره)، صحیفه نور، مجموعه سخنرانی ها، فرامین و مکاتبات رهبر فقید و کبیر انقلاب اسلامی ایران.

۴- پایگاه اطلاع رسانی ارتش جمهوری اسلامی، مورخه ۹۰/۴/۱۳. ت. م: ۹۰/۴/۱۳.

۵- جمالی رستمی، علی اصغر محمود، تاریخ نظامی جهان و فرهنگ جنگ، تهران، دانشگاه افسر ‍ی امام علی(ع)

۶- حاتمی، محسن، ۱۳۸۲، دکترین عملیات مشترک(علوم نظامی)، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، دانشکده فرماندهی و ستاد، دوره عالی جنگ.

۷- حسینی تاش، سید علی، ۱۳۷۴، مجله«سیاست دفاعی»، شماره سریال ۱۳، سال چهارم، شماره ۱.

۸- رشیدزاده، فتح اللّه، ۱۳۸۹، تربیت نظامی، تهران، انتشارات دانشگاه افسری امام علی(ع)

۹- سایت خبری فارس، گزارش خبری ۸۹/۸/۲۲، ت. م: ۹۰/۴/۱۰.

۱۰- سایت نجوا، نقش مقام مظم رهبری در آزادسازی سوسنگرد، مورخه ۸۹/۸/۲۶، ت. م: ۹۰/۴/۱۰.

۱۱- شفیعی، عباس، ۱۳۸۷، سبک رهبری امام خمینی قدس سره، انتشارات امیر کبیر تهران، چاپ اول.

۱۲- علی خانی، غلامحسین، مقاله«استراتژی و تاکتیک»، فصل نامه خبری آموزشی«فرماندهی و ستاد»، شماره ۶،

۱۳- فرقانی و امکانی، جمشید و مصطفی، ۱۳۸۱، تهران، انتشارات معاونت آموزشی نیروی زمینی ارتش.

۱۴- قائمی فر، عین اللّه، ۱۳۷۳، مجله «سیاست دفاعی»، شماره سریال ۹، سال سوم، شماره اول زمستان.

۱۵- قرآن کریم، ترجمه مهدی الهی قمشه ای، ۱۳۸۶، انتشارات پیام مهدی(عج)

۱۶- کالینز، جان، ۱۳۷۰، استراتژی بزرگ، ترجمه: کورش بایندر، تهران، وزارت امور خارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی.

۱۷- مؤمنی، محسن، ۱۳۸۶، در کمین گل سرخ«زندگی نامه داستانی شهید سپهبد علی صیاد شیرازی»تهران، انتشارات سوره.

پی نوشت ها:

[۱] هرچند که در دوران کوتاه ریاست جمهوری بنی صدر، مقام فرماندهی کل قوا را به او تفویض نمود.

[۲] هرچند برخی معتقدند دخالت امام راحل(ره) در جنگ عمدتا یک دخالت استراتژیک بود تا تاکتیکی، و چنانچه سیاست نظامی را اعلام می فرمود، در مصادیق آن دخالت نمی کرد.

[۳] از وحدت فرماندهی دو منظور کلی استنباط می گردد، یکی همکاری و تعاون کلیه نیروها و وحدت تلاش هماهنگ شده آنان به سوی هدفی مشترک و دیگری اینکه در هر سطح یا رده فرماندهی یک فرمانده با اختیار لازم منصوب گردد.».

[۴] اصول نه گانه جنگ عبارتند از: «۱) اصل هدف ۲) اصل تمرکز ۳) اصل رزمایش یا مانور ۴) اصل غافلگیری ۵) اصل آفند ۶) اصل صرفه جویی در قوا ۷) اصل تامین ۸) اصل سادگی ۹) اصل وحدت فرماندهی»؛

[۵] ادّل الدلیل علی امکان الشیء وقوعه.