کشف مبانی فلسفی آموزه های تربیتی وصیت نامه شهدای دانشجوی دوران دفاع مقدس

مقدمه و بیان مسئله

انسان، مجموعه ای ازخصایل، ویژگیها و قوای جسمی، روحی – روانی، عاطفی و اجتماعی است. کاربرد متعادل و متناسب این قوا ستوده و افراط وتفریط در کاربرد آنها متضمن اثرات منفی است. یکی از قوای روانی، “غضب ” و “خشم ” است. کاربرد خشم و غضب در روابط فردی سبب بحث، تنش و حتی درگیری فیزیکی، در سطح ملی سبب نافرمانی، درگیری، قتل و کشتار و در سطح بین المللی سبب “جنگ ” میشود. “جنگ رویارویی دو حکومت، دو ملت یا دو کشور درمقابل یکدیگر است ” (دبیری، ١٣٩٤: ٨). در طول تاریخ، جنگ های مختلفی ازنظر دامنه، گستردگی و طول مدت به وقوع پیوسته است. یکی از این جنگ ها که به نظر میرسد در دوران معاصر جزو جنگ های طولانیمدت باشد، جنگ عراق و ایران است که هشت سال به درازا کشید.

“عمل جنگ به دو مقوله حمله و دفاع تقسیم میشود” (کلاوزویتس، ١٣٥٨: ٢٠). در جنگ هشت ساله، عراق حمله کننده و ایران دفاع کننده بود. هرچند این جنگ برای ایران به صورت یک نبرد دفاعی تجلی کرد ولی “از آغاز با مؤلفه های معنوی پیوند عمیق یافت، به گونه ای که [مؤلفه های معنوی] بر موضوعاتی چون «دفاع از سرزمین » و «کشوربانی» غلبه کرد” (میرکاظمی، ١٣٩٢: ٧).

برخی از مدافعان ایران در جریان دفاع به “شهادت ” رسیدند.

با گذشت ٣٠ سال از دوران جنگ هشت ساله با وجود “دفاعی” و “مقدس” دانستن آن در زمینه جایگاه و تأثیرگذاری شهدا گرچه کارهایی انجام گرفته است که میتوان آنها را در اغلب حوزه های فرهنگی ملاحظه کرد اما باتوجه به بررسیهای به عمل آمده “نتایج پژوهش های مربوط نشان دهنده کم رنگ بودن نسبی این مفاهیم و نارساییهایی در این زمینه است ” (اثباتی وکاظمی، ١٣٨٣). شهدا برای دفاع از سرزمین و آرمان ها جان خود را فدا کردند. آنها این راه را با شناخت، آگاهی و از روی شوق انتخاب کردند. شناخت آنها مبتنی بر تفکرات، جهان بینی و ملاحظات فلسفی است. طبیعتا آنها تعریف مشخصی از هستی، خداوند، انسان و ویژگیها و سرنوشت او، طبیعت، راه های کسب معرفت، ارزش ها و آرمان ها داشتند. شناخت و آگاهی آنها میتواند الگو و اسوه ای برای نسل امروز باشد. برای درونیسازی الگوهای رفتاری و آموزه های شناختی و تربیتی شهدا برای تربیت نسلی بهنجار، کمک به پایداری و تداوم انقلاب اسلامی و همچنین مقابله با تغییرات شناختی، فرهنگی و اجتماعی ناخواسته شناخت بنیادهای معرفتی، آموزه های تربیتی و سیره عملی شهدا ضرورت دارد. شهدا و دانشجویان شهید را میتوان از روی آثار آنان شناخت.

یکی از آثار غنی به جامانده از شهدا وصایای آنهاست. اکثر قریب به اتفاق مدافعان وطن و ازجمله شهدا براساس آموزه های دینی و فرهنگی برای خود وصیت نامه تنظیم مینوشتند. وصیت نامه های شهدا مانند هر اثر مکتوب دیگری منبعث از مبانی فکری، فرهنگی و فلسفی آنهاست. شناخت واقعی تفکرات شهدا ازطریق تحقیق علمی انجام میشود. به گونه ایکه موفقیت بیشتر جهت آشنایی با الگوهای رفتاری مقبول شهدا، درونیسازی آنها و پایداری این فرایند، دستیابی به بنیادهای فکری و الگوهای رفتاری ازطریق انجام تحقیقات علمی میسر میشود. لذا هدف کلی پژوهش حاضر، کشف مبانی فلسفی آموزه های تربیتی مندرج در وصیت نامه شهدای دانشجوی دوران دفاع مقدس است. به طور جزئی این پژوهش درصدد است هستی شناسی، انسان شناسی، شناخت شناسی و ارزش شناسی موردنظر شهدا را کشف و برمبنای آنها پیشنهاداتی به دست اندرکاران امر تعلیم وتربیت ارائه دهد. براین اساس، سؤال کلی که این پژوهش درصدد پاسخ آن است اینکه مبانی فلسفی مندرج در وصیت نامه شهدای دانشجو کدامند؟

مفهوم شناسی جنگ

جنگ در لغت به معنای ستیزه و نبرد و عربی آن حرب است (فرهنگ فارسی معین، ذیل جنگ). “جنگ رویارویی دو حکومت، دو ملت یا دو کشور در مقابل یکدیگر” (دبیری، ١٣٩٤: ٨) و “پدیده اجتماعی و جزو هر جامعه بشری است ” (ادیبی سده، ١٣٨٢: ٦٥). جنگ، علل مادی و معنوی دارد. یکی از علل مادی جنگ، عامل سیاسی است. ” هرگاه سیاست توانایی خود را در حل وفصل اختلافات ازدست بدهد، جنگ، آخرین وسیله ای است که برای دستیابی به اهداف، مورد استفاده قرار میگیرد (شیرودی، ١٣٧٨: ٤٦). از دیگر علل مادی جنگ میتوان از علل اقتصادی یاد کرد. عامل اقتصادی جنگ تلاشی است برای دستیابی به امکانات اقتصادی، منابع زیرزمینی، ازبین بردن موانع تجاری و گمرکی و مانند آن (تافلر، ١٣٧٢: ١١). جنگ غیر از علل مادی، علل معنوی نیز دارد. هریک از ابزارهای مادی که برای آغاز و یا ادامه جنگ به کار میرود، اگر با هدف و انگیزه مذهبی، الهی، خدمت به انسانیت و نظایر آن به کار رود، در چارچوب علل معنوی جنگ قرار میگیرد.”جنگ هایی که در اسلام وارد شده است برای این است که اینها را از ظلمات به نور وارد کنند.” (امام خمینی، ١٣٦٣: ٨).

شهریور ١٣٥٩ با حمله عراق به مرزهای سرزمینی ایران جنگ هشت ساله شروع شد. این جنگ هرچند برای ایران به صورت یک نبرد دفاعی تجلی کرد ولی “از آغاز با مؤلفه های معنوی پیوند عمیق یافت ” (میر کاظمی، ١٣٩٢: ٧). به گونه ای که “باطن دفاع مقدس برای رزمندگانی که انقلاب اسلامی را باور داشتند، امری فراتر از جنگ های نظامی یا دفاع میهنی و حتی فراتر از نبردهای ایدیولوژیک بود” (کاکایی، ١٣٨٠: ٢٠ – ١٢).

فلسفه شهادت

در جریان دفاع از مرزهای سرزمینی و آرمان ها برخی از مدافعان وطن جان خود را فدا کردند.

در فرهنگ ایرانی – اسلامی از این فداکاران به عنوان “شهید” یاد میشود. “شهادت عبارت است از پایان دادن به فروغ درخشان زندگی، در کمال هوشیاری و آزادی، برای رسیدن به هدفی که آن هدف والاتر و بهتر از زندگی طبیعی دنیاست ” (ذاکری: ١٣٦١، ٤١). کاربرد اصطلاح شهادت، تفاوت بینش اسلامی را نسبت به کاربرد نگاه غربی (martyr) که از ریشه مورت (murt) به معنای مرگ آمده است، نشان میدهد” (پشتدار، ١٣٩١: ٢٥). در زندگی عموما و در جهاد خصوصا، “شهادت” هدف نیست ؛ هدف انجام تکلیف، پیروزی بر دشمن، پاسداری از آیین، سرزمین، امنیت و استقلال است، ولی شهادت یکی از کارکردهای پنهان جنگ است. نتیجه شهادت برای شهید این است چون “شهید از ماده شهود و شهادت است، به معنای حضور؛ شهید علم حضوری پیدا میکند و همه چیز را به صورت حضور مشاهده میکند” (حسینی سیقانی، ١٣٦٤: ١٦). به علاوه آنان درپی آنند که مرگشان حائز دستاورهای این جهانی هم باشد. به ویژه اینکه دستاوردهای این جهانی آنها هم به تناسب خواست های آن جهانی بسیار بزرگ است. مثل نابودی استکبار، برچیده شدن ظلم و استقرار حکومت عدل در سراسر جهان ” (ذاکری،١٣٦١: ٤٠).

وصیت نامه

وصیت نامه سندی که کسی پیش از مرگ خود مینویسد و در آن سفارش هایی به وصی خود میکند که پس از مرگ وی انجام بدهد (فرهنگ فارسی عمید، ذیل وصیت نامه). وصیت نامه ها با همه اشتراکات و اختلافات، ساختاری واحد دارند. برخی عناصر عمومی وصیت نامه عبارتند از:

اول : قصد: یعنی موصی در وصیت کردن باید قصد تلفظ به الفاظ مفید وصیت را داشته باشد. دوم: قصد نتیجه: وصیت عمل حقوقی است، خواه عقد باشد خواه نه. در عمل حقوقی، قصد، نتیجه لازم است. سوم: تعهد موصی که ثمره آن به صورت استیفای حقوقی است (جعفری لنگرودی، ١٣٧٨: ۸۵).

مدافعان وطن در نبرد دفاعی هشت ساله متأثر از فرهنگ اسلامی ایرانی وصیت نامه تهیه میکردند. “وصیت نامه [شهدا] سندی مکتوب و بعضا ضبط شده در نوار یا فیلم، شامل سفارش های شهید به اعضای خانواده، دوستان، همرزمان و جامعه که غالبا بیانگر اعتقادات شهید نیز باشد” (اداره کل جمع آوری، ١٣٨٦: ٢٩). وصیت نامه های شهدا در برخی ویژگیها، شباهت هایی با وصایای حقوقی و فقهی دارد؛ ازجمله: وصیت در معنای “سفارش به دیگران “، ولی به طورکامل منطبق با هیچ یک از انواع وصیت نامه در معانی حقوقی، فقهی و غیره نیست (فهیمی، ١٣٧٦: ٢٣٠).

وصیت نامه شهدا “مهم ترین اسناد نوشتاری جنگ ” (میرکاظمی، ١٣٩٢: ٨) و “بخشی از ادبیات دفاع مقدسند که از سر پایبندی اعتقادی و با وجوه زیباشناختی درقالب انواع متون ادبی” نگاشته شده اند (سنگری، ١٣٧٦: ٦ به نقل از دبیری، ١٣٩٤: ٢٨). وصایای شهدا “آیینه ای از آرمان ها و عقاید رزمندگانی است که میکوشند در سطور وصایا برای مخاطبان تبیین کنند که چرا و با چه نیرویی در جبهه حضور یافتند و توقع آنان از بازماندگان و نسل های آینده چیست ” (دبیری، ١٣٩٤: ۲۸).

سؤال های پژوهش

١. کدام آموزه های تربیتی شهدای دانشجو ذیل مقوله هستی شناسی قرار میگیرند؟

٢. کدام آموزه های تربیتی شهدای دانشجو ذیل مقوله انسان شناسی قرار میگیرند؟

٣. کدام آموزه های تربیتی شهدای دانشجو ذیل مقوله شناخت شناسی قرار میگیرند؟

٤. کدام آموزه های تربیتی شهدای دانشجو ذیل مقوله ارزش شناسی قرار میگیرند؟

روش شناسی پژوهش

پژوهش حاضر ازلحاظ هدف، کاربردی است ؛ ازاین رو بعد از مشخص شدن مبانی فلسفی وصیت نامه شهدا، میتوان اسوه های تربیتی مناسبی را به نسل جوان ارائه کرد. همچنین براساس یافته ها، راهکارهای عملی تربیتی برای دست اندکاران و سیاست گذاران امر تعلیم وتربیت پیشنهاد کرد. روش تحقیق ازنظر ماهیت اسنادی – تحلیلی است؛ داده ها از اسناد مکتوب (وصیت نامه شهدا) گردآوری و جهت تحلیل اطلاعات از شیوه “تحلیل محتوای عمیق ” استفاده شده است. اجزای اصلی روش تحلیل به کارگرفته شده عبارتند از: گزاره ها، کلیدگزاره ها و داده های کمی.

گزاره ها، داده ها یا جمله کتبی یا شفاهی هستند که از متن (گفتار، نوشتار، صوت و…) استخراج و با حالت خبری، وصفی یا امری ارائه (سپنچی، ١٣٩١: ١٢ – ١٨) میشود.

کلیدگزاره: “واژه ای کانونی” است که از درون گزاره استخراج و با کلمات کوتاه نوشته شده و نقش راهنما را دارند.

داده های کمی: شامل کدهایی است که برای مضامین، منابع، زمان ها، اشخاص و… تعریف میشود.

در پژوهش حاضر برای اجرای روش تحلیل محتوای عمیق مراحل زیر عملیاتی شده است: شناسایی متون وصیت نامه شهدای دانشجو که در بنیاد شهید به عنوان متولی این امر ثبت شده اند.

نمونه گیری از وصیت نامه.

استخراج اطلاعات از متون : متون وصیت نامه های انتخابی قرائت و اطلاعات موردنظر استخراج، فیش برداری و طبقه بندی شدند.

تحلیل های داده ها: باتکیه بر گزاره های استخراج شده مفاهیم و منظور شهدا از گزاره ها، استخراج و به دنبال آن با کدگذاری محوری (کدنامه معکوس) مفاهیم مقوله بندی شدند.

برای گردآوری اطلاعات موردنیاز از روش “اسنادی” و به شیوه زیر عمل شد: گام اول: به هر وصیت نامه شماره شناسایی اختصاص یافت.

گام دوم : مفاهیم و متغیرها و مضامین مربوط به آموزه های تربیتی تعیین و تعریف نظری و عملیاتی شدند.

گام سوم: متن وصیت نامه ها قرائت و “گزاره های ” موردنظر استخراج شدند.

گام چهارم: با کدگذاری باز، منظور شهدا از گزاره ها استخراج و مفاهیم تولید شدند.

گام پنجم: مفاهیم استخراج شده مقوله بندی و کدنامه معکوس ساخته شد.

گام ششم: در مرحله پایانی مقوله ها بررسی و تحلیل شدند.

جامعه تحلیلی، شهدای دانشجوی دوران دفاع مقدس هشت ساله جمهوری اسلامی ایران میباشند. برای دسترسی به وصیت نامه شهدای دانشجو به بنیاد شهید و امور ایثارگران کشور مراجعه، شهدای دانشجو مشخص و وصیت نامه ها با همکاری بنیاد شهید، بسیج دانشجویی و جهاد دانشگاهی استخراج شد. باتوجه به کیفیبودن پژوهش، حجم نمونه شامل ١٠٠ وصیت نامه دانشجوی شهید از بین ٢٧٠٠ وصیت نامه تعیین شد. برای اینکه شانس هر وصیت نامه جهت قرارگرفتن در نمونه برابر باشد از نمونه گیری تصادفی ساده استفاده شد. نرم افزار MAXQDA برای استخراج و تحلیل داده مورد استفاده قرارگرفت.

مبانی نظری

اسلام یکی از ادیان الهی است. این دین مکتب فلسفی، تربیتی یا سیاسی و اجتماعی محض نیست. بلکه مجموعه شناخت ها، اوامر و نواهی است که تمام ابعاد زندگی فردی، اجتماعی، دنیوی و اخروی را شامل میشود. اسلام نیامده که فلسفه، سیاست، اقتصاد یا تربیت بگوید ولی از خلال آموزه ها و دستورات آن میتوان اندیشه های فلسفی، اقتصادی و تربیتی استخراج کرد. ازآنجاکه مبانی فلسفی شامل هستی شناسی، انسان شناسی، شناخت شناسی و ارزش شناسی است. در اینجا این موارد در اسلام جستجو میشود.

هستی شناسی

پدیده ها امری بیرونی و خارج از ذهن انسان هستند، به همین علت، وجود خارجی آنها در ذهن نمیگنجد (طباطبایی، ١٣٨٧: ٢٣٦). خداوند علت و سبب اصلی پیدایش پدیده ها و به عبارتی مبدأ و مالک حقیقی هستی است. هستی و پدیده ها معلول وجود خداوند هستند و به این لحاظ وجود مستقلی ندارند (طباطبایی، ١٣٨٢، ج ١: ٣١). خداوند غیر از علت هستی شأنیت هدایت و تدبیر امور هستی را دارد؛ یعنی خداوند “رب العالمین ” است، ربوبیت الهی آثار و لوازمی مانند مالکیت، مصاحبت، سیادت، قیومیت، ملازمت، تداوم بخشی و برآوردن حاجات دارد. خداوند رب سراسر عالم هستی است و شریکی در ربوبیت ندارد (جوادی آملی، ١٣٨٧، ج ١: ٢ – ٢٣١). همه پدیده ها آیت و نشانه خداوندند. هر موجود و آیتی از موجودات، یک “عالم ” محسوب میشوند. عالم دارای درجات و انواعی است که شامل عوالم پیش از دنیا، عالم دنیا، عالم پس از دنیا (برزخ و

بهشت و جهنم) و عالم انسان و عالم فرشتگان و سایر عوالم است (جوادی آملی، ١٣٨٧، ج ١: ٣٣٢). آیات، نشانه ها و جهان هستی دارای ویژگیهایی مانند متناهیبودن، تغییر و تغییرپذیری، وابستگی، مشروط بودن و نسبیت میباشند. خداوند جهان هستی را از روی حکمت آفریده و حکمت او ایجاب میکند هیچ موجودی بیهوده آفریده نشده باشد (مطهری، ١٣٧٩، ج ٢: ٨٨).

انسان شناسی

انسان مخلوق خداوند، دارای روح الهی، جانشین او، شاهکار آفرینش و دارای گرایش فطری به خداوند است (جوادی آملی، ١٣٨٦: ٦٣). انسان ها ذاتا برابرند. براین اساس، همه انسان ها براساس فطرت یکسانی که دارند به سمت هدفی خاص که همان سعادت انسان است، هدایت میشوند (طباطبایی، ١٣٨٢، ج ١٢: ١٨٧). دلیل اصلی فطریبودن گرایش به خداوند بینیازی انسان از براهین پیچیده برای اثبات خداوند است (جوادی آملی، ١٣٨٧، ج ٢: ٢٩). انسان بر حسب فطرت، جایگاه آفریننده هستی را ورای خود میداند و این گرایش فطری نسبت به خدا سبب کرنش و خضوع (پرستش) در مقابل خدا میشود (مصباح یزدی، ١٣٨٦: ٣٦). انسان برخوردار از فطرت الهی گرایش به حقیقت جویی، خیرخواهی، فضیلت طلبی، زیبایی، عشق و پرستش و ازطرف دیگر گرایش به برتری طلبی و قدرت طلبی دارد (مطهری، ١٣٨٦، ج ٣: ٤ – ٤٨٠). این موارد از این جهت فطریاند که تحمیلی نیستند، تغییرناپذیرند، فراگیر و همگانیاند و به علاوه شاخص برتری انسان و بازشناسی او از دیگر موجودات هستند (جوادی آملی، ج ١٢: ٢٦). انسان برحسب سرشت ذاتی، خواهان کمال است. او میتواند سیر تکاملی را پیموده و به “قرب الهی” که مطلوب نهایی انسان است، برسد. انسان مقرب همه استعدادهای ذاتیاش با حرکت اختیاری که بیانگر حق انتخاب اوست، به فعلیت رسیده است (مصباح یزدی، ١٣٨٧: ٧٦). انسان دارای دو بعد جسمانی (حیات حیوانی) و بعد الهی است. انسان واقعی کسی است که در محدوده حیات حیوانی توقف نکند، بلکه بعد الهی را به فعلیت برساند (جوادی آملی، ١٣٨٦: ١ – ١٥٠).

شناخت شناسی

برای انسان شناخت واقعیات امکان پذیر است. به عبارتی، اصل معرفت و واقع نمایی آن از اصول موضوعه و پیش فرض هاست (جواد آملی، ١٣٨٧، ج ١٣: ٢١). دلیل امکان پذیربودن شناخت، دعوت انسان برای شناخت اشیاء است. ابزارهای شناخت انسان حواس، عقل و وحی میباشند (مطهری، ١٣٨٠، ج ١٣: ٤ – ٣٤٢). هرچند حس از ابزارهای شناخت است، ولی اهمیت عقل و وحی بیشتر است (مصباح یزدی، ١٣٦٤، ج ١: ٢٠١). چون خداوند مبدأ هستی است، انسان باید ابتدا درصدد شناخت او برآید. شناخت خدا ازطریق شناخت حصولی و شناخت شهودی امکان پذیر است (جوادی آملی، ١٣٨٧، ج ١: ٢٩). شناخت حصولی کار عقل و شناخت شهودی کار “دل و قلب ” است. دل و قلب انسان منبعی است که با ابزار “تزکیه نفس ” میتوان از آن استفاده کرد (مطهری،١٣٨٠، ج ١٣: ٢٦٨). بنابراین، ابزارهای شناخت انسان عبارتند از حواس، عقل، دل و وحی.

ارزش شناسی

ازنظر علامه طباطبایی ارزش ها امری اعتباری محسوب میشوند که توسط عقل عملی ایجاد شده اند (طباطبایی، بی تا: ٢٠٤). ازنظر علامه ارزش ها به شکل مفهومی، مطلق و به صورت مصداقی، نسبی هستند. «اینکه [سوسیالیست های اخلاقی] گفتند: حسن و قبح مطلق وجود ندارد… مغالطه ای است که در اثر خلط میان اطلاق مفهومی به معنای کلیت و اطلاق وجودی به معنای استمرار وجود کرده اند (طباطبایی، ١٣٨٢، ج ٢: ٣١٥). ارزش امری است که به نوعی برای انسان مطلوب باشد و سبب کمالی در انسان گردد و ازطرف دیگر، رایگان نباشد (مطهری، ١٣٨٧: ٢٣٣). مطلوبیت ها خیر و نامطلوب ها شر محسوب میشوند. سراسر هستی آکنده از “خیر” به عنوان یکی از ارزش هاست.

شر، امری موجود، واقعی و عدمی است (طباطبایی، ١٣٨٢، ج ٢: ٣١٥). خیر و شر به ذاتی و غیرذاتی قابل تقسیم است. ذاتی، خیر یا شرهایی هستند که خیر یا شربودن آنها معلول چیز دیگری نیست مثل حیات و فنا. غیرذاتی مواردی هستند که خیروشربودن آنها به دلیل انتساب به امور ارزشمند یا غیرارزشمند دیگری است. مثل ارزشمندبودن چیزهایی که در تداوم زندگی مؤثرند (مصباح یزدی، ١٣٦٤، ج ٢: ٤٢١ – ٤٢٠). اساسیترین ارزش و غاییترین هدف خلقت انسان نیل او به سعادت است. “سعادت در انسان عبارت است از رسیدن به خیرات جسمانی و روحانی و متنعم شدن به آن ” (طباطبایی، ١٣٨٢، ج ١١: ١٥). سعادت ازطریق عبودیت حاصل میشود.

«حقیقت عبودیت، عبودیتی است که به خاطر محبت به خدا انجام شود، نه به خاطر طمعی که به بهشتش و یا ترسی که از آتشش داریم » (طباطبایی، ١٣٨٢، ج ٩: ٤٥٦). عبودیت حاصل شناخت، ایمان و عمل است ( طباطبایی، ١٣٨٢، ج ١: ٣٦٠).

در زمینه مبانی آموزه های تربیتی شهدای دانشجوی مسلمان، پژوهشی انجام نشده است، ولی به برخی از پژوهش ها و منابع مرتبط به خصوص پژوهش درباره وصیت نامه های شهدا اشاره میشود.

احمد مشایخی (١٣٩٦) در پایان نامه “تجلی عرفان در وصیت نامه شهدا” به این نتیجه رسیده است که شهدا درحقیقت همه به یک مبدأ نظر داشته اند. آنها به مقام تجلیه رسیده بودند و صفات الهی در آنها متجلی شده بود و جلوه هایی از معبودشان را درک کرده بودند. روح الله محمدی، عبدالهادی فقهیزاده (١٣٩٥) در مقاله “مبانی انسان شناختی روش تربیتی قرآن و حدیث در بعد اجتماعی” دریافته اند که انسان کامل و توسعه یافته، انسانی است که با حرکت بر محور انسانیت و اصول فطرت، تکامل مییابد و با استعانت از سه منبع عقل، وحی و تجربه، راه تعمیق و گسترش اصول انسانی را، در عرصه های حیات خود باز میکند. مهدی محمودی و محمدهادیزاده راوری (١٣٩٥) در پژوهش “مطالعه وصیت نامه فرماندهان پاسدار شهید استان کرمان ” بیان داشته است که مطالعه محور اساسی مفاهیم وصایا “خداوند” و “اسلام ” است. در سراسر وصایا مفاهیم دینی موج میزند. تفاوت وصایای شهدا با کشته شدگان جنگ دوم جهانی مربوط به اختلاف ایدیولوژی آنهاست. مریم محمودی و حسن قربنی (١٣٩٥) در مقاله “بررسی صبغه عرفانی مناجات های شهدای دفاع مقدس ” آشکار کرده اند که مناجات های شهدا به دو دسته مناجات های بدون درخواست (راز و نیازهای عاشقانه) و مناجات های دارای درخواست، قابل تقسیمند. رسیدن به مقام والای شهادت، مهم ترین و بیشترین درخواست شهدا بوده و پس از آن پناه بردن از شر دنیا و نفس اماره به خداوند، طلب آمرزش گناهان کبیره و صغیره، هدایت و طلب پیروزی در جایگاه های بعدی قرار گرفته است. مینا دبیری (١٣٩٤) در پایان نامه خود تحت عنوان “تحلیل زیباشناسی وصیت نامه شهدای کهکیلویه ” به این نتیجه رسیده است که وصایای شهدا به علت کاربرد صناعات ادبی مثل تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه، ایهام از بار ادبی قابل قبولی برخوردارند. محتوای وصیت نامه ها بزرگترین دستاورد عصر انقلاب را به نسل بعد منتقل میکند. ابراهیم امیریان (١٣٩٣) در پایان نامه خود تحت عنوان “تحلیل وصیت نامه شهدای استان کرمانشاه با تأکید بر آموزه های تربیتی” بیان میدارد که شهدا آنچه باید باشد را در مقابل آنچه هست، طلب دارند. تربیت در وصیت نامه شهدا نمود قابل تأملی دارد. دیدگاه تربیتی آنها بسیار نزدیک به آموزه های تربیتی اسلام و هدف مند است.

فاطمه صیدانلو (١٣٩٣) با “تحلیل محتوای وصایای شهدا با تکیه بر قرآن و روایات با موضوع حجاب ” بیان میدارد، هر دو بخش حجاب اعم از حجاب درونی و بیرونی در وصایای شهدا مورد توجه قرار گرفته است. شهدا به خاطر پاکی روح براساس لطف الهی، سخنان حکیمانه بر جان و زبان آنان جاری گشته بود. مجتبی حیدری (١٣٩٣) در پژوهشی تحت عنوان “تطبیق توصیه های تربیتی شهدا به والدین و فرزندان با آیات قرآن کریم و روایات معصومین (ع)” به این یافته ها رسیده اند که در وصیت نامه شهدا به شناخت خداوند و عبادت و اخلاص برای خداوند اشاره شده است که این نتیجه تربیت یافتگی و درس آموختگی در مکتب قرآن و اهل بیت (ع) است، زیرا در قرآن و روایات معصومین (ع) نیز به این نکته اشاره شده است. توصیه های تربیتی شهدا به والدین و فرزندانشان با آیات قرآن و روایات معصومین (ع) تطابق دارد و برگرفته از قرآن و روایات هستند.

علی ربیعی و امیرحسین تمنایی (١٣٩٣) در “تحلیل گفتمان وصیت نامه شهدای جنگ تحمیلی” بیان داشته اند که میتوان از «گفتمان شهدا » سخن گفت؛ گفتمانی که از رزمندگان سوژه هایی ساخته است که جز به آخرت فکر نمیکنند؛ سوژه هایی که خود قبل از کشته شدن به آغوش مرگ میروند و شهادت در جنگ تحمیلی را همچون جان دادن در واقعه کربلا میدانند. محمد میرکاظمی (١٣٩٢) در مقاله “نشانه شناسی وصایای شهدا” معتقد است کاربرد “وجه التزامی” در وصیت نامه شهدا نشانگر نگاه امیدوارانه آنان به آینده است. به علاوه به علت کاربرد اندک استعاره و مجاز در وصایا زبان آنان نمادین نمیباشد. شهدا شدیدا تحت تأثیر آموزه های قرانی و سخنان امام خمینی(ره) میباشند. علیمحمد پیشدار و محمد کاظمی (١٣٩٢) در مقاله “بررسی وصایای فرماندهان شهید لشکر از دیدگاه نشانه شناسی” بیان میدارند که متون وصایای فرماندهان شهید لشکر، عمدتا حاوی کنش های ترغیبی، ارجاعی و عاطفی است. بیشترین کاربرد زمان افعال در جملات و کنش های وصایا متعلق به زمان حال و سپس مربوط به زمان آینده است. سکینه غلامی (١٣٩٢) در اثر پژوهشی “بررسی ادبی عناصر شاعرانه در وصایای شهدای دفاع مقدس (شهرستان بهشهر)” دریافت که متون وصایا به زبان محاوره ای نزدیکند. به بلاغت کلام بیشتر از فصاحت اهیمت داده شده است. اسلامیت گرایی بر ملیت گرایی میچربد. تشبیه، بیشترین کاربرد را دارد.

استعاره، فضای عاطفی را شفاف کرده، مجاز کم استفاده شده و بیش ازحد به مفهوم توجه و به لفظ و ظاهر کلام، کم توجهی شده است. رجزنگاری و شعارگونگی در ذات متن است. شورکلمات و حرارت واژه ها بسامد بالایی دارد.

زهرا نجات پور (١٣٩٢) با “بررسی ادبی و عرفانی وصیت نامه ٤٠ شهید دفاع مقدس ” معتقد است واژه های به کاررفته در وصیت نامه ها در اغلب موارد، آگاهانه و مؤثر انتخاب شده و در انتقال پیام موفق بوده اند. جملات خبری و بیشتر اظهارات مثبت امیدوارکننده و تشویق کننده بوده است.

استعاره بیشتر به کار رفته است. وجوه عرفانی بسیار برجسته تر از جنبه های ادبی است. کبری ایوبی (١٣٩٢) در “بررسی و تحلیل وصیت نامه های شهدای استان البرز از جنبه ادبی و معناشناسی” به بررسی و تحلیل وصیت نامه های شهدا، از جنبه ادبی و با رویکرد “نشانه – معناشناسی” پرداخته و پرکاربردترین مفاهیم انتزاعی را که شهیدان در آخرین نوشته های خود جهت تذکر به خانواده، بستگان، دوستان و نیز به آحاد جامعه اسلامی به رشته تحریر کشیده اند؛ استخراج نموده است.

حسین آقایی (١٣٩٠) در مقاله “تحلیل محتوایی و ساختاری وصیت نامه شهدا دفاع مقدس ” معتقد است، وصیت نامه ها یکی از انواع ادبیات پایداری است. جنگ و حوادث مربوط به آن در دگرگونی ادبیات معاصر ایران نقش داشته و وصایای شهدا از نوع ادبی است که مشحون از پیام های عرفانی، دینی، اخلاقی، سیاسی و اجتماعی هستند. علیاصغر پورعزت و آرین قلیپور و طاهره علیدادی (١٣٩٠) در کار مشترک خود تحت عنوان “تصویرپردازی از جامعه مطلوب و آرمانی، براساس آراء کارگزاران شهید در قوای سه گانه ” بر این باورند یکی از بهترین راه های رعایت حرمت شهدا، توجه به آرمان ها و اندیشه های آنان است. نتیجه این پژوهش استخراج ٢٨ شاخص در سه عرصه سیاسی، اقتصادی و فرهنگی – اجتماعی است که به منزله رسالت های حکومت و مردم، مورد تأکید شهدا در ساخت جامعه آرمانی به شمار میرود. زهرا شجاع (١٣٨٨) با “تحلیل محتوای وصیت نامه شهدای استان تهران باتأکیدبر فریضه الهی نماز” دریافت که حضور در جبهه های جنگ نه تنها رزمندگان را از پرداختن به جنبه های اعتقادی زندگی غافل نکرده؛ بلکه به آن عمق بیش تری نیز بخشیده است. معصومه رستمی راوری (١٣٨٦) با “تحلیل محتوای وصیت نامه شهدای روحانی استان کرمان ” دریافت که شهادت در فرهنگ اسلامی، از قداست و نورانیت خاصی برخوردار است زیرا فرد، آگاهانه تمامی هستی خود را در راه هدف مقدس فدا میکند.

شهدا آیینه تمام نمای راز حیات هستند، لذا آشنایی با توصیه های آنها میتواند جامعه را در خط اسلام نگه دارد.

از مطالعه پژوهش های مربوط به وصایای شهدا برمیآید که محور اساسی وصایا؛ خداوند، اسلام، حیات جاودانه اخروی، ارزش و کرامت ذاتی انسان، ارزش و اهمیت عقل و وحی است. در سراسر وصایا مفاهیم دینی موج میزند. به این لحاظ با وصایای کشته شدگان سایر جنگ ها از جمله جنگ اول و دوم جهانی متفاوت و تفاوت آنها مربوط به اختلاف ایدیولوژی آنهاست.

یافته های پژوهش

بررسی سؤال اول: کدام آموزه های تربیتی شهدای دانشجو ذیل مقوله هستی شناسی قرار میگیرند؟

جدول ١. زیرمقوله های مقوله هستی شناسی

صفات خداوند

خالق هستی، ویژگیهایی دارد؛ ازجمله قادر مطلق است. “اگرچه آرزوهای من سخت دشوار و مشکل است اما در پیشگاه عظمت تو و قدرت تو ای خداوند مهربان بسیار ناچیز وآسان انجام میشود” (٦١. شهید محمود ادیبیپور: ١٥ – ١٥). خدای قادر مطلق، یکتاست. “معبودی جز او نیست و اوست یگانه و بینیاز” (٩٣. شهید اویسی ثانی: ٤ – ٤). خدای واحد، ازلی و ابدی است “سپاس خدای را که وجود او با عدم سابقه ندارد و هستی او را آغازی نیست. ” (٦١. شهید محمود ادیبیپور: ٧ – ٧). خدای یکتا، حی، قیوم و ناظر دائم است. “او همه چیز است و دور از همه چیز آنچنان که جرم خورشید با پرتو نافذ خودکائنات را نوازش کند ولی خویش فرسنگ ها را آن به دور چرخ فلک میگردد ” (٦١. شهید محمود ادیبی پور: ٨ – ٨). چنین خدایی رحمان و رحیم و ستار و غفار است. ” به نام آنکه ستار است و غفار است و رحیم و رحمان ” (٣. شهید اسکندر آرمین: ٢ – ٢). خداوند یکتای ازلی و ابدی، “بینا و شنواست و قیامت را به عمل برپا میکند” (٤١. شهید حسین دامغانی: ١١ – ١١). خداوند سمیع و علیم از راز نهان انسان آگاه است. “هر آن دم که زبانم از راز نگفته خموش گردد و گفتارم درآغاز به پایان رسد تو اسرارم را ناگفته بدان “. (٦١. شهید محمود ادیبیپور: ١٤ – ١٤). خدای رازق، رب و هادی انسان نیز میباشد “به نام خالقی که راه را در پیش پای مخلوق خود میگذارد، خدایی که از همان اوایل خلقت بشر و موجودات دیگر راهی مشخص برای به کمال رسیدن آنها آفریده است. ” (٤٨. شهید علیاصغر فیاض بخش: ٣ – ٣).

ویژگیهای هستی

براساس وصیت نامه های شهدای دانشجو، هستی متعلق به خدا و حیات موجودات در ید قدرت اوست. “به نام خداوندی که خالق و هدایت کننده هر موجود است. آن مقتدری است که حیات و مماتم در دست اوست “. (٤١. شهید حسین دامغانی: ٩ – ٩). موجودات عالم به دو قسم مادی و معنوی تقسیم میشوند. تمام بخش های هستی اعم از جسم و روح متعلق به خداست. “پروردگارا این بدن ملک توست. ” (٢٣. شهید محمدکاظم جعفری نجف آبادی: ١٠ – ١٠). “جانم از آن توست و آن را به تو میدهم که امانتی در نزد من بیش نیست “. (١٩. شهید داریوش ساکی: ٥ – ٥). بخش مادی هستی (جسم و دنیا) فناپذیر و بخش معنوی هستی (روح و آخرت) اصیل و پایدار است.

“همیشه مد نظرمان باشد که ما برای دنیایی دیگر آفریده شدیم و این دنیا باقی نیست “. (٢٩. شهید محمدمهدی نقیب: ١٣ – ١٣). اهمیت دنیا در این است که “دنیا، محل امتحان است “. (٦٠. شهید مجید اعرابی: ٨ – ٨). از این جهت محل امتحان است که در آن حق وباطل وجود دارد و این دو در مقابل یکدیگر و در جدالند و…”این جدال را پایانی نیست “. (٩٣. شهید اویسی ثانی: ١٠ – ١٠).

نبرد حق وباطل، نبردی تاریخی است. “دوباره یزید در مقابل حسین قرار میگیرد و حسین در گودال قتلگاه ندا سر میدهد آیا کسی هست که مرا یاری کند “. (٥٧. شهید ابراهیم انصافی: ٣ – ٣).

نبرد تاریخی حق و باطل نمود دیگری دارد و آن نبردی است در درون انسان. “نبرد بین دو انسان که یکی حق است و لوامه و مطمئنه بر او حاکم، و یکی باطل است و اماره بر او حاکم و مسلط، پیروزی لوامه بر اماره جهاد اکبر است و غلبه آدم و انسان حق بر انسان باطل جهاد اصغر است. ”

(٩٢. شهید مصطفی اصفهانی: ٤ – ٤).

نبوت

خداوند برای سعادت، فطرت انسان را به صراط مستقیم آفرید و برای تکمیل نعمت و هدایت انسان پیامبران و رسولانی را فرستاد. “حمد و سپاس از آن خداوند است که هستی را آفریده و بربنای هستی انسان را خلق کرد و پس آنگاه که انسان ها طریق انحراف از فطرت را پیش گرفتند، دست تقدیرش بر نزول ادیان توحیدی همت گماشت و به برکت انبیاء (ص)، به انسان ها عرضه نمود” (٤٧. شهید ایرج فیروزی: ٢ – ٢). یکی از این رسولان که خاتم آنان است حضرت محمد(ص) است. ” اشهد ان لا اله الاالله و اشهد ان محمدا رسول الله و اشهد ان امیر المومنین علی ولی الله »” (١٠. شهید سیدمحمد طباطبایی: ٣ – ٣).

معاد

هستی تنها منحصر به جسم و دنیا نیست بلکه آخرتی هم وجود دارد.”به روز محشر و معاد یوم القیامه اعتقاد قلبی دارم “. (٨. شهید حمید قدس: ٥ – ٥). از بین دنیا و عقبی، اصالت با جهان عقبی است. ” بدانکه مرگ حیات بخش است و مرگ آخر زندگی نیست، بلکه تبدیل صورت است از زندگی آمیخته به بلا بر زندگی طیبه و بیخوف و حزن. ” (٧٣. علیاکبر ساعی: ٣ – ٤) بررسی سؤال دوم: کدام آموزه های تربیتی ذیل مقوله انسان شناسی قرار میگیرند؟

جدول ٢. زیرمقوله های، مقوله انسان شناسی

ویژگیهای انسان

“انسان از دو بعد مادی و معنوی و یا جسم و روح تشکیل شده است. ” (٨. شهید حمید قدس: ١١ – ١١). روح یا نفس انسان دارای شئوناتی تحت عنوان فطرت، عقل و اراده است. “به نام همان خدایی که انسان را عقل و اراده و ایمان بخشید که معرفت پیدا کند و بر انتخاب خود مردانه بایستد.” (٨٦. قنبر آقایی: ٥ – ٥). منشأ روح انسان خداوند است. “به نام معبودی که انسان را شکل داد و به او از روح خود دمید”. (٢٣. شهید محمدکاظم جعفری نجف آبادی: ٧ – ٧). از میان روح و جسم، اصالت با روح است. “انسان مؤمن و عارف به خداوند در جسم و این بعد فانی هیچگاه غوطه ور نمیشود و در عالم معنوی سیر و سلوک میکند.” (٨. شهید حمید قدس: ١١ – ١١).

انسان اشرف مخلوقات است. “… از روی لطف و مهربانیش او را اشرف مخلوقات نام نهاد.”

(٢٣. شهید محمدکاظم جعفری نجف آبادی: ٧ – ٧). خداوند اشرف مخلوقات را پاکسرشت و نیک سیرت آفریده است. “من نیز روزی پاک بودم قلبم هنوز از زنگار پاک بود…”. (٣٤. شهید محمدرضا مهرپاک: ١١ – ١١). انسان پاکسرشت امکان انحراف و آلوده شدن و همچنین خداگونه شدن را دارد. انسانی که “یا نفوس لوامه و مطمئنه او لگدکوب نفس اماره و امیال نفسانی شده و منحط گشته و به مصداق آیه شریفه «اولئک کالانعام بل هم اضل » میرسد و خلقت احسن تقویمی را تباه میسازد و بدین طریق درزمره «ثم رددناه اسفل السافلین » جای میگیرد و یا قضیه غیر از این خواهد شد و با اعتقاد راسخ به «و کل صغیر و کبیر مستطر رقیب و عتید» مراقبه و مواظبت بر افعال و اعمالش نموده واز عالم ناسوت دل کنده و نفوس لوامه و مطمئنه او ارجعی الی ربک حق تعالی را لبیک میگوید.” (٩٢. شهید مصطفی اصفهانی: ٣ – ٣).

اشرف مخلوقات، شناساگر است. شناخت را با تکیه بر تعقل (یکی از شئونات نفس انسان)، حواس و وحی به دست میآورد. به نام “همان خدایی که انسان را عقل و اراده و ایمان بخشید که معرفت پیدا کند.” (٨٦. قنبر آقایی: ٥ – ٥). چنین انسانی مسیر خود را آگاهانه انتخاب میکند.

“مادر جان… چشمهایم را باز بگذارید تا نگویند بدون شناخت و کورکورانه این راه را انتخاب کرد”. (٧٧. شهید جعفر نامنی: ١٢ – ١٢). انسان شناساگر، آزاد است و میتواند با میل و اراده (شأنی دیگر از روح انسان) دست به انتخاب بزند. “برای هر شخص در این راه یک لحظه انتخاب وجود دارد که میتواند حق یا باطل را انتخاب کند.” (٦٥. شهید سیدناصر زجاجینژاد: ٣ – ٣).

ارزش و جایگاه انسان

انسان، ارزش والایی دارد. او از خداست و مقصد نهایی او پیوستن به لقاءالله است. “إنا لله و إنا إلیه راجعون ” (٧٧. شهید جعفر نامنی: ٣ – ٣). “مقصد زندگی به آخر رسیدن نیست، بلکه به هدف رسیدن و معشوق را یافتن و به سوی او پروازکردن است. ” (٩. شهید محمدجعفر فنایی شاهرودی: ٢٢ – ٢٢). به این سبب “خدایا خیر و نیکی را فقط در وجود تو میجویم. ” (٤٩. شهید سیدمحمد شعاعی: ٥ – ٥). دوری از خدا ستم به انسان است “به واسطه دوری از تو چه ستم ها بر خود روا داشتم. ” (٥. شهید غلامرضا طالب: ٨ – ٨). زمین جای مناسبی برای ماندن انسان نیست. “از غرق شدن در مسائل مادی بپرهیزید و به معنویات روی آورید تا انسانیت خود را حفظ کنید.” (١. شهید علیرضا استکی: ١٥ – ١٦).

راه رسیدن به جایگاه

انسان برای رسیدن به جایگاه اصلی (قرب الهی) راه سختی در پیش دارد “هرگاه خواسته بودم که رو به سویت نهم این نفس مرا باز داشته بود، هرگاه خواسته بودم سیلی بر رخ شیطان بزنم این نفس جلویم را گرفته بود.” (٣٤. شهید محمدرضا مهرپاک: ١٣ – ١٣). ولی انسان میتواند راه سخت سیر الیالله را طی کند و مقرب درگاه الهی شود. یکی از ضرورت های رسیدن به قرب الهی، طلب و جستجوی خداوند است. طلب و جستجوی خداوند متضمن شناخت است. نا آشنایی با خدا سبب دوری از او و گمراهی میشود. “خدایا چه گمراه بودم که تو را نشناخته ام. ” (٥. شهید غلامرضا طالب : ٨ – ٨). برای رسیدن به خداوند شناخت لازم است ولی کافی نیست. مکمل شناخت در این راه انجام وظایف است. انسان برای رسیدن به قرب الهی “باید عمل صالح انجام دهد و از آزمایشات سخت سرافراز بیرون آید.” (٨٩. محمدصادق فخاریفر: ٢ – ٢).

وظایف انسان جنبه های گوناگون دارد؛ ازجمله وظایف انسان در برابر خدا، رسول، ائمه و حتی ولیفقیه، وظایف در مقابل مردم، خانواده و مردم.

 وظایف انسان در مقابل خدا، رسول، ائمه و ولی فقیه

یکی از وظایف انسان در مقابل خداوند تلاش برای جلب رضایت او در همه احوال است.

خدایا “به من عنایت فرما که تا آخرین لحظات عمرم به جز خشنودی تو به هیچ چیز دیگر نیندیشم. ” (١٢. شهید رحیم صباغیان : ٧ – ٧). وقتی انسان درصدد جلب رضایت خداوند باشد هرچند کوتاهیهایی داشته باشد ولی عملکردش بوی طغیان نمیدهد. “چه کنم نفس بر من غلبه کرد… ولی هرگز از روی طغیان سر از فرمانت نپیچیده ام. هرگز از روی عمد برخلاف دوستیات عمل نکرده ام هرگز!” (٣٤. شهید محمدرضا مهرپاک: ١٣ – ١٣). برای جلب رضایت خداوند، تکریم پیامبر و ائمه و حتی ولی فقیه ضروری و مثمرثمر است “جان من به قربان آن پیامبری که رحمت للعالمین بود… جان من به قربان آن خلیفه ای (علی علیه السلام) که شمشیر خود را حایل و به دنبال این میگشت که حقی را از ظالم بستاند و به صاحبش برساند.” (١٣. شهید محمدمهدی دژم خوی: ٤ – ٤). “حمد خدایی را که راهنما و امام بزرگ به ما ارزانی داشت که از ضلالت ها و تاریکیها به صراط مستقیم هدایت نماید. (٨٦. قنبر آقایی: ٦ – ٦).

 وظایف انسان نسبت به خانواده

بعد از خدا و رسول، والدین بالاترین جایگاه را نسبت به فرزند دارند.”ای پدر و مادر عزیزم که بعد از خدا و رسولش و امامانش عزیزترین موجود نزد من هستید.” (١١. شهید حسین صبور: ١١ – ١١). به همین جهت فرزندان نسبت به آنها تکالیفی دارند. حقوق والدین نسبت به فرزند ناشی از نقش آنان در هستی دادن به فرزند به اذن خدا، زحمات بیشائبه در مراقبت از فرزند و تأثیر بیبدیل آنان در تربیت فرزندان است. ” ای مادر عزیزم! ای که مرا از نیستی به هستی حمل کردی و با عشق خدا و حسین (ع) پستان را به دهانم گذاشتی و مرا تربیت کرده ای…» (٧٢. شهید داوود اعرابی: ٤ – ٤). لذا ضرورت دارد از والدین سپاس گزاری کرد، به آنها احترام گذاشت و درصورت قصور، عذرخواهی و طلب عفو کرد. “از زحمات شبانه روزی پدر و مادر دلسوزم که مرا در پیوستن به اصل خویش یاری دادند، سپاسگزارم. ” (٥٠. شهید قنبر زارع: ٤ – ٤). “پدر و مادر عزیزم! در زندگی خدمت قابل توجهی برایتان انجام نداده ام… امیدوارم خطاهایم را بخشیده و عفوم کنید.”

(١٢. شهید رحیم صباغیان: ١٣ – ١٣).

غیر از والدین، همسر، خواهر و برادر نیز از دیگر اعضای خانواده هستند که باید با آنان روابط صمیمی و عاطفی داشت و رضایت آنان را جلب کرد.”برادران و خواهران عزیز و مهربانم! بودن با شما باعث خوشحالی من بود. شما نیز باید مرا عفو کنید و ببخشید و از اینکه نتوانستم حق برادری را برای شما اداءکنم معذرت میخواهم. ” (٤١. شهید حسین دامغانی: ٤٥ – ٤٥).

 وظایف نسبت به مردم

یکی از مسئولیت های انسان، انجام وظایف نسبت به مردم است. به خصوص مردمی که در صراط مستقیم حرکت و از ولیفقیه پیروی میکنند، باید در مقابل چنین مردمی متواضع و فروتن بود. “هرگاه به کوچکی خودم میاندیشم خجالت کشیده و غرق این میگردم که چه بنویسم که همه ملتمان الهی شده اند و این جای بسی شکر است. ” (١٢. شهید رحیم صباغیان: ٥ – ٥). “سلام من بر شما ای یاوران با وفای امام، سلام گرم من بر همه امت حزب الله، آنانی که بدون هیچ اجر و مزد مادی همچنان در راه خدا و برای رفاه مردم ستمدیده و مستضعف پایداری و مقاومت کردند.”

(١٧. شهید محمد حبیبی پور: ٦ – ٦).

خودسازی

انجام وظایف، وقتی راهگشاست و منجر به قرب الهی میشود که سبب خودسازی شود. جهت خودسازی باید از “عمل ” (انجام وظایف) مراقبت کرد. برای مراقبت از عمل صالح ضمن ناچیزشمردن عمل و ترس از عقوبت، باید به فضل خداوند امید وار بود. “خدایا… گرچه شرمسار و ذلیلم ولی خود را آماده بندگی تو میبینم و… دیدارت و مرگی که در راه استقرار حکومت و استحکام جمهوری اسلامی باشد، مرا امیدوار میکند.” (٢٢. شهید محمد بلوردی: ٩ – ٩). به علاوه “اخلاص در عمل ” شاه کلید خودسازی است. “بارخدایا تو آگاهی که تلاش و پیکار ما نه از آن جهت است که به پایگاه قدرتی برسیم و یا چیزی از کالای بیارج دنیا را به چنگ آوریم، بلکه به آن جهت است که نشانه ها و پرچم های دین ترا برافرازیم. ” (١٧. شهید محمد حبیبیپور: ٧ – ٧).

اخلاص در عمل فقط منحصر به رزمنده در درون جبهه نمیباشد، بلکه باید همیشه و در همه حال درعمل اخلاص ورزید. “ان صلاتی و نسکی و محیای و مماتی لله رب العالمین. ” (٢٣. شهید محمدکاظم جعفری نجف آبادی: ٨ – ٨).

بررسی سؤال سوم: کدام آموزه های تربیتی شهدای دانشجو ذیل مقوله شناخت شناسی قرار میگیرند؟

جدول ٣. زیرمقوله های مقوله شناخت شناسی

طبق وصیت نامه شهدا بیشترین شناخت ازطریق وحی بعد از آن شناخت مبتنیبر کاریزما و درنهایت ازطریق عقل حاصل میشود. ابزارهای شناخت براساس وصیت نامه شهدا عقل، وحی و کاریزما میباشد. براین اساس سه نوع شناخت قابل احصا و تفکیک است: شناحت عقلانی، وحیانی و کاریزماتیک.

شناخت مبتنی بر وحی

شناخت مبتنیبر وحی، شناختی است که منبع آن وحی است. مثلا “سرانجام در روز موعود روسیاه و شرمنده از خداوند بخواهند که خدایا ما را به دنیا بازگردان تا شاید این بار با توشه ای از عمل صالح به پیشگاهت بازگردیم، اما چه فایده تمنایی که چیزی جز یک خیال پوچ نیست و پشیمانی دیگر سودی ندارد.” (٤٦. شهید محمدکاظم کیانی نیا: ١٠ – ١٠).

شناخت کاریزماتیک

شناخت کاریزماتیک، شناختی است که منبع آن شخص کاریزماست. برخی از شناخت ها براساس اعتماد و اطمینانی که فرد به دیگری دارد، به دست میآید. براساس وصیت نامه شهدا کاریزماها شامل سنت و سیره پیامبر اسلام (ص)، ائمه اطهار(ع)، ولیفقیه، مراجع عظام تقلید و شخصیت های برجسته انقلاب اسلامی میباشند. “پیامبراکرم (ص): دل بستن به مظاهر دنیا سرمنشأ تمام خطاهاست. پس پیروی از نفس اماره است که گناهان را به دنبال دارد.” (١١. شهید حسین صبور: ٩ – ٩).”به قول امامان «شهادت کمال انسان است. » (٨. شهید حمید قدس : ١٥ – ١٥). “ما راست قامتان جاودانه تاریخ خواهیم ماند (شهید مظلوم بهشتی) (٣٦. شهید قادر مغانلو: ٤ – ٤).

شناخت عقلانی

یکی دیگر از ابزارهای شناخت بنا به وصیت نامه شهدا، عقل است. عقل، هدیه خدا به انسان است. “همان خدایی که انسان را عقل و اراده و ایمان بخشید که معرفت پیدا کند و بر انتخاب خود مردانه بایستد.” (٨٦. قنبر آقایی: ٥ – ٥). انسان با بهره گیری از عقل میتواند راه کمال را طی کند، ولی” انسانی که کورکورانه و بدون تفکر مطیع مسیر شیطان میگردد، نتیجه اش جز اسفل السافلین یعنی سقوط به پست ترین درجه نمیباشد” (٨. وصیت نامه شهید حمید قدس: ٥ – ٥).

بررسی سؤال چهارم : کدام آموزه های تربیتی شهدای دانشجو ذیل مقوله ارزش شناسی قرار میگیرند؟

جدول ٤. زیر مقوله های مقوله ارزش شناسی

ارزش های ذاتی

براساس وصیت نامه شهدا خداوند، خیر مطلق است. “خدایا خیر و نیکی را فقط در وجود تو میجویم. ” (٤٩. شهید سیدمحمد شعاعی: ٥ – ٥). به این جهت “بهترین نیکویی رسیدن به لقایت و در جوارت زیستن و از نعمت وصالت بهره بردن است. ” (٤٩. شهید سیدمحمد شعاعی: ٥ – ٥). برای شهید، زنده بودن و زندگیکردن، ارزش ذاتی محسوب میشود. هدف او از شرکت در جهاد، صرف جان باختن نیست. هدف او دفاع از سرزمین، دین و اعتقادات و مردم سرزمینش است. ” اگر انشاءالله زنده ماندم در دانشکده به درسم ادامه میدهم تا بتوانم به امت اسلام خدمت کنم و اگر شهید شدم، آرزوی من است. ” (٦٩. شهید رضا طالبی: ٤ – ٤).

از دیگر ارزش های ذاتی طبق وصیت نامه شهدا، قرب و رضوان الهی است. “آرزوی دیرین من رسیدن به لقاءالله بود که شکر خدا و سپاس به درگاهش به آن رسیدم. ” (٣٦. شهید قادر مغانلو: ١٢ – ١٢). حیات طیبه و سعادت نام های دیگری است که میتوان برای قرب الهی به کار برد. “شما همیشه سعادت فرزند حقیر خود را میخواستید، من هم به راهی رفتم که میدانستم میتوانم سعادت خویش را در این راه بیابم. ” (٥٤. شهید حسین بلنداقبال : ٥ – ٥).

ارزش های اخلاقی

یکی از ارزش های اخلاقی به عنوان هدف آفرینش، عبادت و بندگی خداوند است. “هدف از خلقت انسان بندگی و عبادت خداوند بوده که «ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون. ” (٧٤. شهید سهراب رحمانی: ٣ – ٣). جوهر عبودیت، تسلیم است. “پروردگارا این بدن ملک توست، مملوک توست با آن هرچه میخواهی بکن، اگر میخواهی مرا بسوزانی بسم الله، اگر میخواهی مرا مغفرت کنی، بسم الله، اگر میخواهی مرا مانند امام حسین (ع) لگدمال ستوران کنی، بسم الله،…” (٢٣. شهید محمدکاظم جعفری نجف آبادی: ١٠ – ١٠). عبادت همراه با تسلیم خداوند، متضمن اخلاص است.

“پروردگارا خود را به جبهه رساندم تا اینکه در راه تو و برای تو و برای رضایت تو در دو جبهه جهاد اکبر و جهاد اصغر یعنی با دشمن درون و برون مبارزه کنم. ” (٧٦. شهید اکبر باباگل زاده: ١١ – ١١). اخلاص در سایه اراده و حق انتخاب معنی پیدا میکند. “سپاس و ستایش بیحد تو را که اینک پس از آفرینش انسان ها قدرت انتخاب را به آنان عنایت فرمودی تا خویشتن راه خویش برگزیند.” (٧٧. شهید جعفر نامنی: ٥ – ٥). یکی دیگر از ارزش های اخلاقی، مسئولیت پذیری است.

“خدایا! همان طور که مسئول جسم و تنم هستم، مسئول جان و روانم نیز میباشم. » (٩. شهید محمدجعفر فنایی شاهرودی”: ١٨ – ١٨).

ارزش های عبادی

سرآغاز ارزش های عبادی، شناخت خداوند است. تاجاییکه نشناختن خداوند سبب گمراهی میشود. “خدایا چه گمراه بودم که تورا نشناخته ام. ” (٥. شهید غلامرضا طالب: ٨ – ٨). یکی از نتایج خداشناسی ارزشمنددانستن اسلام و ترویج آن میباشد. خداوند “همگام بانظام تکاملی هستی، ادیان خویش را به کمال رسانید و سرانجام در قلعه این کمال، پرچم توحید را به دست پرتوان خاتم انبیاء محمد(ص) سپرد.” (٤٧. شهید ایرج فیروزی: ٢ – ٢). ارزشمند تلقی کردن اسلام متضمن تلاش برای حفظ اسلام است. حفظ اسلام ارزش عبادی محسوب میشود. “برادران و خواهران محترم! امروز باید برای نجات اسلام و پایداری احکام الهی شهید شد.” (٤٨. شهید علیاصغر فیاض بخش: ٥ – ٥). لذا “حفظ اسلام بر هر مسلمانی واجب است. ” (٢٥. شهید حسین گنجی: ٧ – ٧). برای حفظ اسلام، جهاد ضرورت دارد؛ ازاین رو، جهاد ارزش عبادی محسوب میشود.”إن الله یحب الذین یقاتلون فی سبیله صفا کأنهم بنیان مرصوص (صف /٤).” (٣٧. شهید نقدعلی محمودی: ٦ – ٦). یکی از نتایج شرکت در جهاد، شهادت است، ازاین رو شهادت، امری مقدس و ارزشمند است. “مرگ در راه خدا را جز سعادت نمیداند و زندگی را جز جهاد در راه عقیده درست نمیداند و شهادت را جزء بهترین نعمت های خداوندی میداند.” (٨٣. محمدعلی خزاعی: ١٠ – ١٠). یکی دیگر از ارزش های عبادی، خدمت به مردم است. “هرکس در دنیا شب را صبح و صبح را شب کند، درحالیکه بی تفاوت است و بیتوجه نسبت به امور مسلمین، پس این شخص مسلمان نیست. ” (٦١. شهید محمود ادیبیپور: ٢٦ – ٢٦).

پایبندی به ارزش های عبادی سبب ایجاد تقوا میشود. تقوا یکی از ارزش های اساسی از نظر شهدا است، به گونه ای که “سعادت دنیوی و اخروی در گرو صبر و استقامت و تقوا میباشد.”

(١٠٠. شهید جواد شربتی: ١ – ١). یکی از جلوه های تقوا رعایت حجاب است. براین اساس حجاب یکی دیگر از ارزشهای عبادی است که موجب کمال فرد و سعادت جامعه میشود.”زن ها حجاب را رعایت کنند و همچون بانوان اسلام عفت خود را حفظ کنند. درباب حجاب همین بس که آنها لحظه ای که دختر امام حسین (ع) به هوش آمد، شکوه نکرد و آه و فریاد برنیاورد که اذیتم کردند، بلکه اولین حرفش این بود که عمه جان چادرم کو.” (٣٩. شهید حسن رجبعلیپور: ٣ – ٣).

ارزش های سیاسی

ارزش های سیاسی را میتوان جزو ارزش های عبادی محسوب کرد. ازجمله ارزش های سیاسی، تشکیل حکومت اسلامی است. حکوت اسلامی، متضمن جامعه توحیدی است که “ان شاء الله با نابودی کفر حکومت حق را بر همه خلق خدا عرضه کنیم و جامعه ای توحیدی بسازیم. ” (٣٦. شهید قادر مغانلو: ١٥ – ١٥). یکی از ارکان حکومت اسلامی، ولیفقیه است. ولیفقیه به عنوان رهبر جامعه اسلامی در غیاب امام معصوم، عزیز و ارزشمند است، زیرا “اطاعت از فرمان نایب امام زمان (عج) که پیام او پیام رسول الله اعظم (صلی الله علیه وآله) و پیامبر اکرم (ص) در واقع فرمان خدای متعال است. ” (٨. شهید حمید قدس: ٥ – ٥). جایگاه و ارزشمندی ولیفقیه، اطاعت از او را ضرورت میبخشد، لذا اطاعت از ولیفقیه واجب و ارزشمند است. “یا أیها الذین آمنوا أطیعوا الله وأطیعوا الرسول وأولی الأمر منکم. ” (١٩. شهید داریوش ساکی: ٦ – ٦).

حکومت اسلامی در سایه ولیفقیه باید عزیز و از استقلال و عزت برخوردار باشد. “شایسته نیست که چرخ های تحرک علمی و تحقیق در دانشگاه و حوزه بیحرکت و یا کم تحرک باشد.

بکوشید تا حرکت جامعه خویش را به سوی تعالی و عزت و رهایی از بندهای استعمار شتاب دهید.” (٤٧. شهید ایرج فیروزی: ٤ – ٤). از جمله نشانه های عزت و استقلال جامعه و حکومت اسلامی حفظ قلمرو سرزمینی است. “هم اکنون که اسلام و خاک ما از هر طرف مورد هجوم بیگانگان است، بر هر فردی واجب است که اگر لایق است به جبهه یا پشت جبهه به اسلام و کشور خدمت کند.” (١٦. شهید مهرداد حمزه رفعتی: ٢ – ٢).

نتیجه گیری و پیشنهادها

در وصیت نامه شهدای دانشجو درمورد هستی شناسی به میزان زیادی به صفات خداوند ازنظر دامنه و فراوانی پرداخته شده است، به گونه ایکه خواننده با مراجعه به وصیت نامه های شهدای دانشجو تصویر روشنی از خداوند به دست میآورد. اما هرچند شهدای دانشجو به تعلق هستی به خداوند و تقابل حق وباطل و فناپذیری دنیا توجه کرده اند ولی به چیستی، آینده و خط سیر هستی به میزان کم تری پرداخته اند. بر این اساس در وصیت نامه شهدای دانشجو به خوبی روشن نیست که هستی امری ذهنی است یا عینی و خارجی.

در مبحث ویژگیهای انسان، شهدای دانشجو به طور برجسته و با فراوانی بالا به ماهیت انسان و مباحثی مانند آزادی، اراده و حق انتخاب انسان، شناساگربودن او و توانایی شناخت خود، طبعیت و خداوند، مسئولیت پذیری، پاکسرشت بودن و ترکیب جسم و روح در انسان پرداخته اند. در زمینه جایگاه و ارزش انسان و راه رسیدن به جایگاه اصلی خود به طور روشن و مستند توجه اما از رابطه انسان با طبیعت غفلت شده است و بیشتر به رابطه انسان با خدا و مردم و به طور ویژه رابطه فرد با خانواده و خویشان و دیگر افراد پرداخته شده است.

درخصوص شناخت شناسی، بیشترین استناد شهدا برای شناخت، وحی و در مرتبه بعد کاریزما و درنهایت عقل میباشد. اغلب شناخت شهدا را میتوان جزو شناخت حصولی و از نوع عین الیقین محسوب کرد. به این دلیل که منبع شناخت آنها قرآن، احادیث پیامبر و ائمه و در مرتبه آخر مراجع تقلید، علما و شخصیت های برجسته انقلاب می باشند.

شهدا در زمینه ارزش شناسی توجه بارزی به نقش اراده و آگاهی در شکل گیری خیر و ارزش داشته و به ارزش های عبادی و اخلاقی به خوبی پرداخته اند، اما به منشأ ارزش ها توجه کم تری کرده اند؛ یعنی نمیتوان در وصیت نامه آنها دریافت که ازنظر آنها ارزش ها امری عینی یا ذهنی هستند. به علاوه به خیر و شر و به خصوص خیر وشر ذاتی اشاراتی دیده نمیشود.

با توجه به نتایج این پژوهش برای اثرگذاری بیشتر شهدا در جامعه و به خصوص برای نسل آبنده ساز میتوان راهکارهایی به دست اندرکاران امر تعلیم و تربیت ارائه کرد. جامعه و دست اندرکاران امر تعلیم و تربیت با این راهکارها به نوعی درگیر و مرتبط هستند، اما بیان آنها برای تأکید بیشتر بر تداوم اجرای آنها و جلوگیری از فراموشی و دست کشیدن از آنها در سیر تحولات فرهنگی و اجتماعی است. بیان این راهکارها که در ذات اندیشه ها و آرمان های جامعه ایرانی وجود دارند و به خصوص بعد از انقلاب اسلامی، بیشتر مورد توجه واقع شده اند، تأکیدی بر اهمیت و ضرورت تداوم آنهاست:

– برجسته سازی صفات خداوند ازنظر دامنه و فراوانی در تألیف کتب درسی؛ – تأکید بر تعلق هستی به خداوند و اهمیت تواضع در مقابل خدا در منابع آموزشی؛ – دنبال کردن وجود تقابل حق وباطل در فرایند تاریخی در منابع آموزشی و پرورشی؛ – برجسته سازی فانیبودن دنیا و اصالت آخرت؛

– اهمیت بخشی روزافزون به حقوق دیگران (خانواده، خویشاوندان، مردم)؛

– برجسته سازی آزادی، اراده و حق انتخاب انسان، تأکید بر شناساگربودن، مسئولیت پذیری و پاکسرشت بودن انسان ؛

– توجه به جایگاه و ارزش انسان در عالم خلقت و برجسته سازی راه رسیدن انسان به جایگاه اصلی خود؛

– ترویج روحیه طلب حلالیت از والدین و تقویت روحیه طلب حلالیت و بخشش از مردم؛ – تأکید بر وحی به عنوان یکی از منابع مهم شناخت؛

– ترویج ارزش های اخلاقی، روحیه اخلاص، تأکید بر ارزشمندی جهاد، توجه به اهمیت حجاب؛

– ترویج و نهادینه سازی فرهنگ ایثار و شهادت متناسب با شرایط خاص دانش آموزان مقاطع مختلف؛

– تأکید بر اهمیت ولیفقیه و ضرورت اطاعت از او؛ – تأکید بر ارزش های مطلق به جای نسبیگرایی ارزشی؛

– توجه بیشتر به دیدگاه رئالیسم اسلامی به جای توجه صرف به دیدگاه کارکردگرایی در تألیف کتب درسی؛

– توجه بیشتر به نقش و کاربرد مباحث آموزشی در تقویت تفکر توحیدی، خداشناسی و خودسازی دانش آموزان ازطریق اختصاص مباحث خداشناسی متناسب با مباحث درسی، رشته و پایه تحصیلی در پایان هر بخش یا فصل در کنار توجه به چیستی امور و پدیده ها؛

– جمع بندی کلی در پایان کتاب از بحث خداشناسی و اختصاص نمره در ارزشیابیها به آن؛ – چاپ وصیت نامه های شاخص شهدا در کتب درسی مقاطع مختلف؛

– برگزاری دوره های ضمن خدمت برای کارمندان به خصوص فرهنگیان برای آشنایی با تفکرات شهدا؛

– انجام پژوهش های علمی با موضوع آثار و تفکرات شهدا برای شناخت و معرفی هرچه بیشتر آنان؛

– تغییر نگرش مدیران آموزش وپرورش و مدارس در زمینه توجه ویژه به اسوه های جهاد و شهادت.

منابع

آقایی، حسین (١٣٩٠)، تحلیل محتوایی و ساختاری وصیت نامه شهدای دفاع مقدس، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.

ادیبی سده، مهدی (١٣٨٢)، جامعه شناسی جنگ و نیروهای نظامی، تهران : سمت.

اثباتی، زینب و کاظمی، وریچ (١٣٨٣)، تحلیل محتوای کتاب های درسی مقاطع ابتدایی، راهنمایی و سال اول آموزش متوسطه ازمنظر ارزش های دینی، ملی و دفاع مقدس، طرح پژوهشی سازمان پژوهش و برنامه ریزی درسی.

امیریان، ابراهیم (١٣٩٣)، تحلیل وصیت نامه شهدای استان کرمانشاه با تأکید بر آموزه های تربیتی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه همدان.

ایوبی، کبری (١٣٩٢)، بررسی و تحلیل وصیت نامه های شهدای استان البرز از جنبه ادبی و معناشناسی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور استان البرز.

امام خمینی(ره)، سید روح الله (١٣٦٣)، جنگ و جهاد، تهران: انتشارات امیرکبیر.

پژوهشگاه حوزه و دانشگاه (١٣٨٧)، اهداف تربیت از دیدگاه اسلام، تهران: سمت.

پورعزت، علیاصغر؛ قلیپور، آرین و علیدادی، طاهره (١٣٩٠)، نماز، پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران، دانشگاه آزاد واحد مرکز.

پشتدار، علیمحمد و میرکاظمی، سیدمحمد (١٣٩١)، نقد و بررسی وصایای فرماندهان شهید لشکر از دیدگاه نشانه شناسی، کتاب ماه، شماره ١٨٠: ٢٣ – ١٧.

تافلر، آلوین و هایدی (١٣٧٢)، جنگ و ضدجنگ، ترجمه شهیندخت خوارزمی، تهران: نشر سیمرغ.

جوادی آملی، عبدالله (١٣٨٧)، تسنیم: تفسیرقرآن کریم، ج ١، قم: نشر اسراء.

جوادی آملی، عبدالله (١٣٨٦)، تفسیر انسان به انسان : نظریه جدید پیرامون معرفت شناسی انسان، قم: نشر اسراء.

جوادی آملی، عبدالله (١٣٨٧)، تفسیر موضوعی قرآن کریم، ج ٢ و ١٣، قم: نشر اسراء.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر ( ١٣٧٨)، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، ج ٥، تهران: کتابخانه گنج دانش.

حسینی سیقانی، حسینعلی (١٣٦٤)، تحفۀ الشهدا، مشهد: سعدی.

حیدری، مجتبی (١٣٩٣)، تطبیق توصیه های تربیتی شهدا به والدین و فرزندان با آیات قرآن کریم و روایات معصومین (ع)، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید باهنر کرمان.

دبیری، مینا ( ١٣٩٤)، تحلیل زیباشناسی وصیت نامه شهدای کهکیلوییه و بویراحمد، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد جنوب تهران.

ربیعی، علی و تمنایی، امیرحسین (١٣٩٣)، تحلیل گفتمان وصیت نامه شهدای جنگ تحمیلی، مجله علمی – پژوهشی مطالعات جامعه شناخته، دوره ٢٠، ش ٢: ١٦ – ١٦١.

رستمی راوری، معصومه (١٣٨٦)، تحلیل محتوای وصیت نامه شهدای روحانی استان کرمان، پایان نامه کارشناسی ارشد، مدرسه علمیه استان کرمان.

ذاکری، مجتبی (١٣٦١)، مقام شهید در پیشگاه پروردگار، چ ٢، مشهد مقدس : صندوق های پس انداز و قرض الحسنه استان خراسان.

سپنجی، امیر عبدالرضا (١٣٩١)، تحلیل محتوای عمقی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.

سنگری، محمدرضا (١٣٧٦)، ادبیات پایداری ٨ سال دفاع مقدس، ماهنامۀ ادبیات معاصر، ش ١١ و ١٢.

شجاع، زهرا (١٣٨٨)، تحلیل محتوای وصیت نامه شهدای استان تهران در هشت سال دفاع مقدس با تأکید بر فریضه الهی نماز، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد مرکز تهران دانشگده علوم تربیتی و روان شناسی.

شیرودی، مرتضی (١٣٧٨) جنگ، انواع، انگیزه ها و جنگ تحمیلی، مجله رواق اندیشه، ش ٤٦: ٢٢ – ٣.

صیدانلو، فاطمه (١٣٩٣)، تحلیل محتوای وصایای شهدا باتکیه بر قرآن و روایات با موضوع حجاب “، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علوم قرانی تهران.

طباطبایی، سیدمحمدحسین (١٣٨٧)، نهایه الحکمه، شرح محمدتقی مصباح یزدی، قم: مؤسسه پژوهشی – آموزشی امام خمینی.

طباطبایی، سیدمحمدحسین (١٣٨٢)، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر همدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی.

طباطبایی، سیدمحمدحسین (بی تا)، آموزش دین، تنظیم: مهدی آیت اللهی، دفتر انتشارات اسلامی.

غلامی، سکینه (١٣٩٢)، بررسی ادبی عناصر شاعرانه در وصایای شهدای دفاع مقدس (شهرستان بهشهر)، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه سمنان.

فهیمی، سیدمهدی (١٣٧٦)، فرهنگ جبهه، شهادت نامه ها، جلد اول، تهران: فرهنگ گستر.

کلاوزویتس، کارل فون (١٣٨٥)، درباب جنگ عقاب اول: ماهیت جنگ، ترجمه حسن پروان، ج دوم، چ ١، تهران : انتشارات سپاه.

محمودی، مریم و قربنی، حسن (١٣٩٥)، بررسی صبغه عرفانی مناجات های شهدای دفاع مقدس، نشریه ادبیات پایداری، ش ١٥: ٣٧٣ – ٣٥٣.

محمودی، مهدی و توکلیزاده راوری، محمد (١٣٩٥)، مطالعه وصیت نامه فرماندهان پاسدار شهید استان کرمان، گنجینه اسناد ش ١٠٤.

محمدی، روح الله و فقهیزاده، عبدالهادی (١٣٩٥)، مبانی انسان شناختی روش تربیتی قرآن و حدیث در بعد اجتماعی، فصلنامه علمی – پژوهشی آموزه های تربیتی در قرآن و حدیث، ش ٣: ١٨ – ١.

مشایخی، احمد (١٣٩٦)، تجلی عرفان در وصیت نامه شهدا، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد مشهد.

مصباح یزدی، محمدتقی (١٣٦٤)، آموزش فلسفه، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.

مصباح یزدی، محمدتقی (١٣٨٧)، مشکات : مجموعه آثار (خودشناسی برای خودسازی)، قم: مؤسسه آموزشی – پژوهشی امام خمینی.

مصباح یزدی، محمدتقی (١٣٨٦)، معارف قرآن ١؛ خداشناسی، قم: مؤسسه آموزشی – پژوهشی امام خمینی.

مطهری، مرتضی (١٣٨٦)، مجموعه آثار، ج ٣ (فطرت)، قم : نشر صدرا.

مطهری، مرتضی (١٣٨٠)، مجموعه آثار، ج ١٣ (مسئله شناخت)، قم: نشر صدرا.

مطهری، مرتضی (١٣٧٩)، مجموعه آثار، ج ٢ (مقدمه ای برجهان بینی اسلامی، انسان در قرآن)، قم: نشر صدرا.

مطهری، مرتضی (١٣٨٧)، مجموعه آثار، ج ٢٢ (تعلیم وتربیت در اسلام)، قم: نشر صدرا.

میرکاظمی، محمد (١٣٩٢)، نشانه شناسی وصایای شهدا، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور تهران.

نجات پور، زهرا (١٣٩٢)، بررسی ادبی و عرفانی وصیت نامه ٤٠ شهید دفاع مقدس، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه الزهرا.