میهمان ایرانی مصر (ارزیابی نقش سید جمال الدین اسد آبادی در مصر)

هرچند سیدجمال الدین اسدآبادی، به سال ۱۲۱۷.ش در اسدآباد همدان متولد شد اما پس از رسیدن به دوران نوجوانی تقریبا مابقی عمرش را در هجرت و مسافرت سپری کرد. تحصیل در افغانستان و انتخاب لقب افغانی برای او این امتیاز را داشت که بعدها دولت ایران نتواند او را به عنوان یک تبعه ایرانی مجبور به بازگشت به ایران کند و بتواند در کشورهای مختلف فعالیتهای فرهنگی، علمی و سیاسی خود را ادامه دهد. اما ورود سیدجمال به مصر، آغاز دوران مهمی از تاریخ بود. نه تنها تاریخ زندگانی شخصی او بلکه تاریخ معاصر ملتهای مسلمان پس از این ورود، طور دیگری رقم خورد. تبحر علمی، به علاوه شجاعت فکری و عملی، او را در موقعیتی قرارداد که گویا بازماندگان امپراتوری عثمانی و نخبگان مصر و ایران را تشنه حضور شخصیتی همچون او می کرد و راه نفوذ فکری و سیاسی او را باز می نمود. بیشترین و ماندگارترین تاثیرات فکری سیدجمال در مصر بروز کرد و به ویژه تاثیر او بر اندیشمندان و نخبگان مصری حتی تا جمال عبدالناصر هم تداوم یافت. مقاله زیر نگاهی است به نقش و تاثیر سیدجمال در مصر که از سوی یک محقق غربی نگارش یافته است.

از زمان شکل گیری دین اسلام تا اوایل قرن ۱۸.م، به این آیین به عنوان رهایی بخش جامعه شرقی نگاه می شد[۱].[۲] مسلمانان مهاجم، به حکومت یونان در مصر و سوریه پایان دادند و نقش یک مدافع موفق را در برابر صلیبیون و مغولان بازی کردند. برخلاف این توسعه طلبی اولیه، اسلام در مقابل تغییرات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بسیار سازگار و انعطاف پذیر بوده است. این ساختار، تا زمانی که درهای اجتهاد[۳] باز بود، به شکل گیری یک جامعه ترقی خواه، آینده نگر و تعقل گرا اجازه نمود داد. اما با هجوم غربِ توسعه یافته، یک بحران تازه امت[۴] [اسلامی] را احاطه کرد. غربِ مسیحی با اسلامی که اکنون غیرفعال شده بود، روبرو گردید. خرد انسانی در اروپا به وسیله ای انقلابی تبدیل شده بود و براندازی حکومت جابرانه را درصورت اقدام آن به اعمال ناعادلانه، روا می دانست. عصر روشنگری و انقلاب فرانسه پیش بینی یک جامعه پیشرفته را نوید می داد اما جهان اسلام همچنان راکد و ایستا بود. آنچه درخصوص وضعیت پیش آمده باید به اتخاذ تصمیم و داوری می پرداخت، اسلام بود که بالاترین مرجع دولتی و نیز اجتماعی محسوب می شد. درهای اجتهاد همچنان به طورمحکم بسته بود و این درحالی بود که سلطان و علما[۵] قدرتمندانه حکومت را در اختیار داشتند. هنوز هم تنها بحران داخلی که در دنیای اسلام احساس می شد، توسعه طلبی غرب بود. از سال ۱۷۶۸ تا ۱۷۷۴. م، یعنی در سالهای جنگ میان روسیه و عثمانی، یک ناوگان روسی  یونانی در یونان و بیروت مستقر شد. معاهده صلح «کوجیک کاینارجی» یک شکست جدی برای امپراتوری عثمانی به حساب می آمد.[۶] بااین همه، ضربه قطعی توسعه اروپا تنها در پایان سال ۱۷۹۸.م بود که از سوی دنیای اسلام احساس شد؛ یعنی زمانی که ناپلئون بناپارت در مصر پیاده شد، و به همراه خود، نظریات انقلاب فرانسه را نیز به آنجا وارد ساخت.

ازآنجاکه مقابله با تهاجم غرب اولین بار و شاید هم به سخت ترین وجه، از سوی مصر رخ داد، کشور مصر به مرکز اصلاحات عربی  اسلامی تبدیل شد.[۷] در مدت سیصدسال حکومت عثمانی، تغییرات اندکی در ساختار جامعه اسلامی روی داده بود، اما ورود ناپلئون، نیاز آشکار به یک تحول را عملا نمایان ساخت. تعدی اروپائیان، جامعه اسلامی را تغییر داد، اما دکترین اسلامی همچنان بسته باقی ماند. به گفته نسیم رجوان، «یک شکاف بزرگ و فزاینده میان واقعیت و آرمان به وجود آمد که وحدت سیاسی موجود را برهم زد و جامعه خراب مصر را به بی ثباتی و کشمکش پایدار تهدید می کرد.»[۸]

این وضعیت بی ثبات ادامه داشت تااینکه جمال الدین افغانی [اسدآبادی] وارد قاهره شد. او با تشخیص شدت بحرانی که امت [اسلامی] با آن روبرو شده بود، [تفکر] سازگاری مدرنیسم با جهان اسلام را ترویج داد. درواقع برای اولین بار بود که به مذهب امکان داده می شد تا در برابر چالش برخاسته از ناحیه غرب پایداری کند. سیدجمال با رویکرد عقلی به اسلام، یعنی بازکردن مجدد باب اجتهاد موافق بود. نفوذ افغانی فوق العاده بود. او در کابل، بمبئی، استانبول، قاهره، تهران، لندن، پاریس و استراسبورگ فعالیت می کرد.[۹] سالهای بسیار پربار عمر سیدجمال در فاصله ۱۸۷۱-۱۸۷۹.م در قاهره سپری شد؛ و همین دوره از زندگی او در این مقاله مورد تمرکز واقع شده است.

این مقاله در بررسی انتقادی فعالیتهای سیدجمال الدین در مصر  از اصلاحات مذهبی و آموزشی او تا فعالیت سیاسی اش  نقش وی را در بیداری کشور مصر در مقابل تهاجم غرب توضیح می دهد. علاوه براین، مقاله حاضر تبیین خواهد کرد که آنچه باعث شد سیدجمال الدین بتواند به راحتی پیروانی از دانشجویان پرشور و وفادار را در اطرافِ خود گردآورد  دانشجویانی که مقرر بود ساختار مصر را تغییر دهند  از دو عامل ساده نشأت می گرفت: نخست اینکه، مصر پیوسته تنزل می کرد و در نتیجه آماده اصلاحات بود؛ ثانیا، سیدجمال الدین فردی بود که جذبه و کشش فوق العاده ای داشت.[۱۰] نام و شخصیتی که توسط سیدجمال و شاگردانش از وی ساخته شده، او را یک عالٍم رادیکال نشان می دهد که خواستار ارائه اسلام مدرن برای مقابله با غرب مسیحی توسعه طلب بوده است.

نظریه های سیاسی متضاد

یک بررسی مجدد درباره تضاد میان نظریه سیاسی اسلام و غرب، قبل از بررسی نقش ویژه افغانی [اسدآبادی]، بسیار مهم است. جهان اسلام از یک اصل عمده پیروی می کرد و آن این که: دین، داوری نهایی را در قالب یک «سیستم ایده آل که از نظر معنوی از اسلام مشتق می شود» مجسم ساخته است.[۱۱] سلطان  خلیفه عادل تلقی می شد و در راستای اجرای شریعت با علما مشورت می کرد. حتی در زمانی که عثمانیها عمدتا با زور حکومت می کردند، مخالفت با وضع موجود بسیار کم بود. در اوایل قرن ۱۸.م مقاومت محدودی از سوی طریقت های صوفیه بروز یافت. آنها نظریه پیچیده ای را ترویج می کردند که عدالت اجتماعی را در حکومت عالی رتبگان روحانی جستجو می کرد. انقلابی ترین وجه این نظریه، در جنبش ناموفق مهدیه، که توسط محمد احمد در سودان رهبری می شد، پی ریزی شد. عدم کفایت سیاسی طریقت های جنبش صوفیه و وعده های عمل نشده مهدی، سرانجام باعث تقویت این نظریه شد که مخالفت با دولت به تنهایی برای ایجاد تفکر انقلابی در میان توده های مردم کفایت نمی کند؛ به ویژه این مخالفت قادر نیست که با چالش برآمده از ناحیه غرب مقابله کند. سلطان و خدیو با حمایتشان از قانون شریعت، مشورت با علما، و نیز با دادن امتیازاتی به اهل کتاب و تسهیل شرایط حج، توانستند اسلام را از لحاظ داخلی از چالشها در امان بدارند.

برخلاف دیدگاه حاکم اسلامی، نظریه سیاسی اروپائیان که در قرن ۱۸.م رایج شد، خواستار اجرای عدالت غایی براساس خردِ انسانی بود. اگر عقل، اَ‎عمال یک حاکم را بی عدالتی می پنداشت، نیازی نبود تا مردم آنها را بپذیرند. بنابراین بینش عقلانی مردم به تجدید سازمان یک سیستم سیاسی  اجتماعی، که توسط انقلاب فرانسه آشکار شد، کمک کرد. یک چنین نظریه رادیکالی، در خلأ تحقق نمی یافت؛ به بیان دقیق تر، این نظریه با یک جریان فوق العاده اجتماعی که قبلا روی داده بود، همراه گردید، و با انقلاب صنعتی و اکتشافات علمی به آن دامن زده شد.[۱۲] باید توجه داشت که جهان اسلام تااین زمان در معرض چنین ایده الهایی قرار نگرفته بود؛ گذشته ازآنکه این قبیل نظریات با رسوم اسلامی موجود در قرن ۱۹.م تضاد داشتند. به همین دلیل، رودررویی مذکور جهان اسلام را از خواب و رخوت بیدار و آن را مجبور کرد تا در رابطه خود با غرب تجدیدنظر نماید.

واکنش در برابر غرب: جذب و دفع

واضح ترین واکنشها در برابر غرب به صورت اصلاحات نظامی و سیاسی روی داد. امپراتوری عثمانی علاوه بر افزایش به هم ریختگی اقتصادی، آهنگ سریع فروپاشی قلمرو خود را تجربه کرد. در زمان حکومت محمود دوم (۱۸۰۸-۱۸۳۹.م) ناسیونالیسم در میان مسیحیان بالکان شعله ور شد، یونانیان به استقلال دست یافتند، مصر نیز به استقلال ظاهری دست یافت و حتی سوریه و حجاز بعد از مدت کوتاهی از دست عثمانی خارج شدند.[۱۳] بااین وجود سلطان هنوز قادر بود مخالفت جان نثاران و علما را دفع کند و اصلاحات مهمی را انجام دهد. او قدمهای بزرگی در زمینه آموزش و سازمان اداری مدرن برداشت. وی با حذف جان نثاران و تحدید نفوذ علما، به طرزموثری قدرت دولت را متمرکز نمود. مهمتراینکه محمود دوم به یک سلسله فعالیتهای سازمان یافته جهت نوسازی ارتش مبادرت کرد. این تلاشها در سطح وسیعی پذیرفته شد، به خصوص که شکستهای پیاپی و تحقیرآمیز، غرور عثمانی را جریحه دار کرده بود. اصلاح نیروهای نظامی، تنها نیازمند بازسازی ساختار حوزه نظامی بود و دولت غیرنظامی نیز فقط می بایستی خود را با انجام اصلاحات نظامی تطبیق می داد، اما در ارتباط با اکثریت توده مردم، بیش ازهرچیز نیاز بود که آنان به لزوم انجام اصلاحات اجتماعی متقاعد شوند.[۱۴] در زمان حکومت عبدالمجید (۱۸۳۹-۱۸۶۱. م) آنچنان که او هدف تنظیمات را بیان می کرد، تنظیمات درصدد بود «به اجبار به موازین اروپایی رایج درباره قانون و اداره مملکت و نیز به همه موارد مساوات اجتماعی و آزادیهای معمول تن دهد.»[۱۵] این تلاشها به فساد و ناکارآمدی پایان داد و در نتیجه باعث برانگیختن مجدد حس مسئولیت در سیستم اداری شد. اصلاحات سیاسی خواستار محدودشدن قدرت سلطان بود و اصلاحات اجتماعی همه مردم را در موضع قانون برابر قرار داد (به ویژه التهابات بالکانیها را فرونشاند) و اصلاحات آموزشی نیز دانشگاه مدرن سکولار را (در مقابله با سنت سابقه دار آموزش اسلامی) پایه ریزی کرد. با وجود این تلاشهای موثر، اصلاحات در اصل بر روی کاغذ باقی ماند. همچنین در زمان حکومت مستبد عبدالحمید دوم (۱۸۷۶-۱۹۰۹.م) اصلاحات محدود بود و این ساختار نادیده گرفته شد.

واکنش به تهاجم غرب از طریق اصلاحات، شاید در مصرِ زمان محمدعلی (۱۸۰۵-۱۸۴۸.م) چشمگیرتر بود. مصر در این دوره برادرکشی و فساد اداری را کنار گذاشت تا به یک ملت موفق با ارتشی مهیب تبدیل شود. خدیو اسماعیل (۱۸۶۳-۱۸۷۹.م) بیش ازپیش کشور را توسعه داد. او دوستدار آموزش و نیز علاقمند به انجام اصلاحات در حوزه ای گسترده بود. افزایش قیمت پنبه در زمان جنگهای داخلی امریکا، سبب رونق اقتصادی شد و کمک کرد تا قاهره و اسکندریه به مراکز فرهنگی اعراب تبدیل شوند.[۱۶] به هرحال اسماعیل دولت را با سختی به دست گرفت و به شیوه ای خودکامه حکومت کرد. مجلس نمایندگان مصر در زمان اسماعیل به نظر می رسد چیزی بیش از یک آزمایش نبود. واکنش محافظه کارانه نسبت به تلاشهای اصلاح طلبانه، با واکنش اولیه ای که در برابر غرب شکل گرفت، برابری می کرد. درحالی که محمدعلی و محمود دوم تلاش قابل توجهی برای ایجاد تغییرات اجتماعی و نظامی انجام دادند، در دوران خدیو اسماعیل و عبدالحمید (درحالی که به ویژه از لحاظ روش کار کاملا با هم متفاوت بودند) زمینه رفتار در حوزه سیاسی بسیار محدود بود.

از این بخش چه نتیجه ای می توان گرفت؟ درواقع باید گفت: مقدار قابل توجهی از اصلاحات (اعم از موثر یا غیرموثر)، بر حوزه های سیاسی، اجتماعی و نظامی متمرکز بود؛ به عبارتی، نه تنها هیچ تلاشی برای سازماندهی مجدد اسلام یا بررسی سازگاری آن با مدرنیزاسیون صورت نگرفت بلکه اصلاح طلبان، جدای از اسلام عمل می کردند و بارها در درگیری با نظریه اسلامی، باعث تعمیق شکاف و بحران شدند؛ حداقل اینکه اصلاحات به شیوه اسلامی، نادیده انگاشته شده بود. پذیرفتن ریسک برهم زدن این معادله و ایجاد تناسب میان اصلاحات و نظریه اسلامی، تنها از عهده یک ذهن نوآور و مبدع، و نیز از یک رهبری کاریزماتیک، روشنفکر و جسور برمی آمد؛ و این وظیفه ای بود که جمال الدین افغانی [اسدآبادی] آن را پذیرفت.

قبل از مصر

محل تولد افغانی [اسدآبادی] به امری مجادله برانگیز در حوزه های علمی تبدیل شده است. خود او ادعای دوگانه ای درباره خاستگاه ایرانی و افغانی اش مطرح کرده است. نیکی آر. کدی، که کارهای اخیرش تاحدودی ابهامات مربوط به افغانی را روشن کرده است، اظهار داشته که ادعای سیدجمال درباره خاستگاه ایرانی اش تاحدزیادی شبیه خودداری وی از داشتن پیوند با اقلیت شیعه است.[۱۷] سیدجمال الدین در سال ۱۸۳۸ – ۱۸۳۹.م متولد شد، درحالی که عنوان افغانی را در سال ۱۸۶۸.م انتخاب کرد. مدارک جدید حاکی است که محل تولد او اسدآباد،[۱۸] واقع در شمال غرب ایران می باشد.

از سن ده سالگی به بعد، افغانی تحصیلاتش را در ایران ادامه داد. در سن هیجده سالگی بود که در صرف ونحو عربی، فلسفه، تاریخ اسلام و الهیات، عرفان، منطق، فلسفه، فیزیک، ریاضیات، پزشکی و دیگر موضوعات مختلف، تبحر یافت.[۱۹] در سن هیجده سالگی که در هند به مطالعه می پرداخت، بر علوم اروپایی تمرکز کرد. او یک سال ونیم بعد، با بازگشت به افغانستان، در دستگاه حکومت امیر دوست محمدخان به خدمت پرداخت و بالاخره صدراعظم شد. هفت سال بعد، رقیب او، امیرشیرعلی، با پشتیبانی بریتانیا دوست محمدخان را برکنار کرد و سیدجمال الدین آن کشور را ترک کرد.

در سال ۱۸۶۹.م سیدجمال اجازه یافت به مکه برود. تصمیم او مبنی بر عبور از هند، سبب شد تا دولت بریتانیای هند مصمم شود از ایراد سخنرانیها یا شرکت او در مجالس رهبران مسلمان جلوگیری کند. با بی نتیجه ماندن این محدودیتها، افغانی یک ماه بعد آنجا را با کشتی به مقصد سوئز ترک کرد، و به قاهره رفت. هرچند اقامت او در قاهره به مدتی بسیار کوتاه (تنها چهل روز) طول کشید، اما نفوذ او بسیار مهم بود. او همواره به الازهر می رفت و سخنرانی هایی را در خانه خودش برگزار می کرد.[۲۰] بیشترین تاثیر او توسط شخصی پذیرفته شد که مقدر بود مهم ترین شاگرد او باشد، یعنی محمد عبدْه، که بعدها یکی از دانشجویان الازهر شد. رشیدرضا (یکی از کسانی که شرح حال عبده را نگاشته) نحوه این آشنایی را چنین توضیح می دهد: «او از آنها (عبدْه و شیخ حسن الطویل) درباره برخی آیه های قرآن و تفاسیر مفسران و فقها از این آیه ها سوال کرد و سپس خود او به تفسیر این آیه ها پرداخت. شیخ عبدْه از نحوه تفسیر سیدجمال بسیار برانگیخته و مشعوف گردید؛ زیرا تفسیر قرآن و تصوف دو مایه چشم روشنی او و یا چنانکه خود او گفته است، آنها دو دروازه خوشحالی او بودند.»[۲۱]

همچنین سیدجمال تاثیر مطلوبی بر رشیدرضا، سیاستمدار برجسته دولت اسماعیل و یک تاثیر مخالف آن بر اساتید الازهر برجای گذاشت. درواقع به خاطر این دو تاثیر بود که وی سال بعد مجددا به مصر بازگشت.

به درخواست سلطان عبدالعزیز (۱۸۴۱-۱۸۷۶.م) سیدجمال سفرش به مکه را عقب انداخت تا در قسطنطنیه ساکن شود، یعنی جایی که در آنجا شهرت و افتخارات بزرگی به دست آورد.[۲۲] جایگاه قسطنطنیه به عنوان مرکز امپراتوری عثمانی احتمالا از دلایلی بود که باعث برانگیختن علاقه افغانی به آنجا شد. زمان بندی این دعوت نیز مهم بود. او به تنظیمات، به مثابه ابزاری برای پیشبرد آخرین گام در راستای احیای [مذهبی] می نگریست و منتظر بود تا فرصتی برای نفوذ بیشتر نظریاتش به دست آورد.[۲۳] افغانی مدت کوتاهی پس از ورودش به عثمانی، با شخصیتهای مهم در عرصه رهبری آنجا درآمیخت. وی یکی از پنج سخنران اصلی در هنگام افتتاح دارالفنون، نخستین دانشگاه مدرن قسطنطنیه، بود و بعدها به عنوان عضو شورای آموزشی آن منصوب شد. تقاضای وی برای اصلاحات آموزشی، مخالفت شیخ الاسلام حسن فهمی را علیه او برانگیخت. فعالیتهای سیدجمال در دارالفنون دلالتهایی را نشان می داد که وی در پی دستیابی به یک نظریه سکولار برای مخالفت با علمای مذهبی می باشد. او در دسامبر ۱۸۷۰.م طی یک سخنرانی با عنوان «پیشرفت علوم و هنر»، دیدگاهی رادیکال درباره پیامبری ارائه داد. چکیده ای از نظریه وی چنین بود: «پیامبری، همچون علم و فلسفه به یک هنر و حتی بالاتر از هنر تبدیل شد و هدف آن ابلاغ حقایق وحیانی دینی بود؛ حقایقی که با عقل سازگارند اما عوام قابلیت درک آنها را ندارند.»[۲۴]

این سخنرانی که «هنر» بودن پیامبری را تبلیغ می کرد، سبب شد تا شیخ الاسلام به او اتهام ارتداد بزند. سیدجمال برای پاسخگویی به این ادعا خواستار دادخواهی بود. این موضوع موجب شد تا افغانی «تقاضای» ترک قسطنطنیه را مطرح سازد.[۲۵]

در پایان، دولت بریتانیا در کشور افغانستان و هند با سیدجمال الدین به مقابله پرداخت. در کشور نخست [افغانستان]، بحث بر سر اعمال سیاسی او بود، درحالی که در دومی [هند] بحث بر سر مشکل سرکوبی نظریات بحث برانگیزتر سیاسی و مذهبی اش بود. چه در افغانستان و چه در هند، سیدجمال نسبت به افزایش نفوذ بریتانیا ابراز انزجار می کرد. فعالیتهای وی در قسطنطنیه از مخالفت او با علمای محافظه کار حکایت داشت، اما درواقع قصد داشت با ترویج اصلاحات به رویارویی با آنها بپردازد. درحقیقت وقتی که افغانی مجددا در سال ۱۸۷۱.م به مصر بازمی گشت، یک میراث مهم از خود بر جای گذاشته بود: مخالفت شدید با اقدامات بریتانیا.

مصر ۱۸۷۱-۱۸۷۹.م: برخورد اولیه

در سال ۱۸۷۸.م مصر در زمینه داخلی و خارجی دچار بحران شد. در زمینه بحران خارجی، مصر شاهد درگیری های روس  عثمانی، کودتای مدحت پاشا در قسطنطنیه، اعلام حکومت مشروطه عثمانی و کنگره برلین بود. همه این مسائل به زودی در آینده مصر نقش بازی کردند.[۲۶] از لحاظ داخلی، بحران مالی که به وضعیتی دشوار انجامیده بود، با مخارج بیهوده اسماعیل برای افتتاح کانال سوئز وخیم تر شد. این مساله، باعث شد یک هیات بررسی به ریاست ریاض پاشا با شرکت سرریورز ویلسون (Sir Rivers Wilson) به عنوان معاون رئیس جمهور تشکیل شود. نتیجه گزارش هیات ابراز می داشت که خدیو اسماعیل مسئول اصلی بحران مالی است و دارایی او بایستی به دولت واگذار شود. خدیو با شرایط گزارش موافق بود. او دولت جدیدی را به ریاست نوبرپاشا تشکیل داد و ریاض پاشا را نیز به عنوان وزیر داخله آن منصوب کرد. دِ بلیگنیرز (De Blignieres) و ویلسون (Wilson) نیز به ترتیب به عنوان نمایندگان منافع فرانسه و بریتانیا در کابینه حضور داشتند.[۲۷]

به هرحال، پس ازآنکه خدیو برای دستیابی به قدرت بیشتر شروع به آشوب آفرینی کرد، نوبرپاشا استعفا نمود. با رفتن نوبر، اسماعیل نارضایتی خود را به سوی رشیدپاشا متمرکز کرد. در آوریل ۱۸۷۹. م سرکنسول بریتانیا از یک سلسله مبارزات پنهانی و فزاینده از سوی خدیو و علما علیه ریاض پاشا و وزرای اروپایی پرده برداشت. ریاض به «دوستداری مسیحیان» محکوم شد و سرانجام اسماعیل به او دستورداد از هیات بررسی استعفا دهد. ریاض در بیست ودوم آوریل با تقاضای حمایت از سر ریورز ویلسون، آنجا را به مقصد ناپل ترک کرد. او تا زمانی که اسماعیل برکنار شد و توفیق، خدیویت را بر عهده گرفت، در تبعید به سر برد.[۲۸] بااینکه هیات بررسی تاثیر فوری بر سیاستهای مصر برجای گذاشته بود، استعفای نوبر و تبعید ریاض نشان می داد که خدیو همچنان نومیدانه برای حفظ قدرت تلاش می کند؛ و این از طبیعت انعطاف ناپذیر سیستم دیکتاتوری حکایت دارد.

درخصوص بازگشت سیدجمال به مصر دو سوال مهم مطرح می شود: چرا دولت مصر به وی علاقمند بود؟ و چرا سیدجمال به مصر علاقمند بود؟[۲۹] به گفته عبدْه، سیدجمال الدین به عنوان یک توریست وارد مصر شد و سپس یک مقرری ماهانه هزار پیاستری[۳۰] به او پیشنهاد گردید. ظاهرا حامی او، ریاض پاشا، در ازای این مقرری، انتظار خاصی از او نداشته است. اما سایر منابع معاصر، اظهارکرده اند که آن پاداش افتخاری در ازای کرسی تدریس در الازهر بوده که ظاهرا سیدجمال مدت کوتاهی این مسئولیت را بر عهده داشته است.[۳۱] پس چه چیزی دولت مصر را وسوسه می کرد تا از وی حمایت کند؟ گرچه بریتانیا در سال ۱۸۷۱.م حضور چندانی در مصر نداشت، اما اسماعیل به دلیل مواضع آشکارا ضدبریتانیایی افغانی نمی توانست به او گرایش داشته باشد. دلیل محتمل دیگری که برخی صاحبنظران ابراز داشته اند، رقابت آشکار اسماعیل با سلطان است. خدیو با دعوت از سیدجمال، پیغام صریحی مبنی بر عدم اطاعت برای پورته (Porte) ارسال کرده بود: «بازکردن در به روی روشنفکران ناراضی، یکی از راههای به چالش کشیدن و آزار و اذیت سلطان است.»[۳۲] به هرحال نزدیکترین احتمال این است که اسماعیل به دلیل موضع مصمم سیدجمال برای اصلاحات آموزشی مجذوب او شد.[۳۳] خدیو برخلاف گرایش پدرش، محمدعلی، به سنت، به آموزش مدرن تمایل داشت. او پروژه های آموزشی را پایه گذاری کرد و در ۱۸۷۲.م دارالعلوم را که دانشگاهی با همان ویژگی های دارالفنون بود، افتتاح کرد. ازخودگذشتگی افغانی برای اصلاحات آموزشی بدون شک مورد علاقه اسماعیل بود، و احتمالا به همین خاطر بود که سیدجمال پیشنهاد تدریس در الازهر را از سوی اسماعیل دریافت کرده بود.

احتمالا پاسخ سوال دوم، یعنی علاقه افغانی به مصر، آسان تر است. در زمان حکومت سلسله محمدعلی، دولت مصر آزادیهای فردی مهمی به مردم داده بود. درواقع این وضعیت به روشنفکران اجازه داد تا رشد کنند. امکان اصلاح الازهر نیز می توانست یک محرک جذاب باشد، هرچند این کار گرچه ناممکن نبود، اما در کوتاه مدت می توانست مشکل ساز باشد. همان طور که در بالا گفته شد، سیدجمال بسیار علاقمند بود مدت کوتاهی در الازهر تدریس کند، اما برخورد وی با علما اجتناب ناپذیر بود. به گفته ادیب اسحاق  یکی از پیروان و شاگردان بسیار نزدیک افغانی  «مناظره ای بین او و علمای الازهر شکل گرفت که به کدورت منجر گردید و به همین دلیل او خانه نشین شد.»[۳۴]

لازم به ذکر است که علمای الازهر تفاوت چندانی با سنت گرایانی که افغانی را در قسطنطنیه محکوم کرده بودند، نداشتند. از نظر افغانی، الازهر موضوعات فراوانی را مدتها بود که به فراموشی سپرده بود  موضوعاتی نظیر فلسفه، منطق، علم الاخلاق، ریاضیات و علوم تجربی  حال آنکه در یک آموزش نوین این موضوعات به شدت حائز اهمیت بودند. افغانی تصور می کرد روشهای گفتمان این علما زمخت و بی روح است. چنین شواهدی این نظریه را تقویت می کند که گرایش افغانی به مصر به دلیل نظرات صریح او در زمینه اصلاحات آموزشی بوده است و نظر به تلاشهای ناموفق وی در قسطنطنیه، منطقی به نظر می رسید که گام بعدی او، قاهره باشد.

با اخراج از الازهر، سیدجمال تدریس را در منزل خود پی گرفت. به گفته عبده، او درباره تصوف، حقوق اسلامی، الهیات، فلسفه و نجوم تدریس می کرد.[۳۵] تهور سیدجمال خشم اساتید و علمای الازهر را برانگیخت که معتقد بودند تفکر خردگرا، افراد را از راه راست خارج می سازد. بیشترین تهدیدهای حاوی حملات رکیک و توهین آمیز، از سوی دانشجویان الازهر  که به لحاظ کمی و کیفی در سطح بالایی قرار داشتند و بیش ازهمه با مقالات سیدجمال سروکار داشتند  برانگیخته می شد. هیلباوی که بعدها جزء پیروان سیدجمال درآمد، می گوید اساتید الازهر افغانی را ملحدی تلقی می کردند «که برای هدایت مردم به سوی الحاد و گمراهی، به مصر آمده است و تعدادی شاگرد و طرفدار را دور خود جمع کرده است تا اشتباهات و الحاد او را ترویج کنند.»[۳۶] بیشترین ضدیت را می توان در عنوان احتجاجات شیخ عبدالقاهر قیناوی علیه سیدجمال تحت عنوان: تحذیر الامه من کلب العجم (برحذرداشتن امت از سگ خارجی)[۳۷] مشاهده کرد.

این فعالیتها در محافل سنت گرا با واکنشی فراتر از یک محکومیت مواجه شدند. افغانی هنوز در خانه اش با شاگردانش ملاقات می کرد، اما هنگامی که سنگهایی به پنجره خانه او پرتاب شد، دریافت که بیش ازاین نخواهد توانست به این کار ادامه دهد؛ و لذا کار خود را در کافه های قاهره ادامه داد. جالب اینکه او شاگردانش را در خفا ملاقات می کرد. هیلباوی ادعا می کند که سعد ذغلول، که بعدا در شمار یکی از نمایندگان پیشرو وَفد قرار گرفت، به طورسری با سیدجمال ملاقات می کرد تا «از خطرات فعالیتهایی که علیه او و پیروانش صورت می گرفت، جلوگیری کند.»[۳۸] رشد نارضایتی از وضعیت سیاسی و اقتصادی مصر صرفا باعث افزایش محبوبیت افغانی شد. از همین سالها، به سیدجمال عنوان والای «حکیم الشرق [فرزانه شرق]» داده شد.[۳۹] سیدجمال روشنفکران باهوشی را که از کم وکیف بحران موجود آگاه بودند، دور خود جمع کرده بود؛ که بسیاری از آنها در جریان نهضت بیداری ناسیونالیسم مصر نقشی اساسی ایفا نمودند.

فعالیتهای انتشاراتی

سیدجمال در طی هشت سال اقامت در مصر، از یک مربی آموزشی به یک فعال سیاسی تبدیل شد؛ تغییری که مستقیما از نفوذ اروپائیان در حوزه های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ناشی می شد. نخستین سالهای فعالیت او به عنوان یک معلم مخفی، از این جهت مهم بود که به جمع آوری گروهی از پیروان جوان که بعدها به چهره های کلیدی در دنیای عرب و به ویژه در سیاستهای مصر مبدل شدند و حتی بعضی از آنها نیز فعالانه در اصلاحات مذهبی مشارکت می کردند، پرداخت. مهمترین وسیله آنها برای اظهار نظراتشان، نشریات بودند.[۴۰] سیدجمال نویسنده ماهری نبود، اما شاگردانش را تشویق می کرد تا نظریات او را در مقالات و نوشته های خود شرح دهند. مجله ای که کاملا تحت تاثیر افغانی بود، مجله «مصر» نام داشت که در سال ۱۸۷۷.م توسط پیروان مسیحی  سوری افغانی، یعنی ادیب اسحاق و سلیم النقاش، تاسیس شد. این مجله، یک نشریه پرسروصدای سیاسی بود که فقط توانست تا دوره توفیق دوام آورد.[۴۱] بسیاری از نظرات سیاسی افغانی با نام خود او و یا با نام مستعار مظهربن وداح در آن منتشر می شد. مهمترین دستاورد مصر رواج نام سیدجمال در بین توده های مردم بود.[۴۲]

افغانی سپس ادیب اسحاق و سلیم النقاش را راهنمایی کرد تا روزنامه هفتگی «مصر» و یومیه «التجاره» را در اسکندریه منتشر کنند. این روزنامه اولین نشریه مصری بود که به عضویت آبونمان آژانس خبرگزاری جهانی رویترز درآمد. التجاره به وزرای اروپایی دِ بلیگنیرز و ویلسون حمله کرد و در عوض به مدت دو هفته به حالت تعلیق درآمد. این نشریه، سال بعد هنگامی که حاضر نشد لحن سیاسی تند خود را تغییر دهد، غیرمجاز اعلام شد.[۴۳]

دیگر مهاجر سیاسی که تحت تاثیر افغانی قرار گرفت، سلیمان النوری بود که به کمک سیدجمال مجوز «مرآت الشرق» را گرفت و در فوریه ۱۸۷۹.م آن را منتشر کرد. به هرحال، او چند ماه بعد سردبیری روزنامه را رها کرد و لقانی این مسئولیت را به عهده گرفت. هنگامی که سیدجمال در آگوست ۱۸۷۹.م از الازهر اخراج شد، مرآت الشرق از او دفاع کرد و به همین دلیل به دستور دولت بسته شد. محمد عبدْه اگرچه در آن زمان مقالاتی برای روزنامه دولتی الاهرام قاهره می نوشت، اما در آنچه وی آن را مکتب روزنامه نگاری افغانی می نامد، کمتر دست داشت. از شاگردان دیگر سیدجمال، ادیب اسحاق به عنوان سردبیر روزنامه (و جنبشِ) «مصر الفتاةِ» اسکندریه مشغول کار شد. این روزنامه به دو زبان عربی و فرانسوی منتشر می شد و سطح بسیار پیشرفته ای از مشروطه خواهی را ترویج می کرد.

این جوش وخروش نتایج مستقیمی داشت. اولین و آنی ترین تاثیر آن، رواج نام سیدجمال و خلق یک شخصیت معتبر بود. ستایشهای متعددی در مقالات آن زمان به دست آمده که سیدجمال را با دادن عناوین معتبری از قبیل «گنجینه اسرار حکمت» و «کاشف ستارگان علوم»[۴۴] تحسین کرده اند. چنین اظهارات ستایشگرانه ای، که در آغاز در بین عده ای از مردم یافت می شد، باعث بزرگ جلوه کردن افغانی، همچنین باعث اغراق گویی درباره شخصیت او و فراگیرشدن شهرت وی در بین طبقه باسواد شد.

مساله دوم و شاید مساله مهمتر، این بود که همه مجلات و روزنامه های فوق، از اولین نشریاتی بودند که از جانب دولت حمایت نمی شدند. درواقع سیدجمال با همت شخصی خودش تعدادی از آنها را پی ریزی کرد.[۴۵] این مجلات ازآنجاکه مستقل بودند، از سیاست اعمال سانسور اسماعیل پاشا در امان بودند (هرچند اگر دولت تصمیم به تعطیلی آنها می گرفت، هیچ کس نمی توانست با این تصمیم مخالفت کند). کمیت و کیفیت چاپ و نشر در مصر در اواخر دهه ۱۸۷۰.م پیشرفت چشمگیری داشت، که بیشتر آن به دخالتهای افغانی برمی گشت. شاهد این مدعا مقاله ای است که در تایمز لندن در ۱۸۷۹.م نوشته شده است. در این مقاله آمده است: شاید اروپائیان تهدید ناشی از یک حزب ملی مصر را به تمسخر بگیرند، اما نمی توانند رونق سریع صنعت روزنامه نگاری عربی را که «کاملا منتقدانه و آزاد درباره رویدادهای اجتماع به نقد می پردازند»[۴۶] انکار کنند. بدون شک، علاقه ای که سیدجمال به چاپ و نشر به خاطر مفیدبودن این صنعت در امر آموزش و اقناع توده ها پیدا کرد، یکی از مهمترین رویدادهایی به حساب می آید که به سود خاورمیانه بوده است.

فراماسونری

ما تا اینجا نقش سیدجمال را در تحولات سیاسی و مذهبی مصر مورد بحث قراردادیم. او پس ازآنکه از الازهر اخراج شد، به ارائه سخنرانی های شخصی پرداخت و هنگامی که پایگاه محکمی از شاگردانش به وجود آمد، دامنه این فعالیت خود را به سراسر مصر کشانید. افغانی در سال ۱۸۷۱. م تحت حمایت ریاض پاشا و به عنوان دوست خدیو وارد مصر شد، اما از سال ۱۸۷۹. م به یک دشمن پرسروصدای قدرت طلبی های مستبدانه اسماعیل تبدیل شد. درحالی که برخی فعالیتهای سیدجمال علیه دولت به خوبی شناخته شده و آشکار هستند، اما نقش او به عنوان یک فراماسون در پرده ابهام باقی مانده است. پرداختن به تاریخ مختصری از فراماسونری در مصر برای بررسی نقش او مفید خواهد بود.

تاریخ ماسونی بیان می دارد که ناپلئون در ۱۷۹۸ لژی را براساس حق ممفیس (Right of Memphis)، در قاهره تاسیس کرد. خواه این ادعا درست باشد یا نه، ماسونری در خاورمیانه به دو شعبه تقسیم شده بود: شرق اعظم (Grand Orient) که نفوذ آن از اواخر قرن ۱۸. م افزایش یافت و لژ ژنرال اسکات (General Scotch Lodge) که در سال ۱۸۰۴.م تاسیس شد. هر دو جریان به خوبی در مصر و سوریه برای خودشان جای پا بازکرده بودند. به هرحال هنگامی که شرق اعظم به عنوان یکی از شروط عضویت، بی اعتقادی اعضا به «معمار بزرگ هستی» را اجباری ندانست، میان دو شعبه مذکور اختلاف روی داد.[۴۷]

از برخی اسناد خاص چنین به نظر می آید که سیدجمال به احتمال زیاد در ۱۸۷۵.م یکی از اعضای لژ اسکات بوده است اما به دلیل مخالفت با شرط فوق، آن را رها کرده است. در گزارشی که توسط سرکنسول بریتانیا در هنگام تبعید افغانی به جده نوشته شده: آمده است که «[سیدجمال] اخیرا از لژ فراماسونری قاهره، به دلیل فاش شدن بی اعتقادی این اثر به وجود برتر [خدا] خارج شده است.»[۴۸] افغانی بعد از ترک لژ ژنرال اسکات، به عنوان رهبر لژ ستاره شرقی  شعبه ای از شرق اعظم  انتخاب شد. کناره گیری از لژ ژنرال اسکات و حضور او در لژ جدید، از رادیکالیسم سیدجمال حکایت دارد: «او در ماسونری جنبه توسعه یافته و مدرنی از اسلام دگراندیش اولیه را می دید که او آشکارا به آن متمایل بود.»[۴۹]

بااین همه، برخلاف این نظر، مدارک دیگری نشان می دهند که علاقه و موضع افغانی در ماسونری کاملا سیاسی بوده، و اعتقاد یا بی اعتقادی او به وجودی برتر در این مساله چندان دخیل نبوده است. در سرمقاله یک مجله جدیدالتاسیس، سیدجمال شکایت می کند که وی پس از اخراج از مصر به طورناروایی متهم به ریاست لژی شده که بنیانگذاری آن برای «انهدام مذهب و جهان»[۵۰] بوده است. عبده و مخزومی هر دو ادعا می کنند که علاقه سیدجمال به ماسونری صرفا سیاسی بوده است. در مقایسه با گزارش ژنرال کنسول بریتانیا، مخزومی حتی خاطرنشان می کند که افغانی، لژ اول را به خاطر اختلاف با یک شخص هم مسلک خود که معتقد بود ماسونری امری غیرسیاسی است، ترک کرد. رشیدرضا، شاگرد عبده و نویسنده زندگینامه او، بعدها اعلام کرد که لژ دوم سیدجمال برای اهداف سیاسی شکل گرفت. استدلال شاگردانِ استاد این بود که لژها از اساس با استبداد مخالف بوده اند. علاوه براین، از طریق لژ ستاره شرقی بود که دخالت افغانی در سیاستهای مصر افزایش یافت «و او توانست افرادی از شخصیتهای صاحب نفوذ کشور را که به تغییرات سیاسی علاقمند بودند، به آنجا جذب کند.»[۵۱]

بدون شک راز گرایش سیدجمال به ماسونری، به باور وی مبنی بر ارتباط تنگاتنگ میان فراماسونری و آزاداندیشی، به ویژه در خاور نزدیک قرن هیجدهم، مربوط بوده است. درحقیقت وجه سیاسی فراماسونری به خوبی برای جهان اسلام شناخته شده بود. در ایران، ناصرالدین شاه تذکرات جدی به اعضای آن داد و در عثمانی نیز، قبل از کودتای ترکان جوان، ماسونری با حقارت مشابهی در میان صاحبان قدرت مواجه شد؛ به ویژه استبداد مصری نیز ترس شدیدی از ماسونری داشت. در اوایل دهه ۱۸۶۰.م اسماعیل استفاده سیاسی شاهزاده حلیم (پسر جوان تر محمدعلی) از ماسونری برای تقویت موضع خود در ادعای خدیویت را برملا ساخت، و در واکنش به این مساله در ۱۸۶۸.م همه لژها را بست. این لژها تنها پس ازآنکه حلیم در سال ۱۸۷۲.م تبعید گردید، دوباره باز شدند.

ارتباط مستقیم تر میان فعالیتهای سیاسی افغانی و نقش او به عنوان یک ماسونی، موضوع بحثی است که به طبیعت سری ماسونری و ابهام منابع مربوط به این مساله برمی گردد. بااین همه، بدون شک فعالیتهای سیاسی زیر را باید از نقطه نظر برخی دیدگاههای ماسونی سیدجمال، و نه به خاطر ماسونی بودن او، مورد ملاحظه قرار داد.

اهداف و فعالیتهای سیاسی

تلاش همه جانبه سیدجمال برای برانگیختن مردم مصر علیه استبداد و تهاجم خارجی، به فعالیت جنون آمیز سیاسی او در سال ۱۸۷۹.م منجر شد که وی به همکاری بیش ازپیش با رهبران مخالف در مجلس نمایندگان روی آورد. ارتباط افغانی با شریف پاشا، چهره مشروطه خواه و کلیدی نهضت ملی گرایی مدنی، برای فعالیتهایی که او دنبال می کرد، مهم بود. اهداف سیدجمال دارای سه جنبه بود: نخست، او می خواست یک حزب ملی تاسیس کند (که درواقع ادعا داشت که آن را انجام داده است)؛ دوم، او می خواست به طرفداری از توفیق، اسماعیل را خلع کند. افکار عمومی قدرت مطلقه اسماعیل را عامل اصلی ناکارآمدی او در رهبری می دانستند و لذا معتقد شده بودند که محدودکردن قدرت رهبران برای هرگونه اقدام به تغییر ساختار جامعه ضروری است و سرانجام اینکه سیدجمال از تاسیس یک دولت مشروطه، که تاحدِی براساس مدل فرانسه بود، طرفداری می کرد. او در این دیدگاه خود با سیاستمداران و روشنفکران برجسته آن زمان، که بسیاری از آنها در مدارس فرانسوی تحصیل کرده بودند، هم عقیده بود.[۵۲]

مشروطه خواهان مصر تحت رهبری شریف پاشا، «به غلط فکر می کردند که پیشرفت اروپا به شکل دولت آن برمی گردد»؛ بی خبر از این واقعیت که «موسسات دولتی انعکاسی از نیروهای اجتماعی داخل جامعه هستند.»[۵۳] افغانی از معدود کسانی بود که این تفاوت را تشخیص داد. او در بهار ۱۸۷۹.م رهبری هیات نمایندگی مصریان نزد کنسول فرانسه، تریکو، را برای اصرار بر تغییر حکام برعهده داشت. سیدجمال در این دیدار ادعا کرد که رهبر یک حزب ملی است. تریکو آشکارا این درخواست را چندان مهم تلقی نکرد؛ کماآنکه در گزارشهای فرانسه نیز نامی از افغانی برده نشده است (درواقع، کنسول بریتانیا که فقط یک بار به تبعید او اشاره کرده، در آنجا از نقش او به عنوان رهبر یک «حزب ملی» خبر داده است. شاید شاگردان یا نویسندگان زندگینامه او درباره این مساله اغراق کرده باشند.)[۵۴] پس از این ملاقات بی ثمر با تریکو، سیدجمال و گروهی از افراد سرشناس، شریف پاشا را متقاعد کردند از اسماعیل بخواهد از سلطنت کناره گیری کند. اما نتیجه این کار به نفع آنها نبود. همان طورکه قبلا گفته شد، رشیدپاشا برکنار شد و دولت جدیدی که توسط نوبرپاشا تشکیل شد، نتایج هولناکی برای افغانی داشت. با ازدست رفتن شریف پاشا که از سیستم مشروطه طرفداری می کرد و درواقع حامی این دیدگاه بود، اکنون افغانی امیدش را برای مداخله در ساختار سیاسی جدید مصر ازدست رفته می دید. تازمانی که اسماعیل در راس قدرت قرار داشت، و شریف پاشا از قدرت به دور بود، افغانی نتوانست هیچ نفوذی در دولت پیدا کند.

درواقع دلیل محکمی وجود داشت تا سیدجمال برای حل مشکل دست به کار شود و نقشه ترور اسماعیل را طرح ریزی کند. در سال ۱۹۰۳. م اورابی درباره تحول ۱۸۷۹.م به ویلفرد بلونت گفته است: «حذف اسماعیل بار سنگینی را از روی شانه های ما برداشت و همه جهان خوشحال شدند. اما اگر ما خودمان این کار را انجام می دادیم، بهتر بود؛ زیرا آنگاه ما می توانستیم از شر کل خانواده محمدعلی  که هیچ کس از آنها، جز سعید، برای حکومت مناسب نبودند خلاص شویم و اعلام جمهوری کنیم. شیخ جمال الدین به محمد عبده پیشنهاد کرد اسماعیل را روی پل قصر نیل ترور کنند و محمد عبده نیز درخواست او را قبول کرد.»[۵۵]

هنگامی که بلونت درباره طرح ریزی توطئه ترور خدیو (موضوعی که به احتمال زیاد عبده دوست نداشت درباره آن صحبت کند) از عبده سوال کرد، او پاسخ داد که قاطعانه پیشنهاد مذکور را پذیرفت؛ و در ادامه افزود: «اگر ما در آن زمان [اورابی] را می شناختیم، شاید مساله را با او هماهنگ می کردیم، و این بهترین وجه قضیه بود که می توانست روی دهد، زیرا این مساله می توانست از دخالت اروپایی ها جلوگیری کند.»[۵۶] همچنانکه بعدا مفتی اعظم [عبده] همه چیز را روشن ساخت، برکنارشدن توفیق نه تحت فشار سیدجمال و شریف پاشا، بلکه بیشتر ناشی از نفوذ بریتانیا و فرانسه بوده است. درواقع احتمالا افغانی از توفیق انتظار همکاری داشت، اما دخالت خارجی همه این امیدها را برهم زد.

سیدجمال و توفیق قبلا با هم همکاری داشتند، و محتمل به نظر می رسد که خدیو جدید نیز از اعضای لژ سیدجمال بوده است.[۵۷] به همین دلیل او بر این باور بود که توفیق با پیشنهاد او برای اصلاح دولت، از جمله با کم کردن دخالت اروپائیان، موافقت خواهد کرد. پس از حذف اسماعیل از قدرت، افغانی به توفیق توصیه کرد «برای ایجاد مشارکت ملی در دولت تعجیل کند… و بایستی ترتیب انتخاباتی برای گزینش نمایندگان قانونگذاری داده شود.»[۵۸] او به زودی متوجه اشتباه خود شد، زیرا مشخص گردید که توفیق چندان هم از فلسفه سیاسی افغانی طرفداری نمی کند. «اکنون توفیق به سمت خارجی هایی چرخیده بود که او را منصوب کرده بودند و با همکاران پرشور قبلی [سیدجمال و…] خصمانه برخورد می کردند.»[۵۹] این تغییر، سیدجمال را عصبانی کرد و باعث شد او با یک تجدید قوا، فعالیت ضدخارجی اش را دوباره از سر گیرد (درباره این دوره کوتاه بعدا مفصلتر صحبت خواهیم کرد.) تشکیل انجمن جوانان مصر در ۱۸۷۹.م در اسکندریه، اقدامی بود که صرفا در ظاهر با افغانی ارتباط داشت. انجمن جوانان مصر در یک مرامنامه رسمی و نیز در روزنامه شان (مصرالفئة) یک فراخوان مدرن و مفصل برای اصلاحات مشروطه ارائه دادند. هنگامی که آنها برای پیشبرد اهداف خود شروع به فعالیت کردند، ریاض پاشا، نخست وزیر وقت، روزنامه آنها را تعطیل کرد. نقش افغانی در انجمن جوانان مصر سوال برانگیز است. باوجوداینکه این انجمن توسط پیروان او تاسیس شد، اما هیچ نشانه ای دال بر این که افغانی در تدوین مرامنامه آن کمک نموده و یا حتی آن را تایید کرده باشد، وجود ندارد.[۶۰]

درواقع، چنانکه بعدا خواهیم گفت، جایگاه او در دولت مشروطه مبهم است.

مساله ای که قطعی است، این است که نقش او در سیاستهای پیش از سقوط اسماعیل، برای جلب توجه رسانه های بریتانیا کافی بوده است. تایمز لندن در یکی از گزارشهای خود درباره نقش سیدجمال می گوید: او «در این اواخر به نفوذ قابل ملاحظه ای بر طبقات پایین و متعصب جامعه دست یافته است» و «از سوی [شریف]پاشا حمایت می شود.»[۶۱] همکاری با شریف پاشا در این مقطع، نکته مهمی است؛ چراکه به توضیح تغییراتی که در فعالیت سیدجمال پس از برکناری شریف رخ داد، کمک می کند. از زمانی که نوبرپاشا در دولت جدید منصوب شد، حزب ملی سیدجمال نیز از صحنه محو شد. درواقع، وقتی که سیدجمال از دخالت استراتژیک در سیاستها [به خاطر برکناری شریف] محروم شد، مجبور گردید دوباره به خطابه و سخنرانی روی آورد و بنابراین بخش عمده ای از جهت پیامش را از دولت به سوی توده مردم تغییر داد. تحلیل انتقادی از سخنرانی های نهایی او به درک ما از تصمیم توفیق برای تبعید افغانی از مصر در آگوست ۱۸۷۹. م کمک بیشتری خواهد کرد.

مقالات، سخنرانی ها و نطق ها: جزئیات اندیشه سیدجمال

افغانی زیرکانه از رسانه ها استفاده می کرد. او فلسفه سیاسی مجادله آمیزی را ترویج می کرد که منجر به تبعید او نه تنها از مصر بلکه تقریبا از همه کشورهای اسلامی گردید که او از آنها بازدید می کرد. بارزترین مشخصه تعلیمات سیدجمال، دشمنی شدید او با بریتانیا بود. در مقاله ای که در ۱۸۷۸.م در نشریه «مصر» چاپ و منتشر گردید، افغانی به هنگام بحث درباره حضور بریتانیا در هند می گوید: «هیچ فرد هندی نیست که برای پیشروی روسها به سوی مرزهای هند دعا نکند و کیست در آنجا که بی صبرانه  ولو به گونه ای مضحک  منتظر مژده ورود روسها نباشد تا حداقل به فرصتی برای رهایی از سلطه انگلیس دست یابد.»[۶۲] او در ادامه در تحلیل خود از جنگ دوم افغان  بریتانیا، می گوید: «همه این دشمنی ها، نتیجه آزمندی بریتانیا بود.» وقتی که روزنامه نگاران بریتانیایی به مخالفت با مقاله سیدجمال پرداختند، او در پاسخ اعلام کرد که وی در گفته هایش «یک از هزار اعمال بد آنها» را بیان کرده است.[۶۳] او به ادبیات ضدبریتانیایی حتی پرشورتر از زمانی که به هنگام تبعید در پاریس مجله عروة الوثقی را تاسیس کرد، ادامه داد. شاید بتوان همسخن با زکی بداوی معتقد شد که نفرت از توسعه طلبی های اروپائیان، نقش یک نیروی محرک را در زندگی سیدجمال ایفا می کرده است. او یک بار به مخزومی گفته بود: «اگر همه دستاوردهای علمی و هر پیامد خوب تمدن این ملتها (غرب)، با جنگها و آسیب و رنج ناشی از سوی آنها مقایسه شود، بدون شک این دستاوردهای مثبت بسیار کم، و جنگ و درد و رنجها بسیار زیاد خواهند بود. چنین پیشرفت، تمدن و علمی با این روش و با این نتایج، صرفا غفلت، جهالت، بربریسم و وحشی گری محض است. انسان از این نظر حتی از حیوان کمتر است.»[۶۴]

دیدگاه افغانی نسبت به تجاوز غرب در طول زندگی اش تزلزل ناپذیر بود. حتی پس ازآنکه دیگر نظریات سیاسی اش تغییر کردند، احساسات ضدبریتانیایی او همچنان باقی ماند. اما دیدگاه او درباره فرانسه و روسها، به این شدت نبود. او سیاستهای آنها را عادلانه می دانست و درهمان حال که ممکن بود از حضور فرانسه در مصر رنجش داشته باشد، قطعا فرانسه را بر بریتانیا ترجیح می داد. با آن همه سروصدایی که او به راه انداخت، مسلما قدرتهای اروپایی متوجه او شده بودند.

یکی دیگر از وجوه بارز نظریات افغانی، رویکرد فلسفی او به تلفیق و آشتی اسلام با غرب می باشد. دو مقاله ای که محمد عبده از سخنرانی های سیدجمال استخراج کرد و آنها را در روزنامه «مصر» به چاپ رساند، نظریه فلسفی سیدجمال درخصوص بی تفاوتی غرب را تشریح می کنند.[۶۵] مقاله نخست به این مساله می پردازد که چگونه افغانی فلسفه سنتی را وسیله ای برای حل مشکلات معاصر می دانسته است. سیدجمال الدین در این مقاله، درباره تضاد میان غرب و اسلام راه حلهایی پیشنهاد می کند که می توان آنها را به دو دسته تقسیم کرد: نظریات فلسفی و راهکار عملی. در بخش نخست، وی استفاده درست از عقل را توصیه می کند؛ که به نظر او، این عامل می تواند به شکل گیری یک جامعه خواهان ترقی و پیشرفت بینجامد که پذیرای دریافت خصوصیات بایسته غرب باشد، و درعین حال زواید و مسائل به دردنخور آن را از خود دور کند. نکته مهمی که در اینجا باید به آن اشاره شود، این است که افغانی در بحث از هر دو جنبه سیاسی و فیلسوفانه، بر این دیدگاه خود تاکید می نهد که اسلام  و نه صرفا جامعه مسلمانان  کاملا با مدرنیسم سازگار است. درخصوص بخش «راهکار عملی» نیز باید گفت: این مساله به شکلهای متعددی صورت می گیرد. سیدجمال در کل آموزش و صنعت را شایان توجه می دانست؛ به ویژه او آموزش را برای خارج کردن جهان اسلام از رکود، سخت مورد حمایت قرار می داد.

شواهد زندگی افغانی به گواه فعالیتهای او در دارالفنون و الازهر، نشان دهنده این است که او آموزش نوین را یک راه حل بسیار مناسب برای این هدف می دانست.

دومین مقاله مورد بررسی، از شخصی معاصر، یعنی از پتروس بوستانی است که از دایرةالمعارف عربی استخراج شده است. سیدجمال، کار را تحسین می کرد، و در توضیح، ابراز می داشت که وجود انسانی از دو وجه برخوردار است: جوهر نورانی عقلانی و وجه تیره حیوانی. او می گفت: بیشترین بخش وجود انسان، تحت تاثیر ذات حیوانی او قرار دارد و فقط قسمت کمی از آن تحت سلطه عقل می باشد. او انسان عاقل را نیز به دو گروه تقسیم می کرد: حاکمان که از عقل برای توجیه قتل و غارت استفاده می کنند، و عقلا، دانشمندان و مخترعان که همواره سعی می کنند ذات حیوانی را از وجودشان پاک کنند و معلومات خود را توسعه بخشند. سیدجمال در پایان می گوید: «ای پسران شرق، آیا نمی دانید که قدرت غربی ها و برتری آنها بر شما، به خاطر پیشرفت آنان و عقب ماندگی شما در آموزش وپرورش است؟. .. آیا شما که در گذشته دستاوردهایی داشتید و از طریق آموزش وپرورش به اوج قله های افتخار رسیده بودید، هم اینک راضی هستید که به دلیل غوطه ورشدن در جهل و اشتباه، در وضع مفلوکی قرار بگیرید؟… تلاش کنید تا دانش کسب کنید و با نور حقیقت وارسته شوید تا شکوه و عظمت ازدست رفته را جبران کنید و استقلال حقیقی را به دست آورید.»[۶۶]

سیدجمال از این سخنان، نتیجه ای می گیرد که پیام مقاله نخست او را به یاد می آورد. او هنگامی که مجددا به نیاز به آموزش اشاره می کند، اظهار می دارد که افول جهان اسلام در درجه اول به این خاطر است که آنها به دستاوردهای گذشته دل خوش کرده اند و هیچ اراده ای از خودشان برای رهایی از غفلت به خرج نمی دهند. او علاوه بر آموزش، استفاده از عقل را برای احیای استقلال ضروری می داند. بنابراین باید گفت سیدجمال الدین به آموزش و قابلیت قوه تعقل، به مثابه حلقه اساسی دستیابی به استقلال و عدالت واقعی می نگریست.[۶۷]

مقاله ای که توسط سیدجمال در فوریه ۱۸۷۹.م در روزنامه «مصر» چاپ شد، به خوبی نظرات سیاسی او را بیان می کند. این مقاله  تحت عنوان «دولت خودکامه»  با این اظهارات شروع می شود که جهان اسلام به دلیل وجود سه مانع، نتوانسته است به سمت شکل گیری یک دولت جمهوریخواه حرکت کند: حکومت مطلقه جباران، جهل ناشی از خرافات و مخالفت با علوم حقیقی. همه این موانع، نمی گذارند که درباره دولت جمهوری گفتمانی شکل بگیرد که طی آن، «ذات واقعی جمهوری؛ ارزشهای آن؛ خوشبختی کسانی که به آن دست یافته اند؛ و این حقیقت که کسانی که به این شیوه حکومت زندگی می کنند، در موقعیتی برتر و بهتر نسبت به سایر افراد نژاد بشری قرار گرفته اند، آشکار گردد.»[۶۸] این سه مانع همچنین از بحث درباره دولت مشروطه، که افغانی مدت مدیدی از آن ستایش می کرد، ممانعت می کنند. مقاله سپس دولت مطلق را شرح داده، و آن را به چهار گروه تقسیم کرده است: ظالم، سرکوبگر، دلسوز و منور. سیدجمال در سراسر مقاله، دولت منور را به خاطرآنکه این دولتها جوامع شکوفایی را ایجاد می کنند و به خاطر بهره گیری از مشورت متخصصان، از لحاظ علمی، اقتصادی و حقوق انسانی پیشرفته هستند، مورد ستایش قرار می دهد. مقاله با یک تذکر زیرکانه به حاکمان استبداد شرقی به پایان می رسد.

مقاله مذکور، فهم روشنی از نظریات سیاسی افغانی به دست می دهد. به نظر او دولت جمهوری و مشروطه، بهترین نوع حکومت هستند؛ اهمیت این نکته، آن است که معلوم می شود او هنوز این نوع حکومت را دست اول می دانست. ممکن است ستایش فراوان از استبداد منور، پیشنهاد زیرکانه ای برای دولت وقت باشد. سیدجمال پیش ازاین به جان سختی حاکمان مستبد پی برده بود، و لذا ممکن است برای آنکه می خواسته از سانسور و آزار و اذیت خدیو در امان باشد، از ارائه پیشنهاد مستقیم مبنی بر تشکیل دولت مشروطه اجتناب کرده باشد. زکی بداوی دو امکان دیگر را برای بیان استبداد منور ذکر می کند. از نظر او، ممکن است که افغانی در این برهه در سازگاری دولت مشروطه با فهم های موجود از اسلام تردید کرده باشد. ازسوی دیگر، ممکن است برخی گرایشات اقتدارگرایانه بر سیدجمال تاثیر گذاشته باشند، چراکه بنا به گفته توفیق، افغانی به وی پیشنهاد برگزاری انتخاباتی را می داد که از نظر او: «باعث تحکیم سلطنت و موجب دوام اقتدار ما می شد.»[۶۹] گرچه ممکن است سیدجمال درخصوص دولت مطلوب به نتیجه ای قطعی نرسیده بوده باشد، اما او درخصوص دو دیدگاه بنیادین و اساسی که خود او آنها را به مصر آورد، تردید نداشت: نخست اینکه حکومت، بلاشرط و ارث هیچ نژاد یا خانواده ای نیست، دوم اینکه حفظ حکومت منوط به انجام وظایف خاص حکمرانی است.[۷۰] این فریاد رادیکال که در سراسر مصر طنین انداز شد، در فعالیتهای سیاسی سعد ذغلول به اوج خود رسید.

همچنین سیدجمال نظریات ناسیونالیستی خاصی را بیان کرده است. او از جمله متفکرین اسلامی بود که مفهوم وطن یا سرزمین پدری را به کار برد. «حکیم الشرق» که در بیست وچهارم می ۱۸۷۹. م منتشر شد، تنها نسخه کامل از یک سخنرانی است که توسط افغانی ارائه شده است. این سخنرانی از یک لحن رادیکال برخوردار است، که بدون شک با نظریه اسلام درباره «امت» اختلاف دارد. ارزیابی شرایطی که سخنرانی در آن ارائه شده، قبل از پرداختن به آن، ضروری است. سخنرانی به درخواست «مردان روشنفکر جوان اسکندریه» در تالاری در اسکندریه برگزار شد، و درآمد حاصل از فروش بلیط آن برای مستمندان صرف گردید.[۷۱] نحوه سخنرانی بیانگر آن است که حضار غالبا از نخبگان بوده اند، که بدون شک بر نوع سخنرانی تاثیرگذار بوده است. سیدجمال به حضار به گونه ای اشاره می کند که همه آنها می توانند ادعا کنند دارای ریشه های مصری، فینیقی و کلدی هستند (اشاره به حضاری که سوری و مصری بودند). افغانی اظهار کرد که بناهای تاریخی این مردمان، خود سرزنشی واقعی بر عقیده ای است که شرق را پایین تر از غرب و ناتوان از پیشرفت می داند.

سیدجمال در ادامه می افزاید: تقسیم بندی مرزها که از قبل در جهان اسلام انجام شده است، از عقب ماندگی آنها ناشی می شود که خود دو علت دارد: تعصب [عصبیت] و استبداد. وی عامل نخست (تعصب) را نتیجه سوءاستفاده از مذهب می داند. افغانی خاطرنشان می کند که بانیان همه مذاهب، توصیه کرده اند که حقیقت فقط از خداوند ناشی می شود، و به پیروانشان توصیه کرده اند که راه حق را بپیمایند. اما نسلهایی از آن پیروان، به علت تفرقه، از این تعالیم گمراه شدند. استبداد، حاصل گره زدن سرنوشت یک ملت به خواسته یک شخص است. او بیان داشت که مصر به دلیل پارلمانی بودن چندان ساختار استبدادی را تحمل نخواهد کرد، اما این ساختار جدید نیازمند حمایتی فوق العاده است و این حمایت تنها در صورت وجود تعصب امکان پذیر خواهد بود. سیدجمال تعصب را کلید رهایی از مشکلات موجود می دانست. «تعداد کمی از شهروندان دارای تعصب هستند و آنانند که می دانند افتخارشان تنها به نژاد (جنس) آنها است، قدرتشان تنها در امت آنها، و افتخار و عزتشان تنها در سرزمین پدری (وطن) است.»[۷۲] او در ادامه توصیه می کند: «ازاین رو من امیدوارم شما آقایان یک حزب ملی (حزباً وطنیاً) تاسیس کنید که از حقوق کشور ما حفاظت کند و جلال و شکوه آن را حفظ نماید… امیدوارم که شما از آرمان سرزمین پدری حمایت کنید و آن را در حکومت پارلمانی تقویت نمایید، تا عدالت و انصاف بنیان نهاده شود و شما دیگر به هیچ کشور خارجی نیازمند نباشید… شکی نیست که شما می دانید حزب ملی (الحزب الوطنی) قدرت و دوامی نخواهد داشت تا زمانی که مردم کشور، از یک زبان مشترک که با روشی مناسب ارتقا یافته باشد، برخوردار نشوند… شاید یک نفر بپرسد: چگونه می توان تعصب را گسترش داد، حزب ملی تاسیس نمود و زبان را احیا کرد؟ ما جواب می دهیم: مهمترین عامل برای دستیابی به این هدف، ایجاد یک سالن سخنرانی، یعنی جایی است که سخنرانان مستعد بایستند و درباره تعصب و غیرت صحبت کنند، حقوق و وظایف ما را توضیح دهند، و افتخارات نیاکان ما و خفت و خواری فرزندانمان را به ما یادآور شوند، وضع خارجیان، توان، ثروت، افتخارات و قدرت آنها را به ما نشان دهند تا ما دلایل و ویژگیهای افول خود را بدانیم. این امر باید با تاسیس روزنامه های آزاد میهن دوستانه که حقایق را به ما بگویند، دنبال شود. این روزنامه ها باید دوردستها را برای ما از نزدیک نمایش دهند، حوادث عظیم گذشته را توضیح داده و وضع همسایگان ما را برای ما تشریح کنند و نیز آنچه را که مفید و مضر است، به ما نشان دهند تا از اولی پیروی و از دومی پرهیز کنیم….»[۷۳]

از دید سیدجمال، ناسیونالیسم نیازمند یک جامعه تحصیلکرده و مقداری تعصب بود؛ وگرنه بدون این شرایط، یک دولت مشروطه قابل حمایت نبود. این سخنرانی در محتوای خود، حاوی این نگرانی است که مردم مصر مهیای دولت مشروطه نیستند؛ و سعی در ایجاد یک ساختار همانند دولتهای اروپایی، با این ریسک توأم است که توده مردم به خاطر عدم برخورداری از آموزش کافی از آن حمایت لازم را به عمل نخواهند آورد. پیشنهاد افغانی برای حل این مشکل، اقدامات خود او را به یاد می آورد و با نوعی لحن خودستایانه همراه است: افتتاح یک سالن سخنرانی برای «سخنرانان مستعد»، انتشار روزنامه های آزادی «که حقیقت را بگویند». این موارد، درواقع فعالیتهایی بودند که باعث شهرت افغانی شدند.

نتیجه

با این توضیحات، نقش سیدجمال در مصر در رویارویی با پیشرفتهای اروپایی چه بود؟ در پاسخ گفتنی است: پیش ازهرچیز او بر گروه کوچک اما موثری از روشنفکران مصری و سوری تاثیر گذاشت که بسیاری از آنها در حوزه های سیاسی و دینی به مدارج قدرت دست یافتند، و ازاین طریق به نوعی در بیداری ملی مصر نقش داشت. افغانی از نشریات به عنوان وسیله ای موثر استفاده کرد. دامنه مخاطب سخنرانی های پرشور او حتی از روزنامه هایی که وی در آنها نقش داشت، گسترده تر بود؛ چراکه طبقات بی سواد را نیز دربرمی گرفت. نقش او به عنوان یک فراماسون سوال برانگیز است، اما همین بس که گفته شود او از آن به مثابه محلی برای عمل سیاسی استفاده می کرد و به این هدف خود در زمان وزارت شریف پاشا دست یافت.

رادیکالیسم سیدجمال را در پیشنهاد وی مبنی بر ترور خدیو اسماعیل، شخصیت کاریزمایی او را در اظهارات ستایش گرانه ای که در مقالات شاگردانش یافت می شود و پایداری او را در انتقاد شدید او از استعمار بریتانیا می توان سراغ گرفت. هرچند ممکن است درباره نقش او توسط زندگینامه نویسان خاصی  به عنوان مثال در نوشته های محمد عبده  غلو شده باشد، اما شکی نیست که سیدجمال تاحدزیادی در بیداری مصریان نقش داشته؛ چنانکه پس از مرگش بر فعالیت سعد ذغلول و احتمالا بر جمال عبدالناصر نیز تاثیرگذار بوده است. وضعیت رکود دنیای اسلام در قرن ۱۹.م، افول امپراتوری عثمانی و نیز وضعیت رقت بار دولت تجزیه شده اسماعیل در مصر، همگی فضا را برای اقدام افغانی به تبلیغ و تلاش موثر برای احیای دنیای اسلام فراهم کرده بودند.

پی نوشت ها:

[۱] این مقاله ترجمه ای از منبع زیر می باشد:

Daniel Nerenberg, “Jamal ad – Din al – Afghani: a Critical Assessment of His Role in Egypt” Mcgill Journal of middle East Studies , V. 7. 2002-2003

(دانیل نرنبرگ لیسانسیه دانشگاه مک گیل است که در یک برنامه افتخاری با «مرکز مطالعات و علوم سیاسی خاورمیانه» همکاری می کند.)

* نامیدن سیدجمال الدین اسدآبادی به افغانی صرفا به دلیل شهرت وی به افغانی است و هیچ سند قابل قبولی تاکنون مبنی بر افغانی بودن وی به دست نیامده است. (مترجم)

[۲] Rejwan , Nissim , Arabs Face the Modern World: Religious, Cultural, and Political Responses to the West , Ganesville: University press of Florida, 1998: p. 1

[۳] پژوهش شخصی برای بیان حکمی شرعی درباره مطلبی مشخص، توسط مجتهد یا شخص واجد شرایط تحقیق. همه واژه ها از واژه نامه زیر تعریف شده اند:

Marshall G. S. Hadgson , The Venture of Islam, Volume III, Chicago: University of Chicago press, 1974

[۴] هرکدام از پیروان یک پیامبر، به ویژه مسلمانان، به عنوان جامعه ای که پیروان محمد(ص) را تشکیل می دهند.

[۵] گروهی از افراد فرزانه، به ویژه کسانی که دانش آموخته مطالعات فقهی و مذهبی اسلام هستند.

[۶] Hourani, Albert , The Emergence of the Modern Middle East, Berkeley: University of California press, 1981: p. 182

[۷] Rejwan, p. 4

[۸] Ibid, p. 4

[۹] Kudsi – Zadeh , Albert A. “Islamic Reform in Egypt: Some Observations on the role of Afghani ,” Reprinted from The Muslim World. Hortford, Conn: Hartford Seminary Foundation, 1971, LXI (1): p. 1

[۱۰] Badawi, Zaki, The Reformers of Egypt – A Critigue of Al – Afghani, Abduh and Ridha, Slough Berks, 1976: p. 1

[۱۱] Hourani , 179

[۱۲] Ibid, 180

[۱۳] Hodgson, Marshall G. S. The Venture of Islam. Chicago: University of Chicago Press, 1974: p. 229

[۱۴] Ibid, p. 231

[۱۵] Ibid.

[۱۶] Ibid, p. 240

[۱۷] Keddie, Nikkie R. An Islamic Response to Imperialism. Berkeley: University of California Press , 1968: p. 6

[۱۸] شهرستان اسدآباد در استان همدان و حدود پنجاه کیلومتری شهر همدان قرار دارد. سیدجمال الدین اسدآبادی در سال ۱۲۱۷.ش در محله سیدان جنب امام زاده احمد اسدآباد همدان به دنیا آمد. پدر وی سیدصفدر فرزند سیدعلی از نسل هشتم سیدعبدالله معاصر امامزاده شهید احمد، است. این خاندان از سال ۶۷۳.ق در محله سیدان اسدآباد همدان وطن گزیدند. آنان پشت درپشت عالم بوده و رهبری جامعه را بر عهده داشتند. این خاندان در میان مردم اسدآباد به طایفه شیخ الاسلامی معروف بوده و هستند. مادر سیدجمال الدین نیز از میان همین سادات بزرگوار حسینی بود. سیدجمال الدین تحصیلات خود را در پنج مرحله گذراند: ۱- دوران طفولیت در اسدآباد ۲- دوران کودکی در قزوین ۳- دوران نوجوانی در نجف ۴- دوران جوانی در افغانستان، هند و پاکستان ۵- دوران میانسالی در مصر و اروپا.

[۱۹] Rejwan , 5

[۲۰] Ibid, 6

[۲۱] Keddie , Nikkie R. Sayyid Jamal ad – Din “al – Afghani,” Berkeley: University of California Press, 1972: p. 89

[۲۲] Rejwan. P. 6

[۲۳] Kudsi – Zadeh. 1971, p. 2

[۲۴] Ibid , p. 3

[۲۵] Rejwan. P. 6

[۲۶] Kedourie , p. 23

[۲۷] Ibid , p. 24

[۲۸] Ibid.

[۲۹] Kudsi – Zadeh. 1971, p. 6

[۳۰] پیاستر واحد پولی در کشور مصر است که معادل یک صدم لیره است.

[۳۱] Keddie, 1972. P. 81

[۳۲] Kudsi – Zadeh , 1971 , p. 5

[۳۳] Ibid , p. 6

[۳۴] Ibid, p. 6

[۳۵] Kudsi – Zadeh. 1971. P. 8

[۳۶] Ibid, p. 9

[۳۷] Kudsi – Zadeh. 1970, p. 299

[۳۸] Ibid, p. 300

[۳۹] Kudsi – Zadeh, 1971, p. 4

[۴۰] Kudsi – Zadeh, 1970, p. 302

[۴۱] Kedourie , Elie. Afghani and ‘Abduh. New York: Humanities Press, 1966: p. 23

[۴۲] Kudsi – Zadeh. 1970, p. 302

[۴۳] Ibid, p. 303

[۴۴] Kedourie, p. 23

[۴۵] Kudsi – Zadeh. 1970, p. 301

[۴۶] Ibid, p. 302

[۴۷] Ibid , p. 21

[۴۸] Ibid, p. 20

[۴۹] Ibid.

[۵۰] Ibid.

[۵۱] Keddie. 1968, p. 20

[۵۲] Badawi. P. 2

[۵۳] Ibid.

[۵۴] Keddie. 1972, p. 113

[۵۵] Ibid, p. 113

[۵۶] Kedourie. P. 25

[۵۷] Keddie. 1972 , p. 114

[۵۸] Badawi. P. 2

[۵۹] Keddie. 1972, p. 114

[۶۰] Ibid, p. 115

[۶۱] Ibid, p. 116

[۶۲] Ibid, p. 102

[۶۳] Ibid, p. 103

[۶۴] Badawi. P. 3

[۶۵] Keddie. 1972 , p. 106

[۶۶] Keddie. 1972, p. 107

[۶۷] Ibid , p. 107

[۶۸] Ibid, p. 107-108

[۶۹] Badawi. P. 2

[۷۰] Ibid, p. 3

[۷۱] Keddie. 1972, p. 109

[۷۲] Ibid, p. 109

[۷۳] Ibid, p. 110