نقش تربیتی مادر بر فرزندان با تاکید بر آیات و روایات

نقش مادری و همسری بانوان، به عنوان نقش بی بدیل زنان در جهان آفرینش است که امنیت و سلامت روانی بشر را در درون خانواده تضمین می کند و کسی جز بانوان نمی تواند این رسالت را بر عهده گیرد. در بیانات مکرر ائمۀ معصومین – علیهم السلام – این رسالت به عنوان جهاد زن معرفی شده که به تنهایی با تمام فعالیت های اجتماعی و سیاسی و جهاد مردان در راه خدا برابری می کند در حالی که این رسالت بخشی از فعالیت زنان را تشکیل می دهد که در خانواده صورت می گیرد.

اهمیت بررسی نقش تربیتی زن در خانواده در این است که چون، جایگاه مادری در خانواده به عنوان محوی ترین عنصر در تربیت نسل، همواره از جانب فرصت طلبان مورد هجمه قرار گرفته به گونه ای که مسئولیت های تربیتی زنان نظیر مادری را خیانت در حق زنان و تحقیر منزلت او می دانند و خواسته اند با طرح مباحثی مانند تساوی حقوق زن و مرد، آنها را از فطرت خود دور کنند و بزرگترین ضربه ها را به نقش تربیتی آنان وارد آورند.

ضرورت پرداختن به موضوع نقش تربیتی زن در خانواده، این است که زنان به اهمیت این موضوع پی ببرند و با نقش های ترییتی خویش آشنا شوند و باکسانی که مسئولیت های تربیتی زنان را خیانت در حق زن می دانند مبارزه و مقابله کنند.

در این مقاله که به صورت کتابخانه ای تدوین شده، ابتدا اهمیت نقش تربیتی مادر در دوران قبل از بارداری بررسی شده است. در بخش دوم تاثیر و نقش مادر در دوران بارداری بر فرزند، بیان شده است و در بخش سوم و چهارم ارزش و اهمیت دوران شیردهی و بعد از شیر دهی، مورد بررسی قرار گرفته است.

مفهوم شناسی

قبل از پرداختن به بحث اصلی لازم است تا پیرامون مفاهیم و متغیر های این موضوع تبیینی صورت گیرد.

۱) تربیت

تربیت یعنی پرورش دادن چیزی از حالتی به حالت دیگر تا این که کامل و تمام شود. (راغب اصفهانی، بی تا، ج ۱، ص ۳۳۶) و در اصطلاح تربیت به معنای فراهم آوردن زمینه برای پرورش استعدادهای درونی هر موجود و به ظهور و به فعلیت رسانیدن امکانات بالقوه درون او و آنگاه که با پسوند خانواده بیاید، بدین معناست که در این نهاد کوچک، افرادی به عنوان مربیان و کسانی در جایگاه تربیت شوندگان وجود دارند. (جمعی از نویسندگان، ۱۳۹۱، ص ۵۰۷)

۲) خانواده

در تعریف خانواده در لغت این چنین آمده که: خانواده به معنای، زن و فرزند، خاندان، دودمان و فامیل است. (دهخدا، ۱۳۷۷، ص ۹۴۳۸)

و خانواده در اصطلاح:

متشکل از افرادی است که از طریق پیوند زناشویی، هم خونی یا پذیرش فرزند با یکدیگر به عنوان زن، مادر، پدر، شوهر، برادر، خواهر و فرزند در ارتباط متقابل هستند؛ فرهنگ مشترک به وجود می آورند و در واحد خاص زندگی می کنند. (قنادان، ۱۳۵۷، ص ۱۴۸)

جایگاه و مقام مادر

در میان اعضای خانواده بیشترین سهم تاثیر گذاری برای مادران است؛ به ویژه در خانواده هایی که شیوۀ زیستی طبیعی و مطابق با الگو ها و سنت اسلامی دارند که بر اساس آن، شیر مادر بهترین غذای کودک و آغوش او، بهترین جایگاه برای تربیت و پرورش کودکان شناخته می شود. بر پایۀ همین نگرش، بارزترین و والاترین نقشی که در کلام وحیانی قرآن برای زنان ترسیم شده و مورد ستایش قرار گرفته، نقش مادری و عهده داری تربیت فرزندان از سوی آنان است. (جمعی از نویسندگان، ۱۳۹۱، ص ۵۸۴)

خداوند در قبال صبر و بردباری مادر، اجر و پاداش بی پایان به او عنایت می کند. قرآن کریم به رنج و مشقت مادر اشاره کرده می فرماید: «حَمَلَتهُ اُمُّهُ کُرهاً وَ وَضعَتهُ کرهاً وَ حَملُهُ وَ فِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شهَراً..» مادرش او را با تحمل رنج و زحمت باردار شد و با رنج و زحمت اورا زایید و دوران بارداری و بازگرفتنش از شیر سی ماه است… (سورۀ احقاف، آیۀ ۱۵)

آیه در ابتدا نیکی به والدین را سفارش می کند، آن گاه به دنبال این سفارش به ناراحتی هایی که مادر در دوران حاملگی، وضع حمل و شیردان تحمل می کند اشاره می نماید. (طباطبایی، ۱۳۷۴، ج ۱۸، ص ۳۰۱)

پیامبر اکرم – صلی الله و علیه و آله – در تبیین جایگاه مادر می فرماید: «الجَنَّهُ تَحتَ اَقدَامِ الاُمَّهَات» بهشت زیر پای مادران است. (بروجردی، ۱۳۸۶، ص۹۰)

این حدیث حاکی از آن است که بدون رضایت مادر نمی توان به بهشت و نعمت های بهشتی دست یافت. در نتیجه مادر در اسلام دارای مقام و ارزش بسیار بالایی می باشد به طوری که برای مادر دنیایی زیبا ایجاد کرده که همۀ افراد باید به مقام مادر احترام و تعظیم کنند. زیرا بخش اعظم سعادتمندی فرزندان و در نتیجه لایق بهشت شدن توسط مادر است و مادر در برابر فرزندان نیز محترم است و این احترام دستور موکد اسلام است.

نقش تربیتی مادر در دوران قبل از بارداری

نقش تربیتی مادر می تواند در مراحل مختلفی مورد بررسی قرار بگیرد؛ از جمله قبل از بارداری که در ذیل به آن پرداخته می شود:

الف) خود سازی و معرفت معنوی

ضرورت خود سازی از آن حیث است که در ما تولدی نو و حیاتی جدید با معیارهای نو و انسانی پدید آید، زیرا ما در محیطی آلوده به دنیا آمده ایم، حال این سازندگی برای کسی که می خواهد مادر شود ضروری تر است؛ زیرا علاوه بر مسئولیت شخصی، مسئولیت سازندگی دیگران یعنی نسل آینده را نیز بر عهده دارد. فساد او فساد جامعه و سلامت و صلاح او، صلاح و سلامت جامعه است. بنابراین مادری که می خواهد موجبات رشد و تعالی انسانی را عهده دار شود باید قبل از اینکه اقدام به فرزندار شدن کند، خود در جهات انسانی تربیت شود و خود سازی کند بدین معنی که زن بتواند به علم و معرفت و کمالات معنوی و اخلاق دست یابد تا از این طریق آمادگی این امر مهم را پیدا کند. (قائمی، ۱۳۷۵، ص۴۲)

ب) یقین و ایمان قلبی

ایمان و باورهای دینی، علاوه بر تاثیر در زندگی خصوصی همسران، در تربیت دینی فرزندان نیز تاثیر شگرفی دارد؛ شرک و بی ایمانی مادر در سرنوشت فرزندان موثر و مایه انواع انحراف ها می شود؛ بلکه شعلۀ سوزانی است که سعادت دنیا و آخرت مادر و فرزندان را به آتش می کشد؛ (قاسمی، ۱۳۹۵، ص ۷۹ – ۸۰) از این رو، قرآن کریم، ازدواج با زنان مشرک را مجاز نمی داند و یاد آور می شود که زیبایی ظاهری یا ثروت فراوان آنان شما را فریب ندهد؛ بلکه کنیز با ایمان از آنان برتر و با فضیلت تر است و فقط زمانی می توان با آنان ازدواج کرد که ایمان بیاورند. همچنین به زنان مسلمان نیز فرمان می دهد که با مردان مشرک ازدواج نکنند؛ مگر اینکه ایمان بیاورند. «وَلَا تَنکِحُوا المُشرِکَاتِ حَتی یُومِنَّ وَ لَاَمَهٌ مُّومِنَهٌ خَیر مَّن مُّشرِکَهٍ وَ لَو اَعجَبَتکُم وَ لَا تُنکِحُوا المُشرِکِینَ حَتی یومِنُوا وَ لَعبدٌ مُّومِنٌ خَیرمَّن مُّشرِک» و با زنان مشرک ازدواج نکنید تا زمانی که ایمان بیاورند. قطعا کنیز با ایمان از زن آزاد مشرک بهتر است، هرچند شما را خوش آید و زنان با ایمان را به ازدواج مردان مشرک در نیاورید تا زمانی که ایمان بیاورند مسلما بردۀ با ایمان از مرد آزاد مشرک بهتر است هر چند شما را خوش آید. (سورۀ بقره، آیۀ ۲۲۱)

بنابر این مادری که می خواهد فرزند با ایمان داشته باشد خود باید دارای یقین و ایمان قلبی باشد تا بتواند فرزندانش را سرشار از ایمان به خداوند نماید و فرزندی خدا پرست و پاک تربیت کند و چنین زنانی می توانند مروّج ارزشهای والای انسانی و ظرف دریافت روح الهی باشند و از دامن زنانی با ایمان، مردان بزرگ به رشد و تعالی می رسند.

ج) تقوا و فضیلت الهی

تقوا از “وقی” به معنای حفظ شی از آنچه اذّیت و آزار می رساند، می باشد. (قرشی، ۱۳۷۱، ج ۷، ص ۲۳۶) نتیجۀ خود شناسی و خود سازی یافتن یک تحول فکری در خود و حرکت به سوی هدفی انسانی و راه یافتن به کمال است. انسان خود ساخته خود را موظف می داند که درطریق تقوا گام بردارد. (قائمی، ۱۳۷۰، ص ۴۴) هدف انسان با تقوا رسیدن به مرحله ای است که جزء خدا نمی جوید و غیر از او نمی خواهد، دل را بدون محبت او مرده می داند و تنها هدفش رسیدن به رضای خداست.

اساس جامعۀ اسلامی بر فضیلت و تقواست و این هنگامی ممکن است که تربیت بر اساس تقوا استوار شود و این میسّر نیست جزء هنگامی که مادران با تقوا، سرانجام آن را بر عهده گیرند؛ زیرا مادر اولین کسی است که بذر تربیت را در جان و روان کودک می پاشد و دامن مادر اولین مدرسۀ کودک است. ایمان و تقوای مادر، خیرخواهی و پاکدلی او، در فرزند اثر دارد. مادری که بد سیرت باشد هر چند پدر خوب باشد کمتر احتمال دارد فرزند پاک و نجیب درآید.

بر این اساس مادر باید ساخته تر از پدر و با تقوای بیشتر باشد؛ او نیازمند است در همه حال خدا را در نظر داشته باشد. مادر خود شناسی و خود سازی نیاز دارد، تقوا هدف می خواهد و چنین کسی است که می تواند شاهکار خلقت باشد. (همان، ص ۴۶ – ۴۷) از آنجایی که تقوا پرهیز کردن و نگهداری نفس از گناه است. مادر باید در خود داری و نگهداری نفس به جایی برسد که مصونیت از گناه برایش پیش آید و در کار و رفتارش خداوند را مراقب بداند. در تربیت دینی پرهیزکاری افضل اعمال و مورد محبت خداست. پس زن باید قبل از بارداری در مسیر تقوا باشد و شخصیتش را بر اساس آن رنگ دهد؛ زیرا علم ثابت کرده که پرهیز از گناه و خدا ترسی در همۀ امور کودک اثر می گذارد.

د) روحیۀ تعبد و بندگی

سیستم فکری و حالت روانی مادر بر روحیات فرزند موثر است. به همین دلیل به مادران سفارش شده است که در حین نزدیکی با وضو بوده و به یاد خدا باشند زیرا یاد خدا باعث آرامش قلب می شود و اثر نیکویی دارد.

از آنجایی که تربیت فرزند سالها قبل از تولد طفل آغاز می شود پس والدین به خصوص مادر باید پیش از فرزند دار شدن در خود روحیۀ تعبد و بندگی خدا را شروع نماید. افرادی که به امور تعبدی و دینی پایبندند غالبا فرزندان متعبد خواهند داشت.

تربیت فرزند به گفتن و موعظه نیست، بلکه به عمل و رفتار می باشد. پس بسیاری از ناهنجاریهایی که در فرزندان مشاهده می شود از رفتار پدر و مادر نشات می گیرد. اگر مادر می خواهد فرزندش نماز اول وقت بخواند بدون آنکه چیزی بگوید، باید خود با اعتقاد به این کار، عبادت کند تا ثمره اش را در وجود فرزندش ببیند.

در سورۀ آل عمران آیات ۴۲ و ۴۳ دربارۀ عبادت حضرت مریم می فرماید: «وَ اِذ قالَتِ الملائکَهُ یا مریَمُ اِن الله اصطَفَئکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصطَفَئکَ عَلی نِسَاءِ العالَمِینَ یا مَریَمُ اقنُتِی لِرِبِّکِ وَ اسجُدِی وَ ارکَعِی مَعَ الرَّاکِعِین» و هنگامی که فرشتگان گفتند: ای مریم قطعا خدا تو را برگزیده و پاک ساخته و بر زنان جهانیان برتری داده است. ای مریم فروتنانه برای پروردگارت به طاعت برخیز و سجده به جای آورو بارکوع کنندگان رکوع کن.

آیات مورد بحث می فهماند که خداوند دو خبر برای مریم آورده است: یکی اینکه خدای تعالی تو را با مقام و منزلتی که نزد او داری گرامی داشته، دوم وظیفۀ عبودیتی است که تو باید ملازم آن باشی، تا تلافی آن مقام و منزلت بوده باشد. (طباطبایی، ۱۳۷۴، ج ۳، ص ۱۸۸) مریم به خاطر خلوص و عبادت خداوند به جایگاه بس عظیمی در پیشگاه خداوند رسید به طوری که خداوند مریم را بر زنان هم عصر خویش برتری داده و فرزندی چون عیسی پیامبر، به او بخشید. (مکارم شیرازی، ۱۳۷۳، ج ۲، ص ۴۰۹)

پس نتیجه آن است که عبادت مادر قبل از بارداری در تربیت دینی فرزند موثر واقع می شود. زنی که روح و جان خویش را با عبادت، نماز و روزه صیقل داده و دائم به یاد خداست مطمئنا می تواند روحیۀ عبادت را در فرزند خویش پرورش دهد.

تقش تربیتی مادر در دوران بارداری

وظایف مهم تربیتی مادر از بدو حمل و بارداری شروع می شود؛ مسئولیت مادر در دوران بارداری، باری سنگین و وظایف و تکالیفی بس مهم را به عهده او نهاده است. مراقبت های لازم برای یک مادر مومنه و متعهد ایجاب می کند که بداند فرزندش چه دختر چه پسر نقش دوّم او را ایفا می نماید و نجابت و پاکدامنی و حجاب و عفاف و طهارت و خباثت و شقاوت مادر در فرزندش تقش مهم و اساسی و بنیادی دارد. (موسوی راد لاریجانی، ۱۳۷۹، ص ۴۱)

الف) اصالت و نجابت خانوادگی مادر

اصالت خانوادگی از ویژگی های مهمّی است که سعادت خانواده و فرزندان را به دنبال دارد. خانواده ای که دارای اصالت است از پستی ها و آلودگی ها به دور است.

یکی از معیار هایی که در امر ازدواج باید به آن توجه نمود و از نگاه دین حائز اهمیت است، مسئلۀ اصالت و نجابت خانوادگی می باشد. وقتی گفته می شود فرد اصیل را انتخاب نماید یعنی اینکه فرد از نظر خانوادگی ریشه داشته باشد و علت این هم اهتمام و مراقبت به خاطر اینست که خصوصیات نیاکان و گذشتگان از طریق &تَزَوَّجُوا فِی الحُجزِ الصَّالِحِ فَانَّ العِرقَ دَسَّاسٌی گذارد.

چنانچه امام صادق – علیه السّلام – می فرماید: «تَزَوَّجُوا فِی الحُجزِ الصَّالِحِ فَانَّ العِرقَ دَسَّاسٌ» با خانواده ای شایسته و اصیل ازدواج کنید؛ زیرا ریشه ها به نسل سرایت می کند. (طبرسی، ۱۳۷۰، ص ۱۹۷)

قرآن در آیۀ ۲۷و ۲۸ سورۀ مریم به صراحت اعلام می کند که مادران انبیاء دارای خانواده ایی اصیل، نجیب و پاک بودند. «فَاتَت بِهِ قَومَهَا تحمِلُهُ قَالُوا یَا مَریَمُ لَقَد جِئتِ شَیا فَرِیًّا اُختُ هَارونَ مَا کانَ اَبُوکِ امرَاً سَوُءٍ وَ مَا کانَت اُمکِ بغیًّا» (مریم) در حالی که او را در آغوش گرفته بود نزد قومش آورد؛ گفتند : ای مریم ! کار بسیار عجیب و بدی انجام دادی! ای خواهر هارون! نه پدرت مرد بدی بود و نه مادرت زن بدکاره ای.

این آیه اصالت و نجابت خانوادگی را در تربیت فرزند نشان می دهد بخصوص نقش مادر را آنجا که می گوید: «مادرت بدکاره نبود» عفّت و پاکدامنی مادر مریم را مثال می زند و در واقع انتظار این است که از مادر عفیف و پاک فرزندی پاک و عفیف پرورش یابد. بعضی به مریم – علیها السّلام – رو کردند و گفتند: ای خواهر هارون! پدر تو آدم بدی نبود، مادرت نیز هرگز آلودگی نداشت با وجود چنین پدر و مادر پاکی این چه وضعی است که در تو می بینیم؟ چه بدی در طریقه و روش مادر دیدی که از آن رو برگرداندی؟ (مکارم شیرازی، ۱۳۷۳، ج ۱۳، ص ۵۰ – ۵۱) در نتیجه این آیه نقش اصالت و نجابت خانوادگی مادر را قبل از بارداری می پذیرد و در تربیت دینی فرزند اثر گذار می داند.

ب) ایمان و باور قلبی مادر

ایمان و اعتقاد مادر بر تربیت دینی فرزند کارساز است. اما ایمانی که زیر بنا و متکی به آگاهی هایی اصولی باشد مادر که به توحید و نبوت و عدل و امامت و معاد ایمان دارد با مادری که به هیچ کدام از این اصول ایمان و اعتقاد ندارد یکسان نیست.

کودک بیش از هرکس با مادر تماس دارد و مفاهیم دینی و اعتقادی را از او می گیرد؛ در رفتار، او را نمونه و شاهد خود قرار می دهد؛ بر این اساس پرورش دینی و اعتقادی فرزند از وظایف اولیه مادر است. این باید قبل از تولد یعنی در دوران بارداری شروع شود و مادر گوش جنین خود را با کلمات مذهبی آشنا سازد در چنین صورتی است که این خاطره ها فراموش نمی شود و برای همیشه جاویدان می ماند. مادر باید مفاهیم اعتقادی را در دل فرزندش قرار داده و رفتارهای او را بر اساس سنت الهی جهت دهد. (قائمی، ۱۳۷۰، ص ۱۵۴)

برای روشن تر شدن نقش ایمان و اعتقاد مادر در تربیت دینی فرزند در دوران بارداری می توان از آیۀ ۳۵ سورۀ آل عمران که در وصف حالات مادر حضرت مریم – علیها السّلام – است استفاده کرد.

قرآن کریم می فرماید: «اِذ قَالَتِ امرَاتُ عِمرَانَ رَبِّ اِنّی نذَرتُ لَک ما فِی بَطنیِ مُحَرَّرًا فَتَقَبَّل مِنّی اِنَّکَ انتَ السمیعُ العلِیم» (به یاد آورید) هنگامی را که همسر عمران گفت : خداوندا ! آنچه را در رحم دارم، برای تو نذر کردم ، که “محرّر” باشد. از من بپذیر، که تو شنوا و دانایی.

نکتۀ مهمی که این آیه دارد آن است که حنّه همسر عمران بعد از سالها بچه دار می شود و به جای آنکه فرزندش را نزد خویش نگه دارد مریم را برای قدر دانی از نعمتی که خداوند برای او عطا کرده نذر پروردگارخوبش کرده و او را خدمتگزار بیت المقدس می کند. این کار حنّه نشان دهندۀ ایمان و اعتقاد قوی است و یقین داشت که اگر فرزندش را در راه خدا آزاد بگذارد خداوند به بهترین وجه پرورش می دهد.

همانطور که ایمان و باورقلبی مادر مریم، در تربیت دینی فرزندش موثر بوده در نتیجه ایمان و باور و اعتقاد مادر می تواند در تربیت فرزند با ایمان و با اعتقاد نقش داشته باشد.

ج) اخلاق و تقوای مادر

در تربیت اسلامی پرهیزکاری راس هر امر، افضل اعمال و مورد محبّت خداست؛ مهم این است که زن در مسیر آن قرار بگیرد و فکر و شخصیتش را بر اساس آن رنگ دهد. (قائمی، ۱۳۷۰، ص ۱۴۱ – ۱۴۲) روحیه و اخلاق مادر روی رشد فرزندش در مرحلۀ جنینی، تاثیر می گذارد؛ روحیۀ مادر باردار روحیۀ فرزندش را شکل می دهد؛ در وواقع این نه ماه از زندگی نوزاد، روی تمام عملکرد های فیزیکی، ذهنی، هوشی، حسی و روحی آنها در زندگی آینده شان تاثیر مستقیم دارد.

رشد شخصیتی جنین تاثیر زیادی از شیوۀ زندگی مادر می گیرد. نفس مادر هر مرتبه ای که سیر نماید، ابعاد وجود جنین رنگ همان مرتبه را می گیرد و تمایلاتش در آن مرتبه قوی تر از مراتب دیگر خواهد بود. اگر توجه مادر به خواسته های الهی باشد اثر مثبت روی جنین خواهد گذاشت و تمایلات انسانی را در او قوی تر خواهد کرد. اما اگر سیر مادر در مرتبۀ نازلۀ نفس باشد استعدادهای کودک تمایل به مرتبۀ نازله دارد. دورالشَّقیُّ مَن شَقِیَ فِی بَطنِ اُمِّهِ وُ السَّعیدُ مَن سَعِدَ فی بطنِ اُمِّه روی بچه که در شکم دارد اثر می گذارد. (مظاهری، ۱۳۸۱، ص ۶۷ و ۴۶)

چنانکه پیامبر بزرگ اسلام مبنای سعادت و شقاوت کودک را از همان آغاز بارداری تعیین کرده و می فرماید: «الشَّقیُّ مَن شَقِیَ فِی بَطنِ اُمِّهِ وُ السَّعیدُ مَن سَعِدَ فی بطنِ اُمِّه» بدبخت کسی است که در رحم مادر گرفتار شقاوت می گردد و خوشبخت کسی است که از شکم مادر سعادتمندی او پی ریزی می گردد.

یعنی شالودۀ سعادت وشقاوت در شکم مادرریخته می شود، مسئولیت سعادت و خوشبختی کودک را مادراز بدو بارداری به عهده گرفته است؛ چرا که آبستن شدن، این مسئولیت را به دوش او نهاده است. (موسوی راد لاریجانی، ۱۳۷۹، ص ۴۲)

قرآن کریم هم دربارۀ عیسی بن مریم و سلامت و پاکی روز ولادتش یاد کرده و چنین می فرماید: «وَ السلامُ علی یَومَ وُلِدتُّ» سلام بر روزی که متولد شدم (سورۀ رم، آیۀ ۱۰)

در اینجا “سلام” به معنی عموم عافیت است یعنی پاکی کامل جسم و جان کودک در ایام بارداری کاملا تحت تاثیر مادر است و کلیۀ تحولات خوب و بد مادر در کودک اثر گذار است و کودک مطابق آن ساخته می شود. (فلسفی، ۱۳۴۱، ص ۱۰۰) با توجه به مطالبی که گفته شد تقوا و اخلاق مادران در دوران بارداری، روی تقوا و اخلاق کودکان اثر گذار است.

د) تغذیه مادر

غذا و آب و میوه ها و تمامی ماکولات و مشروبات، در ساختار وجود انسان نقش حیاتی دارد و برای هر نوع از خوردنیها و آشامیدنیها اثر وضعی خاصّی می باشد. در اسلام نیز علاوه بر منافع جسمانی غذا آثار و پیامدهای تربیتی – ورانی بسیاری بیان شده است. از این رو خداوند در قرآن کریم، انسان را به دقت و تامل در کیفیت غذایش فرا می خواند. «فَلینظُرِ الانسَانُ اِلی طَعَامِه» پس باید انسان به غذایش بنگرد. (سورۀ عبس، آیۀ ۲۴)

این آیه لازم می داند که انسان پیرامون طعامی که می خورد و با آن سد رمق می کند و بقای خود را تضمین می نماید نظر و مطالعه نماید و دستور می دهد اگر در همین یک نعمت مطالعه کند، سعه تدبیر ربوی را مشاهده خواهد کرد. (طباطبایی، ۱۳۷۴، ص ۲۰۹)

بنابر این یکی از مسائلی که اسلام در هنگام بارداری به آن توجّه کرده، تغذیۀ مادر باردار است که نقش آن در رشد جنین ثابت شده است. غذای حلال و طیب بسیار دارای اهمیّت است. پس مادر در هنگام غذا خوردن باید متوجه حلال بودن آن باشد زیرا غذای حرام عواقب بدی یرای فرزندش دارد؛ در آمد حرام در فرزند اثر می گذارد یعنی پدر و مادر باید مراقب باشند که غذای حرام نخورند و گرنه نطفه ای که با غذای حرام درست شده و یا جنینی که با غذای حرام تغذیه شده باشد در فرزند اثر نامطلوب باقی می گذارد.

در نتیجه مادر باید متوجه غذایش باشد و غذای حرام نخورد؛ در غیر این صورت گوشت و خون و پوست جنین ازهمان حرام ها می روید و حالت تعبد و بندگی را از وی می گیرد و این خود سد بزرگی بر تربیت فرزند می شود.

نقش تربیتی مادر در دوران شیردهی

پس از اجرای وظایف سنگین بارداری، اینک فرزندی پاک، پا به عرصۀ وجود نهاده و وظیفۀ مادر را سنگین تر و تعهد تربیتی و اخلاقی مادر را بیشتر تر کرده است و دهها مسئولیت تربیتی دیگر بر دوش مادر گذاشته شده است.

الف) نقش شیر مادر در تربیت دینی کودک

تغذیۀ کودک با شیر مادر در تربیت او تقش بنیادی دارد چون بنیاد یک بنا اگر سست و کج و ضعیف باشد بقا و دوام و استحکام آن خدشه دار می گردد. (موسوی راد لاریجانی، ۱۳۷۹، ص ۸۷) در دو سال اول زندگی کودک از شیر مادر تغذیه می کند و از مادر جدائی ندارد و این ارتباط به حدی است که می توان گفت دو جسم در یک روح اند و بر این اساس می توان گفت کار شیر دادن مادر تنها تغذیه نیست بلکه تبادل عاطفی و تقویت روحی است، کودک به هنگام شیرخوردن، صدای قلب مادر را می شنود و آرامش نسبی پیدا می کند و کودکانی که از شیر مادر محرومند این آرامش را ندارند. (قائمی، ۱۳۷۰، ص ۷۱)

اغلب زنان امروزی، برای فرار از شیر دادن به بهانه های مختلف از جمله تغییر اندام و تغییر زیبایی ها و یا داشتن کارهای اداری و اقتصادی و فرهنگی در بیرون از خانه، کودکان بی کناه خود را به وسیلۀ شیر خشک و یا غذاهای مصنوعی و ساختگی مشتبه و مشکوک تغذیه می کنند، بدین وسیله بزرگترین خیانتهای جبران ناپذیر را به نوزادان خویش روا می دارند.<فاذَا ارضعَت کانَ لَهَا بِکَلِّ مَصَّهٍ کَعِدلِ عِتقِ مُحَرَّرِ مِن وُلدِ اِسمَاعِیلَ فَاِذَا فَرَغت مِن رَضَاعِهِ ضَرَبَ مَلَکٌ کَرِیمٌ عَلی جَنبِهَا وَ قَالَ استَانِفِی العَمَلَ فَقَد غُفِرَ لَکِمادر از دیدگاه اسلام به قدری اهمیت داشته که برای تشویق و ترغیب مادران ثواب های زیادی در نظر گرفته شده است.

چنانچه پیامبر اسلام – صلّی الله و علیه وآله و سلّم – فرمودند: «فاذَا ارضعَت کانَ لَهَا بِکَلِّ مَصَّهٍ کَعِدلِ عِتقِ مُحَرَّرِ مِن وُلدِ اِسمَاعِیلَ فَاِذَا فَرَغت مِن رَضَاعِهِ ضَرَبَ مَلَکٌ کَرِیمٌ عَلی جَنبِهَا وَ قَالَ استَانِفِی العَمَلَ فَقَد غُفِرَ لَکِ» هنگامی که زن، بچه اش را شیر می دهد خدای متعال در مقابل هر مرتبه ای که بچه از پستانش شیر می مکد ثواب آزاد کردن یک بنده از اولاد اسماعیل به او عطاء می فرماید و هنگامی که دوران شیر خوارگی به اتمام رسید فرشتۀ بزرگوار الهی دست بر پهلوی مادر نهاده می گوید: زندگی را از نو آغاز کن که خدای متعال گناهان گذشته ات را آمرزید. (حرعاملی، ۱۴۰۹، ج ۲۱، ص ۴۵۱)

از این روایت استفاده می شود که شیر دادن مادر به فرزند، ارزش و اهمیت بسیاری دارد چون شیر نه تنها در پرورش جسمی بلکه در تربیت دینی فرزند هم موثر است و از سوی دیگر در اثر ارتباط نزدیک و تنگاتنگی که بین مادر و فرزند وجود دارد حالات روحی، اخلاقی و اعتقادی مادر به فرزند منتقل می شود.

ب) نقش شیر مادر در رشد فضیلت و خصلت انسانی کودک

تقوای مادر باعث ایجاد فضیلت ها و خصلت های انسانی و اخلاقی در کودک می شود، اگر مادر پاک و با تقوا باشد فرزندش در حال و آینده، شرف خود را نگه دار است و از دست نمی دهد.

مادر باتقوا، زبانش را تحت کنترل دارد. چشم و گوش خود را مراقب است، مرتکب گناه نمی شود، معده اش در اختیار و کنترل اوست، هر غذای شبهه ناکی را در آن نمی ریزد، او چشم خود را در کنترل دارد و همۀ اینها در شیر موثر بوده و به بچه منتقل شده و در تربیت دینی فرزند نقش اساسی دارد. تَخَیَّروا لِلرَّضَاعِ کَمَا تَتَخیَّرونَ لِلنِّکاحِ، فاِنَّ الرَّضَاع یُغَیِّرُ الطِّبَاعند. وقتی بچه شیری که دارای آلودگی معنوی است را بخورد مسموم می شود چنانچه وقتی دارای آلودگی های ظاهری باشد مسموم می شود، اگر مادر بی تقوا باشد بچه مسموم می شود؛ بنابر این شرط اول تقوا، رابطه با خداست. (مظاهری، ۱۳۷۰، ص۱۹)

به همین علت است که حضرت علی – علیه السلام – می فرمایند: «تَخَیَّروا لِلرَّضَاعِ کَمَا تَتَخیَّرونَ لِلنِّکاحِ، فاِنَّ الرَّضَاع یُغَیِّرُ الطِّبَاع» برای شیر دادن به کودک، مرضعه صالحه وخوب اختیارکنید، چنانچه در ازدواج وانتخاب همسر دقت می کنید؛ زیرا شیر طبیعت بچه را تغییر می دهد. (حر عاملی، ۱۴۰۹، ج ۲۱، ص ۴۶۸)

در نتیجه صفات شیر رهنده به فرزند منتقل می شود، زنی که فکر و ذهنش به گناه آلوده است، همان آلودگی را به فرزندش منتقل می سازد و زمینه های تباهی زندگی او را فراهم می کند.

نقش تربیتی مادر پس از دوران شیر دهی

مادر می تواند علاوه بر دورانهای مذکور، در دوران بعد از شیر دهی نیز اثر تربیتی حائز اهمیتی داشته باشد ؛ در ادامه به این آثار تربیتی اشاره می گردد:

الف) پرورش اعتقادات کودک

اعتقاد به اصول و فروع دین بر هر مسلمانی واجب است و باید به آن ایمان داشته باشد. از آنجایی که عقل کودکان به رشد و تکامل نرسیده و توان تحلیل و استدلال مسائل را ندارند باید آنها را از راه آموزش و تقلید با خدا آشنا نموده و آموزه های دینی را به آنها آموخت. ایمان به خدا، نبوت و معاد یکی از بهترین وسایلی است که مادر می تواند در دعوت کودک به خوبی ها و جلوگیری از مفاسد اخلاقی، از آن استفاده نماید. پیامبران غالبا از این روش استفاده می کردند؛ یعنی ابتدا انسانها را به ایمان به خدا و نبوت و معاد دعوت می کردند و با ذکر دلائلی ایمان آنها را تقویت می کردند؛ آنگاه از طریق ایمان، انها را به کارهای نیک و تخلق به مکارم اخلاقی و اجتناب از کارهای زشت و رذایل اخلاقی دعوت می کردند. چنین شیوه ای از نهاد انسان مایه می گیرد زیرا خداشناسی و خدا جویی از فطریات عقل است. (امینی، ۱۳۸۴، ص ۳۲۰)

چنانکه قرآن می فرماید: «فطرَتَ الله الَّتیِ فَطَرَ النَّاسَ عَلَیها» سرشت خدا که مردم را بر آن سرشته است. (سورۀ روم، آیۀ ۳۰)

پرورش این فطرت پاک بر عهدۀ والدین است؛ کودکان به ویژه در سالهای اولیه؛ غالبا رابطۀ عاطفی قوی تری با مادر دارند؛ از این رو از مادر حرف شنوی و اطاعت پذیری بیش تری دارند و سخنان و آموزشهای مادر را به خوبی می پذیرند. مادر علاوه بر محبت کودک باید آموزش های لازم دینی و اخلاقی را به فرزندان خود بیاموزد تا زمینۀ سعادت او را از طریق آموزش تعلیمات دینی فراهم کند.

ب) پرورش صفات اخلاقی

از آنجایی که دامان مادر نخستین مدرسه و اولین پایگاه تربیتی است. در این مدرسه کودک علم و اخلاق و دین می آموزد و مهم اینست که آنچه کودک در این مدرسه می آموزد برای همیشه در نزدش می ماند. طفلی که پا به عرصه این جهان می گذارد آگاهی و نیرویی ندارد، کاملا متکی به مادر است، برای به دست آوردن غذا و کسب امکانات آنچه مادر بگوید او عمل می کند، بر این اساس تا مادر خود را از عوامل فساد و اخلاق نادرست دور ندارد نمی تواند امید به زندگی خوب فرزندش باشد مادر لجوج، گستاخ، بی ادب و بد زبان کودک خردسالش را در معرض ابتلاء به همین صفات زشت قرار خواهد داد. (امینی، ۱۳۸۱، ص ۳۱)

تاثیر اخلاقی مادر بگونه ای است که حتی می توان ادعا کرد که راه و رسم زندگی بعدی کودک ادامه همان راه و رسم مادر در عمر کنونی است. اگر چه پدر و مادر هر کدام به نوبۀ خود تاثیر خاصی در تربیت صحیح فرزند دارند؛ امّا در این میان نقش مادر پررنگ تر است؛ زیرا مادر با استفاده از ارتباط عمیق و روحی و عاطفی خود با کودک می تواند ارزش اخلاقی را به کودک آموزش دهد اگر مادر همواره صادقانه رفتار کند و سخن دروغ نگوید، صفت راستگویی را در کودک نهادینه می سازد. مادر باید از راه تمرین و تشویق ارزش های اخلاقی را در وجود کودک تقویت و او را به این مسیر هدایت کند. با پند و نصیحت نمی توان صحّت صفات اخلاقی را به دیگران ثابت کرد کسی که می خواهد دیگری را تربیت کند خود باید به آن عمل پایبند باشد. مادری که به تربیت فرزند خود علاقه دارد باید خود، دارای فضایل اخلاقی باشد تا فرزندش در عمل از او الگو بگیرد.

حضرت زهرا – سلام الله علیها – با عمل به آنچه می فرمود، فرزندانش را با عمل و اخلاق اسلامی آشنا می ساخت؛ چنانچه امام حسن مجتبی – علیه السّلام – می فرماید: «یک شب جمعه دیدم مادرم در محراب عبادت ایستاده و تا طلوع صبح به نماز و دعا مشغول است و برای همه دعا می کند. گفتم: مادر جان چرا برای خود ما دعا نکردی؟ فرمود: (یا بنی الجّار ثم الدّار) فرزندم، اول همسایه بعد اهل خانه.» (مجلسی، بی تا، ج ۴۳، ص ۸۱)

حضرت زهرا – سلام الله علیها – نه فقط با گفتار بلکه با رفتار خود و عبادت خالصانه برای فرزندان و اعضای خانواده نقش مربی و الگو عملی داشت. او علاوه بر تربیت پسرانی چون حسنین – علیهم السّلام – دخترانی چون زینب و ام کلثوم را در دامان خود پروراند و به آنان درس پایداری در برابر ظالمان و ستم پیشگان آموخت تا در کمال جرات و صراحت در برابر قدرت بنی امیه سخن بگویند و از توطئه بر ضد دین و امت پیامبر پرده بردارند. (حکیم، ۱۳۹۳، ص۹۳)

باتوجه به مطالبی که مطرح شد، می توان نتیجه گرفت که مادر می تواند بعد از تولد فرزندش نقش موثری در ایجاد اخلاق نیکو و نهایتا در تربیت دینی وی داشته باشد.

ج) پرورش اعمال صالح کودک

 مهم ترین نقش مادر پس از تولد نوزاد، فراهم ساختن فضای معنوی برای تربیت دینی است. مادر به عنوان کسی که بیش از دیگران در محیط خانه با نوزاد به سر می برد باید محیط خانه را به فضای معنوی نبدیل کند. اگر محیط خانه محیطی مذهبی و معنوی باشد و اعضای آن خانه با دعا، نماز، تلاوت قرآن و مناجات مانوس باشد فرزندان پرورش یافته در آن محیط با معنویات و دعا آشنا می شوند. پس چنانچه فرزند، خلاف آموزه های دینی رفتار می کند باید علّت را در خودمان جستجو کنیم و ببینیم کجا اشتباه کرده ایم. اگر مادر معتقد نباشد که نماز، کلید رستگاری و خوشبختی آدمی است، در نتیجه برای آموزش نماز وقت نمیگذارد. کودک باید دین را که در روانشناسی یک اصل مهم تربیتی به شمار می آید، در عمل ببیند. (جمعی از نویسندگان، ۱۳۹۰، ص ۴۵ – ۴۳)

بنابراین مادر باید از رفتار و اعمال کودک غافل نباشد و رفتار و اعمال او را به طور صحیح پرورش دهد. در آموزه های دینی بر تمرین عبادی فرزندان تاکید شده است که این مهم بر عهدۀ مربیان او یعنی پدر و مادر است. از جمله نماز، نماز نقش سازنده ای در تربیت فرد دارد و از آنجایی که یکی از وظایف مادر تربیت دینی فرزندش می باشد باید در آموزش این امر مهم (نماز) اهتمام ورزد و نماز را به روش صحیح و درست و با تاسی از روش های بدست آمده در سیره انبیاء به فرزندش آموزش دهد. در این روش مادر باید از روش ساده به سخت استفاده کند و تا جایی که ممکن است نماز در سنین پایین، سبک و راحت گرفته شود. (قاسمی، ۱۳۹۵، ص ۱۵۶ – ۱۵۷) مثلا وقتی در حرکات نماز از پدر و مادر تقلید می کند، او را شویق نماید امّا او را به وضو و و قرائت صحیح نماز وادار نکند، بلکه بگذارد تا زمان دیگری که استعداد انجام آنها را پیدا کند در آن زمان وضو گرفتن و قرائت صحیح را به تدریج به او یاد بدهد. (امینی، ۱۳۹۱، ص۹۷).

کودک در سالهای اولیه زندگی خود سعی می کند که رفتار و عمل پدر ومادر خود را تقلید کند مادر می تواند از این عمل فرزندش برای آموزش نماز استفاده کند بنابراین اگر مادر به نماز اهمیت بدهد و در اوّل وقت نماز خود را به خوبی اداء کند کودک نیز از ان درس می گیرد.

یکی از اموری که به نماز خواندن کودکان کمک می کند این است که مادر در نماز جمعه و جماعت و مجالس شرکت کرده و کودک را نیز به همراه خود ببرد؛ بدین وسیله میتوان کودکان را کم کم به نماز خواندن عادت داد و چنین افرادی غالبا تا آخر عمر به خواندن نماز ملتزم خواهند ماند.

روزه گرفتن نیز از عبادتهایی است که در تربیت انسان بسیار موثر بوده بنابراین باید کودک را از همان آغاز کودکی کم کم با روزه آشنا ساخت و از آن جایی که کودک بیشتر وقت خود را در دوران کودکی با مادر می گذراند مادر باید بکوشد فرزندش را با روزه آشنا نماید و از آن به عنوان امر سنگین و رنج آور یاد نکند؛ بلکه آن را لذّت بخش جلوه دهد و طعم شیرین روزه را به فرزند خود منتقل سازد.

حلبی از امام صادق – علیه السّلام – روایت کرده است که فرمودند: ما فرزندانمان را از هفت سالگی به اندازۀ توانشان به روزه گرفتن تشویق می کنیم؛ گرچه تا وسط روز یا بیش از آن و یا کمتر از آن و هر گاه تشنگی و گرسنگی بر آنها غلبه کرد افطار کنند؛ برای اینکه با روزه گرفتن انس و عادت و توانایی پیدا کنند، پس شما در سن نه سالگی کودکان خود را به روزه گرفتن وادارید تا به هر اندازه که توانستند روزه بگیرند و اگر تشنگی بر آنان غلبه کرد افطار نمایند. (ابن بابویه، بی تا، ج ۱، ص ۱۴۹)

روشی که این حدیث می آموزد این است که مادر باید بر اساس سن کودک ، با بهترین صورت و خاطرۀ خوش روزه را به کودک بیاموزد. (قاسمی، ۱۳۹۵، صص ۱۵۸ – ۱۵۷)

با مراجعه به سیره تربیتی معصومان – علیهم السّلام – روشن می شود که روش آنان، تکرار به منظور ایجاد عادت به روزه داری است بنابراین مادر باید در عادت دادن فرزندش به روزه داری چند مورد را رعایت کند. مادر نباید از کودک انتظار داشته باشد با دو یا سه روز، روزه گرفتن به این عمل عادت کند بلکه عادت نیاز به زمان طولانی دارد. مادر نباید در روزه داری به فرزندش سخت بگیرد و از او انتظار داشته باشد که در اولین روز ، روزه کامل و بی نقص بگیرد.

پس بر اساس روش های معصومین -علیهم السّلام – مادر می تواند روزه را که یکی از عباد ت مهم و اساسی است به فرزندش آموزش دهد، و در تربیت دینی فرزندش نقش موثری داشته باشد.

نتیجه

زن می تواند به عنوان مادر نقش تعیین کننده ای در زندگی خانواده داشته باشد. مادر عنصر مهم و اساسی فراهم آوردن بستر تربیت فرزند در دوران بارداری و شیردهی و فرایند رشد در دامان پاک و پرمهر و محبت خویش است. حالات و صفات مادر در دوران قبل از بارداری در تربیت و اثر پذیری کودک از آموزه های دینی می تواند بسیار موثر باشد. اصالت خانوادگی، ایمان قلبی، اخلاق و تغذیه مادر از جمله مواردی است که در دوران بارداری بر رشد معنوی کودک تاثیر بسزایی دارد.

شیر مادر نیز از جمله مواردی است که در تربیت دینی کودک، رشد فضیلت انسانی، پرورش اعتقادات و اخلاقی کودک و پرورش اعمال صالح کودک بسیار اثر گذار است. در آموزه های دینی بر تمرین عبادی فرزندان تاکید بسیاری شده است که این مهم بر عهدۀ پدر و مادر است.

منابع

* قرآن

۱) ابن بابویه، محمد بن علی، بی تا گلچین صدوق (گزیدۀ من لایحضره الفقیه)، مترجم محمد حسین صفاخواه، فیض کاشانی، تهران

۲) امینی، ابراهیم، ۱۳۹۱، اسلام و تعلیم و تربیت، بوستان کتاب، قم

۳) جمعی از نویسندگان به کوشش زهرا آیت اللهی، ۱۳۹۱، اخلاق در خانواده، دفتر نشر معارف، قم

۴) حر عاملی، محمد بن حسن، ۱۴۰۹، وسائل الشّیعه، موسسه آل البیت – علیهم السّلام -، قم

۵) حکیم، سید منذر، ۱۳۹۳، درسنامۀ زندگانی و سیرۀ حضرت زهرا – سلام الله علیها -مرکز نشر هاجر، قم

۶) دهخدا، علی اکبر، ۱۳۷۷، لغت نامه دهخدا، موسسه انتشارات وچاپ دانشگاه تهران، تهران

۷) راغب اصفهانی، حسین بن محمد، بی تا، ترجمه وتحقیق مفردات الفاظ قرآن، ج ۱، مرتضوی، تهران

 ۸) طباطبایی بروجردی، سید حسین، ۱۳۸۶، جامع احادیث شیعه، فرهنگ سبز، تهران

۹) طباطبایی، محمد حسین، ۱۳۷۴، ترجمه تفسیر المیزان، مترجم محمد باقر موسوی همدانی، دفتر انتشارات اسلامی، قم

۱۰) طبرسی، حسن بن فضل، ۱۳۷۰، مکارم الاخلاق، الاشریف الرضی، قم

۱۱) فلسفی، محمد تقی، ۱۳۴۱، کودک از نظر وراثت و تربیت، معارف اسلامی، تهران

۱۲) قاسمی، محمد علی، ۱۳۹۵، دوران طلایی تربیت تا هفت سالگی، نور الزّهرا – سلام الله علیها -، قم

۱۳) قائمی، علی، ۱۳۷۰، نقش مادر در تربیت، بی جا.

۱۴) قرشی، علی اکبر، ۱۳۷۱، قاموس قرآن، دار الکتب الاسلامیه، تهران

۱۵) قنادان، منصور، ۱۳۷۵، جامعه شناسی مفاهیم کلیدی، آوای نور، تهران

۱۶) مجلسی، محمد باقر، ۱۴۰۳، بحار الانوار، دار الحیاء التراث العربی، بیروت

۱۷) مظاهری، حسین، ۱۳۷۰، تربیت فرزند، انتشارات امیری، قم

۱۸) مکارم شیرازی، ناصر، ۱۳۷۱، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه، تهران

۱۹) موسوی راد لاریجانی، حسین، ۱۳۷۹، پدر، مادر، معلم مرا خوب تربیت کن، امام شناسی و آثار الحجه – عجل الله تعالی فرجه -، بی جا