شرافت زمانی ماه های مبارک رجب و شعبان، آنها را درهاله ای از نور و زیبایی قرار داده است. از همین رو مناجاتیان درگاه ملکوتی حضرت اللَّه روزها را می شمارند و نگاه به آسمان دارند تا هلال ماه خدا، ماه رجب پس از فرو شدن خورشید آخرین روز ماه جمادی الثانی بر آید و جشن عبادت آنان آغاز گردد. اینان کمر همت را می بندند و با تغییراتی در برنامه روزانه خود، شبهای ماه رجب را بیشتر بیدار مانده، دل ها را به تلاوت قرآن کریم و جملات دل افروز مناجات الهی زنده می کنند و روزها را در عین زندگی در بین مردم، دل را به ذکر خداوند و تذکر نعمت های او مشغول می دارند. دائماً ذکر استغفار بر لب دارند و از تصدّق آنچه در وسع دارند، دریغ نمی ورزند. همچنین به قدر توانایی جسمی و روحی خود، در جرگه صائمان وارد می شوند.
ماه مبارک شعبان نیز در ادامه ماه رجب و جشن بزرگِ بعثتِ پیامبر اکرم(ص) چهره می گشاید و با بشارت میلاد ائمه (ع) و از جمله مولود نیمه شعبان، موجی از شادی و شعف را برای جهانیان و مسلمانان، به ویژه شیعیان و محبان خاندان رسالت به هدیه می آورد. شعبان، ماه آماده شدن برای حضور در مهمانی بزرگ خدا در ماه مبارک رمضان، به گوش رسیدن زمزمه های مناجات شعبانیه و ترنم «الهی هب لی کمال الانقطاع الیک» از هر معبد و مسجد و مزار، و از هر خانه ای است که «اَذِن الله اَن تُرَفَع و یذْکرَ فیها اسْمُه» (نور: ۳۶) مناجاتی که همه ائمه علیهم السلام آن را در ماه شعبان می خواندند و با آن، با حضرت دوست نجواها داشتند.
محور نوشتار حاضر، سخنان عارف متاله، حضرت امام خمینی(ره) درباره این دو ماه نورانی سال است. امام(ره) خود برای این ایام و شهرها برنامه ویژه ای داشتند و به دیگران نیز مؤکداً سفارش می کردند که از آنات این روزها و شبهای آسمانی بهره بگیرند. بررسی همه سخنان و رهنمودها، و شیوه سیر و سلوک امام در این دو ماه، و نیز ماه مبارک رمضان خود کتابی مستقل می طلبد و جای کتابی با عنوان «سیره عبادی امام خمینی(ره)» هنوز خالی است. در اینجا، با توجه به ظرفیت نوشتار، به گزیده ای از آنها اشاره می کنیم. بدان امید که بهره ای از آن نصیب همگان گردد. برای حُسن ابتدا نیز، برگی از کتاب «المراقبات» را تقدیم شما خواننده محترم می نماییم.
۱. ماه مبارک رجب
هرگاه ماه رجب فرا رسد، فرشته «داعی» از آسمان هفتم، هر شب تا بامداد چنین ندا می دهد:
«ای ذاکران، ای مطیعان، ای مستغفران، ای توبه جویان! مژده! مژده! بشارت! بشارت: خداوند می فرماید: من همنشین آنم که از من بخشش خواهد! ماه ماه من است و بنده، بنده من. رحمت رحمت من است. هر که مرا در این ماه بخواند پاسخش می دهم و هر که از من چیزی بخواهد، خواسته اش برآورده سازم و هر که از من راه بخواهد هدایتش کنم.
این ماه را رشته پیوند میان خود و بندگانم ساخته ام. هر که بدان دست یازد، به من رسد!»
عارف واصل، بنده مخلص خدا، میرزا جواد ملکی تبریزی، پس از نقل این حدیث شریف چنین فریاد برمی آورد:
«آه! آه! دریغ! دریغ از این همه ناسپاسی و بدبندگی در برابر آن همه مهر ورزی و بنده نوازی! کجایند سپاسگزاران و حق شناسان؟ کجایند کوشندگان و تلاشگران؟! کجا، چگونه و که می تواند قدر و قیمت ندای فرشته داعی را سنجیده و ارزش آن را دریابد؟. .. کجایند آنان که به قصر و کوتاهی خویش معترفند تا در پاسخ ندای فرشته داعی زبان بگشایند و بگویند: لبیک و سعدیک!» (المراقبات، اعمال ماه رجب)
نزد اولیای الهی، خودسازی و تهذیب نفس از ماه رجب آغاز می شود تا لیاقت حضور در ضیافت الهی در ماه مبارک رمضان به دست آید. بدون آمادگی روحی نمی توان در کناره سفره رحمت الهی نشست و آن گونه که شایسته میهمانی خداست، از آن بهره برد.
بسیاری از بزرگان اهل معرفت و از جمله حضرت امام خمینی(ره)، ماه رجب را آغاز تلاش و کوشش معنوی برای این منظور دانسته اند. شاید یکی از اسرار آن، وقوع بعثت پیامبر اسلام و آغاز دعوت مردم به اسلام و هدایت آنان در این ماه باشد؛ روز ظهور رحمت خداوند سبحان و اشرفِ ایام سال.
میلاد پر برکت امیر مؤمنان امام علی(ع) نیز بر شرافت این ماه افزوده است. سفارش به عبادت، دعا، ذکر، شب زنده داری، روزه و حضور قلب و اعمال مخصوص ایام البیض، از جمله اعتکاف، همگی برای آمادگی روحی به منظور ورود به ماه رمضان و بهره برداری از برکات این ماه است.
حضرت امام خمینی درباره این ماه و دو ماه بعد از آن چنین می فرمایند:
این سه ماه رجب و شعبان و ماه مبارک رمضان، برکات بسیار نصیب انسان، انسانهایی که می توانند استفاده کنند از این برکات، شده است. البته مبدأ همه مبعث است و دنبال او تمام جهاتی که هست. در ماه رجب، مبعث بزرگ و ولادت مولا علی بن ابیطالب – سلام الله علیه – و بعض ائمه دیگر، و در ماه شعبان ولادت حضرت سید الشهدا – سلام الله علیه – و ولادت حضرت صاحب – ارواحناله الفداء – و در ماه مبارک، نزول قرآن بر قلب مبارک پیغمبر اکرم بوده است. و شرافت این سه ماه در زبانها و در بیانها و در عقلها و در فکرها نمی گنجد. و از برکات این ماهها ادعیه ای است که وارد شده است در این ماهها. (صحیفه امام، ج ۱۷، ص ۴۵۵)
از جمله برکات ماه مبارک رجب، ادعیه فصیح، بلیغ و عمیق از نظر معنی، به ویژه جملاتی است که درباره اوصاف جلال و جمال خداوند در آنها آمده است، دعاهایی که دل را از رذایل پاک و به فضایل و نور آراسته می گرداند:
این ادعیه در ماه مبارک رجب و خصوصاً در ماه مبارک شعبان، اینها مقدمه و آرایش است که انسان به حسب قلب خودش می کند برای این که مهیا بشود برود مهمانی؛ مهمانی خدا، مهمانی ای که در آنجا سفره ای که پهن کرده است، قرآن مجید است.[۱] (۱ / ۱۳/ ۳۳)
۱ – ۱. دعا درماه مبارک رجب
از مهم ترین راه های رسیدن به اطمینان و آرامش خاطر، که سعادت در دنیا و آخرت چیزی جز آن نیست، همانا ذکر و یاد خدا است:
آن که انسان را از تزلزل بیرون می آورد، ذکر خداست. با یاد خداست که تزلزلها ریخته می شوند، اطمینان حاصل می شود. وقتی اطمینان پیدا شد و ذکر خدا و یاد خدا شد، وقتی است که مخاطب می شود به این خطاب: «یا ایتُها النَّفسُ المطمُئنّه…» آن وقت است که به شما می گویند فَادُخلی فی عِبادی… «فی عبادی» یک عنایت خصوصی است: مالِ خودم؛ این بشر مال خودش است. (۳۴ /۴)
با ذکر حقیقی، حجابهای بین عبد و حق خرق شود و موانع حضور مرتفع گردد و قسوت و غفلت قلب برداشته شود و درهای ملکوت اعلی به روی سالک باز شود و ابواب لطف و رحمت حق به روی او گشوده گردد. (شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص ۱۲۴)
و از بهترین راه های یاد خدا، خواندن ادعیه و مناجاتهایی است که بندگان خاص خدا یعنی ائمه(ع) به ما ارزانی داشته اند. اگر در سخنان عارفان اسلامی سخنان دل نشین، موثر و زیبا دیده می شود، بدان دلیل است که «عرفای اسلام از همین ادعیه که در اسلام وارد شده، از اینها استفاده کرده اند.» و «این دعاها،. .. قرآن صاعد است. (۳۰/۱۳)
معنویات موجود در این دعاها، دست انسان را می گیرد و تا اوج نور و پاکی و زیبایی بالا می برد:
این دعاهایی که در ماهها هست، در روزها هست، خصوصاً در ماه رجب و شعبان و ماه مبارک رمضان، اینها انسان را همچو تقویت روحی می کند… و همچو راه را برای انسان باز می کند و نور افکن است برای این که این بشر را از این ظلمتها بیرون بیاورد و وارد نور کند که معجزه آساست!» (۱۳ / ۳۲ – ۳۳)
حضرت امام(ره)، «حبّ دنیا» را منشأ همه خطاها، زشتی ها و گناهها می دانستند و تاریکی دل و سیاهی قلب را هم نتیجه آن. سپس راه هایی از آن را نیز از جمله خواندن ادعیه معرفی می کردند:
«آن دنیایی که تکذیب شده است، این عالم طبیعت [نیست.] این عالم طبیعت نور است، دلبستگی های به این عالم، انسان را بیچاره می کند! ظلمتها از این وابستگی هایی است که ما داریم به این دنیا، به این مقام، به این مسند، به این اوهام، به این خرافات!
همه انبیاء آمدند برای این که دست شما را بگیرند. .. و از این علایق نجاتتان بدهند و واردتان کنند به عالم نور. این ادعیه مهیا می کند این نفوس را برای این که این علایقی که انسان دارد و بیچاره کرده است انسان را این علایق، . .. متحیر کرده است، نجاتش بدهند و آن راههایی که راه انسان است ببرند.» (۱۳ / ۳۴)
از جمله اعمال مشترک هر روزه ماه رجب، طلب آمرزش از خداوند است، پس بسیار باید «استغفر الله ربی و اسألُهُ التَّوبة» گفت. امام کاظم (ع) که شهادتش در بیست و پنجم همین ماه اتفاق افتاده، فرمود: «رجب نام نهری در بهشت است که از شیر سفیدتر و از عسل شیرین تر است. هرکس یک روز ماه رجب را روزه بدارد، از آن نهر می آشامد.» (تهذیب الاحکام: ۴ / ۳۰۶)
امّا بعد از روزه و ذکر استغفار، آنچه در این ماه – و دو ماه بعد – سفارش شده، دعا و مناجات با خداوند است. ادعیه بسیاری در این ماه وارد شده که بعضی از مشهورترین آنها در کتاب شریف «مفاتیح الجنان» آمده است. آدمی در برخوردهای روزانه و اشتغالات روزمره خود، بسیار دچار غفلت از خداوند متعال و عالم معنویت می شود. از این رو لازم است در همه ایام سال، به ویژه در ماه ها و روزهایی که شرافت زمانی دارند، کارهای دنیایی را سبک کند و وقت بیشتری را برای حضور در مکانهای شریف و مقدس و یا کنج خلوتی در خانه اختصاص داده، به ذکر خداوند و به ویژه مناجات با خدا و زیارات اولیاء الله مشغول شود، باشد که از سنگینی بار غفلت ها – که شیطان و نفس هر دم آدمی را بدان می خوانند – بکاهد:
«آن که سبکبار می کند انسان را و از این ظلمتکده می کشد او را بیرون، و نفس را از آن گرفتاریها و سرگشتگی هایی که دارد خارج می کند، این ادعیه ای است که از ائمه ما وارد شده اند» (۱۳ / ۳۳)
امام خمینی (ره)، حکومت را تدبیر می کردند، گزارشهای روزانه و هفتگی را از اوضاع مملکت، به ویژه دفاع مقدس می گرفتند، امر و نهی می کردند، با مردم عادی دیدار داشتند، روزنامه ها را مطالعه می کردند و به امور خانواده نیز می رسیدند، امّا در همة ایام و لیالی سال، به ویژه با طلوع ماه رجب، زمان خاصی را برای انجام اعمال مشترک و خاص این ماه، به ویژه مناجاتها و دعاها تخصص می دادند: یکی از نزدیکان امام(ره) می گوید:
روزی به اتاق امام وارد شدم و دیدم اوقاتش تلخ است. آقا به من گفتند: «آن مفاتیح را به من بده» و سپس در پی یافتن مطلبی در مفاتیح شروع به ورق زدن مفاتیح کردند و در همین حال به من گفتند: «من تا حالا خیال می کردم که امروز آخر رجب است و تا حالا اعمال روز آخر ماه رجب را انجام می دادم. حالا فهمیده ام که اول شعبان شده!» سپس فرمودند: «این مناجات شعبانیه را بخوانید. خیلی چیزهای عالی در ان هست.» (برداشتهایی از سیره امام: ۳ / ۱۰۵)
۲. ماه مبارک شعبان
این ماه بسیار شریف و منسوب به حضرت پیامبر اکرم(ص) است. آن حضرت این ماه را روزه می داشت و به ماه مبارک رمضان متصل می کرد و می فرمود: «شعبان ماه من است» (بحارالانوار، ۹۷ / ۷۶) و امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) می فرمود: هرکس یک روز از ماه شعبان را برای محبت خدا و تقرب به سوی او روزه بگیرد، خداوند او را دوست دارد و او را در روز قیامت، به کرامت خود نزدیک گرداند و بهشت را بروی واجب گرداند. (بحارالانوار: ۹۷ / ۸۲)
روزه در این ماه بسیار سفارش شده و «استغفار»، «صدقه دادن»، «صلوات فرستادن» و «دعا» و مناجات از اعمال این ماه شریف است.
از جمله دعای بسیار عزیز در این ماه، «مناجات شعبانیه» است. امام امت بارها به فضیلت و اهمیت این مناجات اشاره کرده و همگان را به خواندن و دقت در مفاهیم آن توجه داده اند:
درباره این دعا وارد شده که این مناجات حضرت امیر(ع) و فرزندان آن حضرت است. همه ائمه طاهرین علیهم السلام با آن خدا را می خوانده اند.. .. این مناجات در حقیقت مقدمه ای جهت تنّبه و آمادگی انسان برای پذیرش وظایف ماه مبارک رمضان می باشد و شاید برای این باشد که به انسان آگاهِ مُلتفِت، انگیزة روزه و ثمره پر ارج آن را تذکر دهد.
ائمه طاهرین علیهم السلام بسیاری از مسائل را با لسانِ ادعیه بیان فرموده اند. لسان ادعیه با لسانهای دیگری که آن بزرگواران داشتند و احکام را بیان می فرمودند خیلی فرق دارد. اکثر مسائل روحانی، مسائل ماوراء طبیعت، مسائل دقیق الهی و آنچه را مربوط به معرفة الله است، بالسان ادعیه بیان فرموده اند، ولی ما ادعیه را تا آخر می خوانیم و به این معانی توجه نداریم….(جهاد اکبر / ۳۷)
حضرت امام(ره) مناجات شعبانیه را از بزرگ ترین مناجات ها و از عظیم ترین معارف الهی می دانستند. (۱۷ / ۴۵۶) و معتقد بودند «تمام این مسائلی که عرفا در طول کتابهای طولانی خودشان [آورده] یا خودشان می گویند، در چند کلمه مناجات شعبانیه هست» (۱۳ / ۳۲). آن عارف آگاه بر این باور بودند که با خواندن این دعاها از جمله دعای کمیل، هیچ کس به دلیل رسیدن به مقامات بلند دنیایی و حتی معنوی احساس غرور نخواهد کرد و بیشتر پی به عجز خود خواهد برد. (۱۷ / ۵۲۷) و از همین رو با تأکید، سفارش به خواندن این مناجات می کردند: «مناجات شعبانیه را خواندید؟ بخوانید آقا! مناجات شعبانیه از مناجات هایی است که اگر انسان دنبالش برود و فکر در او بکند، انسان را به یک جایی می رساند. آن کسی که این مناجات را گفته و همه ائمه هم به حسب روایت می خواندند. اینها، آنهایی بودند که وارسته از همه چیز بودند. مع ذالک آن طور مناجات می کردند.» (۱۹ / ۲۵۳)
و «مناجات شعبانیه از مناجاتهایی است که اگر یک نفر انسان دلسوخته، یک عارف دلسوخته بخواهد این را شرح کند و شرح کند از برای دیگران، بسیار ارزشمند است» و «محتاج به شرح است» (۲۱ / ۲) و علاوه بر خواندن دعاها باید در آن تدّبر کنیم (۲۰ / ۲۵۰) چرا که در آن به وفور به مقاصد انبیاء اشاره شده است. (۱۹ / ۴۳۸)
و سرانجام آن که امام(ره)، مناجات شعبانیه را از افتخارات دین اسلام برمی شمردند. (۲۱ / ۳۹۷) و خود در این ماه هر شب یک ساعت به اذان صبح و بعد از نماز شب، این مناجات را با سوز و گریه می خواندند. از نکات بسیار جالب توجه و بدیع در سخنان حضرت امام، آن است که ضمن توصیه به خواندن مناجات شعبانیه، می فرمودند:
اگر دقت کنید، می بینید که یک کلام از آن دعاها را نمی توانیم بگوییم، یعنی جرأت گفتن یکی از آن کلماتی را که در ادعیه وارد شده، نداریم! جز این که لطف و رحمت خودش بوده که به ما القا کرده تا از آن طریق بالا برویم. (پا به پای آفتاب، ج ۱، ص ۸۲)
مقام معظم رهبری، ضمن بیان خاطره ای، می فرماید: از حضرت امام (ره) پرسیدم با کدام یک از ادعیه بیشر انس دارید؟ ایشان فرمودند: «دعای کمیل و مناجات شعبانیه» (حدیث ولایت: ۳ / ۲۸۹)
۲ – ۱. ماه شعبان، ماه امامت
حضرت امام خمینی(ره)، ماه شعبان را ادامه معنویات ماه رمضان و آن را ماه امامت می دانند: «ما در ماه شعبان هستیم و چند روز دیگر در ماه رمضان واقع می شویم. ماه رمضان ماه نبوت است و ماه شعبان، ماه امامت. ماه رمضان لیلة القدر است و ماه شعبان، شب نیمه شعبان دارد که تالی لیلة القدر است… و نیمه شعبان دارد.
ماه رمضان مبارک است برای اینکه نزولی وحی در او شده است یا به عبارت دیگر، معنویت رسول خدا وحی را نازل کرده است. و ماه شعبان معظم است، برای این که ماه ادامه همان معنویات ماه رمضان است. این ماه مبارک جلوه لیلة القدر است که تمام حقایق و معانی در او جمع است. و ماه شعبان، ماه امامان است که ادامة همان است.
در ماه مبارک رمضان، مقام رسول اکرم(ص) – به ولایت کلی الهی بالاصالة، تمام برکات را در این جهان بسط داده است. و ماه شعبان،. .. به برکت ولایت مطلقه، به تبع رسول الله همان معانی را ادامه می دهد.» (۲۰ / ۲۴۹)
ماه شعبان مبارک است که ادعیه ائمه – علیهم السلام – در او وارد شده است…. آن چیزی که در قرآن به طور اسرار است، در ادعیه ائمه ما به طور اسرار است. … این ماه تجلی الهی است بر پیغمبر اکرم و این ماه تجلّی الهی به تبع پیغمبر اکرم بر امامان است…. همان طوری که رسول اکرم به حسب واقع حاکم بر جمیع موجودات است، حضرت مهدی همان طور حاکم بر جمیع موجودات است. آن خاتم رُسُل است و این خاتم ولایت. آن خاتم کلی بالاصاله است و این خاتم ولایت کلی به تبعیت است. (۲۰ / ۲۴۹)
۲ – ۲. ماه شعبان، زمانی برای جبران
«شما در این چند روزی که به ماه مبارک رمضان مانده به فکر باشید؛ خود را اصلاح کرده توجه به حق تعالی پیدا نمایید. از کردار و رفتار ناشایسته خود استغفار کنید. اگر خدای نخواسته گناهی مرتکب شده اید، قبل از ورود به ماه مبارک رمضان توبه نمایید؛ زبان را به مناجات حق تعالی عادت دهید.»
«از هم اکنون بنا بگذارید که زبان را از غیبت، تهمت، بدگویی نگه داشته، کینه، حسد و دیگر صفات زشت شیطانی را از دل بیرون کنید.» (جهاد اکبر، ص ۳۹ – ۳۸)
«اگر چنانچه یک گناهی خدای ناخواسته کرده اید، قبل از ورود به ماه رمضان توبه کنید از آن، برگردید از آن. بدانید که خیلی جاها داریم که باید وارد بشویم. خطرهای زیاد برای ماهست. شما ان شاءالله با سلامت و با نفس طاهر، با نفس پاک وارد بشوید در ماه رمضان.» (۲ / ۳۹۱)
۲ – ۳. دعای کمیل در شب نیمه شعبان
حضرت امام (ره) مقید بودند به اعمال وارد شده برای هر ماه عمل کنند و دعای مربوط به روزها و شب های هر ماه را بخوانند. از جمله آداب ماه شعبان المعظم، خواندن دعای کمیل در شب نیمه شعبان است:
«دعای کمیل یکی از دعاهایی است که در شعبان وارد شده است و یکی از ادعیه ای است که در پانزده شعبان، شب پانزده شعبان خوانده می شود، مشتمل بر اسراری است که دست ما از آن کوتاه است… و آنهایی که اهل نظر هستند، اهل معرفت هستند، بر آنها شرح کنند» (۲۰ / ۲۵۰)
حضرت امام در درس اخلاق خود، طلاب را به خواندن دعاها و زیارات بسیار سفارش می کردند و خود ایشان شاید بتوان گفت تمام دعاهای مفاتیح را می خواندند. ( برداشتهایی از سیره امام: ۱۰۶ / ۳) و در ساعات و دقایق پایانی عمر نیز که رنجور و ضعیف شده بودند، به جای تالم و ناله و جزع، زمزمه ذکر خدا از زبانشان جاری بود. (همان: ۱ / ۳۲۴) و در آخرین نماز شبشان هم همراه با گریه می گفتند: «خدایا مرا بپذیر، خدایا مرا بپذیر.» (هفته نامه سروش، شماره ۴۷۶)
۲ – ۴. ماه شعبان، ماه آماده سازی روح برای ورود به ماه مبارک رمضان
از اعمال ماه شعبان و از جمله دعاهایی که برای روزها و شبهای آن وارد شده بر می آید که امامان علیهم السلام می کوشیده اند با خواندن این دعاها و روزه روزهای آن و استغفار و انفاق و گذشت از خطای دیگران و مانند آن، هم خود را و هم بیشتر مسلمانان را آماده ورود به ماه مبارک رمضان نمایند. ورود به ضیافت و مهمانی خدا، شایستگی می خواهد و هر کس به میزان آمادگی روحی و قلبی خود، از این خوان گسترده الهی بهره می برد، اما:
«شیاطین ایستاده اند که راه را نگذارند برویم. جلو بگیرند. اگر راهمان بدهند به این ضیافت، ممکن است که راهی پیدا کنیم به آن که راه انسان است. همه راههای دیگر غلط است. راههای حیوانی است.» (۱۳ / ۳۵) بنابراین برای ورود به مهمانی بزرگ خدا باید شایستگی یافت و برگه ورود، همانا سلامت نفس و آرایش قلب است:
«این ادعیه… خصوصاً در ماه مبارک شعبان، اینها مقدمه و آرایشی است که انسان به حسب قلب خودش می کند برای این که مهیا بشود برود مهمانی، مهمانی خدا.» (۱۳ / ۳۱)
و باید با مناجاتهای شبانه و صوم و اذکار روزانه، جواز ورود را دریافت: «در این روز آخر [ماه شعبان] بیشتر مهیا کنید و مهیا کنیم خودمان را برای ورود به ضیافه الله، در مهمانی خدا که ان شاءالله با سلامت نفس، با نور هدایت خدای تبارک و تعالی وارد بشویم در این ماه معظم، و فرق بکنیم!»
نتیجه این گونه ورود را حضرت امام(ره)، در جمله پایانی مطلب فوق تحول و تغییر در روح می دانند: «و فرق بکنیم»، یعنی اگر کسی می خواهد در ماه مبارک، تغییر روحی پیدا کند، و فرد دیگری شود در مرحله ای بالاتر و نزدیک تر به خدا، باید با آمادگی وارد ماه مبارک شود و راههای این آمادگی، همانا عمل به اعمال خاص و مشترک ماه شعبان است که بسیاری از آنها در کتاب مفاتیح الجنان و نیز کتاب «المراقبات» و مانند آن آمده است.
حضرت امام به مناجات شعبانیه توجه خاص داشتند و در فرصت های پیش آمده، عموم و خصوص را به خواندن با توجه این مناجات دعوت می کردند و می فرمودند: «اگر نبود در ادعیه الا دعای مناجات شعبانیه، کافی بود برای این که امامان ما امامان بحق اند.» (۱۳ / ۳۰)
«در این ماه شعبان با مناجات شعبانیه که از اول تا آخر این ماه دستور خواندن آن وارد شده، خدای تبارک و تعالی را هیچ مناجات کردید؟ و از مضامین عالی و آموزنده آن در ایمان و معرفت بیشتر نسبت به مقام ربوبیت استفاده نمودید؟… این مناجات در حقیقت مقدمه ای جهت تنبه و آمادگی انسان برای پذیرش وظایف ماه مبارک رمضان می باشد؛ و شاید برای این باشد که به انسان آگاه ملتفت انگیزه روزه و ثمره پر ارج آن را تذکر دهد.
… این جمله «الهی هب لی کمال الانقطاع الیک» شاید بیانگر این معنا باشد که مردان آگاه الهی باید پیش از فرا رسیدن ماه مبارک رمضان خود را برای صومی که در حقیقت انقطاع و اجتناب از لذات دنیاست آماده و مهیا کنند. .. تمام صفات وارسته انسانی در انقطاع کامل الی الله نهفته است و اگر کسی بدان دست یافت، به سعادت بزرگی نایل شده است. لیکن با کوچک ترین توجه به دنیا محال است انقطاع الی الله تحقق یابد.» (جهاد اکبر/ ۳۷)
«با آلودگی های روحی، رذایل اخلاقی، معاصی قلبیه و قالبیه چگونه می توان در محضر ربوبی حضور یافت و در مهمانسرای رب الارباب که «معدن العظمه» می باشد وارد شد؟ لیاقت می خواهد، آمادگی لازم است. با روسیاهی ها و قلبهای آلوده که به حجابهای ظلمانی پوشیده شده است، این معانی و حقایق روحانی را نمی توان درک کرد. باید این حجابها پاره گردد این پرده های تاریک و روشنی که بر قلبها کشیده شده و مانع وصال الی الله گردیده کنار رود تا بتوان در مجلس نورانی و با شکوه الهی وارد شد.» (جهاد اکبر / ۴۶)
۳. نکته ای در اصلاح نفس و چگونگی خواندن دعا
در اندیشه عرفانی امام، «تفهیم و تلقین معارف به قلب» جایگاه بلندی دارد. ایشان معتقد بودند که بین فیلسوفان و اولیاء، تفاوت بسیار است، زیرا فیلسوف اقامه دلیل و برهان می کند که خداوند در همه جا حضور دارد، . .. اما انبیاء و اولیا به روح و جان انسانها توجه دارند و می کوشند تا این برهانها و دلایل را به دلهای افراد وارد کنند، و این مفهوم واقعی هدایت است.
تأکید و توصیه ایشان در این زمینه، انتقال آگاهیها از مرحله فکر و عقل به حوزه قلب و روح بود. ایشان قلب را چون طفلی می پنداشتند که زبانش خود به خود باز نمی شود، بلکه باید او را آموزش و تعلیم داد. قلب محور اصلی عرفان عملی است و آماده سازی آن فقط به تهی کردن آن از زشتیها نیست، بلکه پس از زدودن زنگارها از آینه دل، باید معارف را به آن تعلیم دهیم تا آماده دریافت حقایق گردد: «تا لا اله الا الله با قلم عقل بر لوح صافی قلب نگاشته نشود، انسان مومن به وحدت خدا نیست. و وقتی این کلمه طیبه الهیه در قلب وارد شد، سلطنت قلب با خود حق تعالی می شود و دیگر انسان، کس دیگر را موثر در مملکت حق نمی داند و از کس دیگر متوقع جاه و جلال نیست و منزلت و شهرت را پیش دیگران طالب نمی شود.» (شرح چهل حدیث / ۳۷)
ابتدا «قلب را با تکرار و تذکر، به اخلاص و ارادت آشنا کند تا اخلاص در قلب جایگزین شود… پس از آن از گناهان و مخالفات توبه کند با شرایط خود،. .. و چون قلب را از کثافات خالی کرد، مهیای برای ذکر خدا و قرائت کتاب خدا شود….
پس از آن… آیات توحید و اذکار شریفه توحید و تنزیه را با حضور قلب و حالت طهارت تلقین قلب کند؛ به این معنی که قلب را چون طفلی فرض کند که زبان ندارد و می خواهد او را به زبان آورد. چنانچه [همان طور که] آنجا یک کلمه را تکرار کند و به دهان طفل گذارد تا او یاد گیرد، همین طور کلمه توحید را با طمانینه و حضور قلب باید انسان تلقین قلب کند و به دل بخواند تا زبان قلب باز شود….» (شرح حدیث جنود عقل و جهل / ۱۰۴)
«مادامی که انسان با زبان ذکر می گوید و مشغول تعلیم قلب است، ظاهر به باطن مدد می کند. همین که زبان طفل قلب باز شد، از باطن به ظاهر مدد می رسد. و اگر انسان مدتی مواظبت کند در نماز واذکار و ادعیه به این ترتیب، البته نفس عادی می شود و اعمال عبادی هم مثل اعمال عادیه می شود.» (سر الصّلاة، ص ۲۹)
بنابراین آیات قرآن کریم و جملات دعاها و ذکرها را به ویژه در ماه رجب و شعبان و سپس ماه مبارک رمضان، باید با طمانینه خواند، با توجه خواند و بارها آن ها را تکرار کرد و به قلب تلقین نمود تا در قلب جایگزین گردند و زبان قلب را به بیان حقایق باز کنند. “و علامت گشوده شدن زبان قلب آن است که زبان از قلب تبعیت کند و زحمت و تعب تکرار مرتفع شود… و پس از گشوده شدن زبانِ قلب، زبان از آن تبعیت کرده، به مدد آن یا مدد غیبی متذکر می شود.» (شرح چهل حدیث / ۲۸۹)
«انسان خودش هم اگر بخواهد ساخته بشود، باید آن مسائلی که مربوط به ساختن خودش است، تلقین کند به خودش؛ تکرار کند. یک مطلبی که تاثیر در نفس انسان باید بکند، با تلقینات و تکرارها بیشتر در نفس انسان نقش پیدا می کند. نکته تکرار ادعیه و تکرار نماز در هر روز چندین دفعه و همیشه، [همین است…] انسان باید اینها را تکرار کند و تلقین کند و نفس را حاضر کند برای شنیدن.» (۱۳ / ۳۹۸)
«ان شاءالله با سلامت و با نفس طاهر، با نفس پاک وارد بشوید در ماه رمضان.» (۲ / ۳۹۱)
«و از آن مائده های آسمانی که قرآن و ادعیه است ان شاءالله همه مان مستفیض بشویم.» (۶۳ / ۱۳)
فهرست منابع
- آداب نماز، امام خمینی (ره)، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران ۱۳۷۸.
- برداشتهایی از سیره امام خمینی (۳ جلد)، به کوشش غلامعلی رجایی، موسسه چاپ و نشر عروج، تهران ۱۳۸۲.
- جهاد اکبر، امام خمینی(ره)، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸.
- سر الصلاة، امام خمینی(ره)، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ۱۳۷۸.
- سرگذشتهای ویژه از زندگی امام خمینی، مصطفی وجدانی (گردآوری و تنظیم)، انتشارات پیام آزادی، تهران ۱۳۶۲.
- شرح چهل حدیث، امام خمینی، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، تهران ۱۳۷۸.
- شرح حدیث جنود عقل و جهل، امام خمینی(ره)، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، تهران ۱۳۷۸.
- صحیفه امام، ۲۲ جلد، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ اول، تهران ۱۳۷۸.
- المراقبات، میرزا جواد ملکی تبریزی، دارالاعتصام، ۱۴۱۶ ق.
پی نوشت
[۱] چون ارجاعات در این نوشتار غالباً به صحیفه امام، (مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی) است، از این پس تنها به آوردن شماره جلد و صفحه کتاب صحیفه امام، اکتفا می گردد.
ثبت دیدگاه