شاخصه های جامعه شناختی انتظار راهبردی در مکتب شهید سلیمانی

یکی از محوری ترین دال های مرکزی آموزه مهدویت، مفهوم انتظار است. انتظار در این نظام معنایی به معنای چشم به راه بودن برای آمدن منجی است که جهان پر از ظلم را به جامعه ای پر از عدل و داد تبدیل خواهد کرد؛ البته ایستارهای گوناگونی در برداشت از مفهوم انتظار وجود دارد که پذیرش هر کدام، آثار و نتایج متفاوتی در عرصه عمل به دنبال خواهد داشت. در یک بخش بندی سنخ شناسانه می توان انتظار را به دو گونه انتظار راهبردی و غیرراهبردی تقسیم کرد. در ماهیت انتظار غیرراهبردی، سکون و ایستایی و دست روی دست گذاشتن، چهره غالب است. درمقابل در انتظار راهبردی، حرکت، شور و میل به تغییر وجود دارد. با توجه به اینکه پیامدهای این دو سنخ انتظار، می تواند موجد دو نوع جریان تأثیرگذار اجتماعی رو در رو و گاه مخالف رویکرد انقلاب اسلامی باشد، ضرورت پرداخت به آن احساس می شود. در این نوشتار پرسش اساسی این است که شاخصه های جامعه شناختی انتظار راهبردی چیست؛ البته ازآنجاکه شهید سلیمانی را به تعبیر مقام معظم رهبری نه یک فرد بلکه یک مکتب (خامنه ای، ۲۷ /۱۰ / ۱۳۹۸) در مسیر مکتب اسلام و دو رهبر انقلاب اسلامی می دانیم، می کوشیم تا شاخصه ها را در مکتب این شهید بزرگوار واکاوی کنیم. تلاش می شود تا با استفاده از روش کتابخانه ای و اسنادی به گردآوری داده ها و اطلاعات بپردازیم و در ادامه با به کارگیری روش توصیفی و تحلیلی به طبقه بندی و پردازش آنها همت گماریم.

در خصوص پیشینه پژوهش نیز ذکر این نکته مهم است که با جستجو در آثار نگاشته شده در خصوص آموزه مهدویت و انتظار، به اثری که بیانگر شاخصه های جامعه شناختی انتظار راهبردی باشد، مواجه نشدیم؛ البته در خصوص آموزه انتظار آثاری چند نوشته شده است که بیشتر به بحث از مفهوم شناسی انتظار یا جایگاه آن در آیات و روایات پرداخته اند. برخی نیز به بحث از انتظار پویا – تعبیری دیگر از انتظار راهبردی- پرداخته اند؛ مانند کتاب «الانتظار الموجه» اثر محمدمهدی آصفی که با عنوان انتظار پویا به قلم تقی متقی ترجمه شده است؛ مقاله «انتظار پویا در پرتو آموزه های وحیانی در اندیشه مقام معظم رهبری» اثر محمدهادی منصوری و علیرضا شیرزاد (۱۳۹۸) که در شماره ۶۶ فصلنامه «انتظار موعود» منتشر شده و نیز مقاله «آینده پژوهی در پرتو انتظار پویا با تأکید بر کارکرد وحدت امت اسلامی» نوشته راضیه علی اکبری (۱۳۹۲) که در فصلنامه انتظار موعود به چاپ رسیده است؛ اما هیچ کدام از این آثار یا اصلاً به بحث از شاخصه های انتظار نپرداخته اند یا رویکرد آنها رویکردی متفاوت از رویکرد جامعه شناسانه این نوشتار بوده است؛ افزون بر اینکه نوآوری دیگر این اثر را می توان در واکاوی موضوع در مکتب شهید سلیمانی برشمرد. در این نوشتار به این پرسش پاسخ خواهیم داد: «شاخصه های جامعه شناختی انتظار راهبردی در مکتب شهید سلیمانی چیست».

۱. مفهوم شناسی

۱- ۱. شاخصه

شاخص یا شاخصه در لغت به معنای علامت، نما، نماینده، مشخص و معلوم است و دراصطلاح معیاری است برای ارزیابی، ارزشیابی، سنجش و اندازه گیری متغیرهای اقتصادی اجتماعی، فرهنگی و سیاسی (نائینی، ۱۳۹۳، ص ۱۴۱). اندیشمندان، شاخص را پنجمین رکن از فرایند برنامه ریزی دانسته اند؛ زیرا معتقدند هر برنامه پنج رکن اساسی دارد: هدف، روش، وسیله، نظام و معیارهای ارزشیابی. شاخص درواقع همین رکن پنجم است که در هر مرحله تعیین می کند به سمت هدف در حرکت هستیم یا به سمت هدر (نائینی، ۱۳۹۳، ص ۱۴۱). در این نوشتار نیز منظور ما از شاخصه، همه معیارهایی است که ما را در شناخت بیشتر آموزه انتظار و نیز تعیین کیفیت آن (از حیث راهبردی بودن یا نبودن) یاری می رساند.

۱- ۲. راهبرد

راهبرد، ترجمان واژه «استراتژی»[۱] است که برگرفته از مفهومی نظامی است که در حوزه هایی مانند اقتصاد، تجارت، مدیریت، سیاست و فرهنگ نیز کاربرد دارد. برای واژه راهبرد تعریف های متعددی بیان شده است؛ اما شاید بهترین تعریف این باشد که راهبرد به معنای سیاست، برنامه یا یک طرحِ کلان به منظور سازماندهی و  مدیریت  اقدامات گوناگون برای دستیابی به اهداف مشخص و بلندمدت با توجه به تغییرات محیطی و شکل دادن به آینده و کنترل آن دانست؛ ازاین رو یک راهبرد بهینه، حاوی تعریف هدف بلندمدت، راهکارهای دستیابی به آن، چگونگی به کارگیری ظرفیت های گوناگون و پیش بینی منابع لازم است (انوری، ۱۳۸۱، ص ۲۶۸)؛ ازاین رو انتظار راهبردی، طرح و برنامه ای است دارای اهداف مشخص که دربردارنده راهکارهای دستیابی به آن اهداف است.

۱- ۳. انتظار

انتظار در لغت به معنای چشم به راه بودن (زبیدی، ۱۳۸۵، ج۷، ص ۵۳۹) همراه با نگرانی است (معین، ۱۳۸۷، ج۱، ص ۳۶۴) و از منظر ادبیات دینی انتظار چشم داشتن به تحقق وعده الهی مبنی ظهور حضرت مهدی عجل الله فرجه است که با آمدنش جهان پر از ستم را پر از عدل و داد می کند. بر این اساس، ماهیت انتظار آمیزه ای از دو عنصر نفی و اثبات است. عنصر نفی به معنای بیگانگی با وضع موجود و ناخشنودی از آن و عنصر اثبات، امید به آینده ای روشن و آرمانی و بسترسازی برای آن است (مکارم شیرازی، ۱۳۵۳، ج۷، ص ۳۸۲). به هر روی آنچه در اینجا از انتظار مورد نظر است، همان معنایی است که در آموزه های دینی در خصوص ظهور امام زمان عجل الله فرجه مطرح شده است.

۱- ۴. مکتب

مکتب یکی از مفاهیم پرکاربردی است که علی رغم استفاده از آن درعلوم مختلف، هنوز اما تفاهم کاملی درباره معنای آن وجود ندارد. مشابهت کاربرد این واژه با مفاهیم دیگری مانند «علم»، «دین»، «مذهب»، «الگو»، «نظام» و «منظومه» (آقانظری و همکاران، ١٣٩٧، ص ۲۶) بر ابهام معنای آن افزوده است؛ با این همه در تعریفی جامع می توان با استاد مطهری هم نظر بود که در تعریف مفهوم «مکتب» چنین می آورد: «یک تئوری کلی، یک طرح جامع و هماهنگ و منسجم که هدف اصلی، کمال انسان و تأمین سعادت همگانی است و در آن، خطوط اصلی و روش ها، بایدها و نبایدها، خوب ها و بدها، هدف ها و وسیله ها، نیازها و دردها و درمان ها، مسئولیت ها و تکلیف ها مشخص شده باشد و منبع الهام تکلیف ها و مسئولیت ها برای همه افراد بوده باشد» (مطهری، ۱۳۷۵، ج۲، ص ۵۵). برخی پژوهشگران نیز با هدف ابهام زدایی از معنای مکتب به بیان مهم ترین ویژگی های آن پرداخته اند که عبارت اند از: وجود طرح جامع و منسجم، نظام مندی و هماهنگی اجزا، وجود ویژگی متمایزکننده، واجد جهان بینی خاص و دستورالعمل هایی برای تحقق آن، توجه همزمان به جنبه های مختلف درون علمی و برون علمی، تعیین مسئولیت، الهام بخشی، دارای حد و مرز و ضوابط مشخص و اعم از دین بودن (هدایتی، ۱۳۹۳). بدون شک مکتب شهید سلیمانی، جدای از مکتب اسلام و رهبران انقلاب اسلامی نیست؛ ازاین رو در این نوشتار منظور ما از مکتب شهید سلیمانی، سبک و سیره زندگی او است که بنا شده بر ارزش های دینی و الهی است. در ادامه به تحلیل مهم ترین شاخصه های جامعه شناختی انتظار راهبردی می پردازیم.

۲. شاخصه های جامعه شناختی انتظار راهبردی

۲- ۱. بهره مندی از رویکرد تمدن سازی اسلامی

محلی و منطقه ای و محدود نیندیشیدن و داشتن رویکردی تمدنی، از مهم ترین شاخصه های انتظار راهبردی است. یکی از مؤلفه های نگاه راهبردی، آگاهی از وضعیت مطلوب و شیوه دستیابی به آن است. داشتن عمق راهبردی به لحاظ فرهنگی، از ویژگی های برجسته رویکرد تمدن سازی است؛ زیرا لازمه گسترش و قوام یک فرهنگ، جهانی شدن آن است و اگر فرهنگی به سمت تمدن سازی حرکت نکند، قابلیت جامعه سازی خود را از دست می دهد و به لایه های درونی و فردی فرو کاسته خواهد شد (عرفان، ۱۳۹۳، ص ۶۸).

بهره مندی از رویکرد تمدن سازی اسلامی بدان جهت اهمیت دارد که در جهان بینی اسلامی «انسان سازی» جهت رسیدن به اهداف متعالی الهی، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. قرآن هدف از بعثت پیامبران را انسان سازی برای رسیدن به هدف خلقت می داند. در این میان، تمدن سازی جهت ایجاد فضای مناسب برای تحقق انسان سازی از اهمیت برجسته ای برخوردار است؛ چراکه غایت تمدن اسلامی، رساندن بشر به حیات طیبه و قرب الهی است (پیروزمند و خورشیدی، ۱۳۹۸، ص ۳۳۰). به هر روی، امروزه زندگی انسان، رویکرد جهانی و تمدنی به خود گرفته و چون اسلام دینی آسمانی با آموزه های جهان شمول و با گنجایش تمدن سازی در عرصه جهانی است، کنشگر منتظر، همگام و با تکیه بر این ظرفیت، بهره مند از رویکرد تمدن سازی اسلامی است؛ بدین معنا که پدیده های پیرامون را در افقی جهانی تحلیل می کند و محلی و منطقه ای یا صرفاً «آن جهانی» یا «این جهانی» اندیشه نمی کند، بلکه با نگرش توحیدی، تمدن اسلامی را تمدنی می داند «ایدئولوژیک با مجموعه ای از اندوخته های معنوی و مادی جامعه اسلامی که انسان را به سوی کمال معنوی و مادی سوق می دهد» (جان احمدی، ۱۳۹۳، ص ۵).

این نگرش، خود را به ملیت، نژاد، قومیت و فرهنگ خاص محدود نمی کند، بلکه رسالت خود را در ساحت جهانی و در افقی بالاتر از این ساختارهای محدودیت آفرین تعریف می کند؛ ازاین رو نتیجه تمدن سازی اسلامی، ظهور و بروز مادی و معنوی پیشرفت های هدفمند، نظام مند و نوظهور امت اسلامی براساس تعالیم اسلامی در تمامی عرصه های اجتماعی خواهد بود که جامعه اسلامی را به مقاصد خود نزدیک می کند (غلامی، ۱۳۹۶، ص ۴۳). کنشگر منتظر، از دو سوی در تلاش و تکاپو است: از سویی دینداری را صرفاً به توجه محض به «آن جهان» تعریف نمی کند، بلکه پیشرفت هماهنگ مادی و معنوی را در نظر دارد و از سوی دیگر، پیشرفت مادی و معنوی را صرفاً برای ملیت، نژاد و قومیت خود طلب نمی کند، بلکه افق نگاه او به گستردگی «جهان» است. این نگاه همتراز رویکردی است که در آموزه انتظار وجود دارد. در آموزه انتظار، امام زمان عجل الله فرجه، هم جهانی می اندیشد و هم جهانی عمل می کند. تعابیری که در آیات و روایات در خصوص گستره حاکمیت او بیان شده، حاکی از جهان گستر بودن برنامه ها و اقدامات او است. روایات در توصیف تمدنی که به دست او بنا نهاده می شود، مرزهای آن را مشرق و مغرب عالم می داند (مجلسی، ۱۳۹۷ق، ج۵۲، ص ۱۹۱)؛ ازاین رو انتظاری را می توان راهبردی دانست که هماهنگ با آرمان های منجی، افقی تمدن ساز دارد. چگونه می توان با نگاهی محدود، منطقه ای و محلی، به انتظار موعودی نشست که بهره مند از چشم اندازی جهانی است. در مکتب شهید سلیمانی نیز رویکرد تمدن سازی اسلامی چهره ای غالب است. سلیمانی به عنوان کنشگری منتظر، جهانی می اندیشید و خواستار خوبی و خیر و عدالت برای همه جهانیان بود. همراهی او با جهادگرانی از ملیت های مختلف ایرانی، عراقی، لبنانی، پاکستانی و افغانستانی از یک سو و مواجهه و مبارزه او با نظام سلطه جهانی در بخش های وسیعی از کشورهای اسلامی چون سوریه، لبنان، عراق، یمن و فلسطین از سوی دیگر، ازرویکرد تمدن سازی این مکتب حکایت دارد. رهبر معظم انقلاب با اشاره به همین ویژگی و با معرفی شهید سلیمانی به «چهره بین المللی مقاومت» (خامنه ای، ۱۳ /۱۰ /۱۳۹۸) معتقد است شهید سلیمانی «روحیه فداکاری و نوع دوستی داشت؛ یعنی برایش این ملت و آن ملت و مانند اینها [مطرح] نبود؛ نوع دوست بود، واقعاً حالت فداکاری برای همه داشت» (خامنه ای، ۲۶ /۹ /۱۳۹۹).

۲- ۲. عقلانیت معطوف به ارزش

از دیگر شاخصه های جامعه شناختی انتظار راهبردی، به کارگیری عقل و خرد در برنامه ریزی ها و انتخاب ها است. علی علیه السلام در بیان فلسفه بعثت به «برانگیزانیدن عقل» اشاره می کند (دشتی، ۱۳۸۳، ص ۲۴)؛ ازاین رو در راستای تلاش انبیای الهی، تقویت قدرت تفکر و عقلانیت معطوف به هدف یک ارزش و حلال مشکلات است؛ زیرا عقل است که انسان را به دین راهبرد می دهد، انسان را به دینداری دعوت و در مقابل خدا به عبودیت وامی دارد (کلینی، ج۱، ۱۴۱۱ق، ص ۱۱). آنچه در این نوشتار بر اهمیت موضوع عقلانیت می افزاید این است که در مطالعات راهبردی (که ناظر بر حرکت از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب است) مهم ترین ابزار عقل است.

در ادبیات جامعه شناختی، وبر با تقسیم بندی کنش های انسانی به چهار نوعِ کنش عاطفی، سنتی، عقلانی ناظر به ارزش و عقلانی ناظر به وسیله، کنش ها را با عقلانیت گره زده است. وی در توصیف کنش های عقلانی معطوف به ارزش بر این باور است که کنش ها زمانی به طور خالص عقلانی معطوف به ارزش هستند که کنشگران بدون درنظر گرفتن پیامدهای قابل پیش بینی آنها، براساس تعهدات خود نسبت به چیزی که از نظر آنان مطابق وظیفه، افتخار، زیبایی، ندای دینی یا تقوا است، آنها را به جا آورند؛ به عبارت دیگر کنش عقلانی معطوف به ارزش، کنشی است که براساس دستورهایی صورت می گیرد که شخص خود را ملزم به آنها می بیند (داعی نژاد، ۱۳۸۲، ص ۴۳). او این نوع عقلانیت را در مقابل عقلانیت ابزاری یا معطوف به هدف به کار می برد که شاخصه جوامع مدرن است. عقلانیت معطوف به ارزش اما محافظه کاری نیست؛ زیرا محافظه کاری طرفداری از وضع موجود و بیمناکی از هر گونه تحول است؛ درحالی که محاسبه عقلانی گاهی خود منشأ تحولات بزرگی می شود.

یکی از مهم ترین برنامه های منجی موعود در اسلام، تقویت عقلانیت در جامعه است. عقلانیتی ارزشی که تمام عرصه های زندگی را درمی نوردد و بر همه کنش های انسان، چیرگی می یابد. در آموزه های دینی آمده است پس از ظهور نیز رسالت پیامبرانه پرورش عقل انسانی دنبال خواهد شد؛ به عبارت روشن تر، یکی از برنامه های اصلاح گرایانه امام زمان عجل الله فرجه ارتقای سطح فکری انسان ها و روشن کردن چراغ عقل است تا در سایه آن بشر بتواند الگویی از روابط اجتماعی برای خود برگزیند که تأمین کننده مصلحت دنیوی و اخروی او باشد (مریجی و چراغی کوتیانی، ۱۳۸۹). امام باقر علیه السلام در این خصوص می فرماید: «هنگامی که قائم ما قیام کند، خداوند دستش را بر سر بندگان می نهد و عقل های ایشان را با آن جمع می کند و خِرَدهایشان با او کامل می شود» (کلینی، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص ۵۶). به هر روی، عقل در آموزه انتظار، از جایگاه رفیعی برخوردار است؛ چراکه در آموزه های اسلام آن مقدار که از عقل ستایش شده از کمتر مقوله ای تمجید شده است (معین الاسلام، ۱۳۸۴، ص ۲۸۵).

بنابراین در انتظار راهبردی، کنشگر منتظر با بهره مندی از عقل دین مدار و با معیار قرار دادن ارزش ها، مسیر حرکت را بازشناخته و با راهنمایی های روشنگرانه عقل به کنشگری فعال در میدان اجتماعی می پردازد. الگوی جامعه منتظر، همان برنامه هایی است که منجی موعود، در صدد اجرای آنها است. از عدالت گرفته تا گسترش مهرورزی و از احیای آموزهای دینی گرفته تا تقویت و به کارگیری عقل در همه گزینش های فرارو. عنصر عقلانیت ارزشی و تدبیر در مکتب شهید سلیمانی نیز از شاخصه های محوری است. هم آیی این عنصر در کنار شجاعت، به این مکتب ویژگی خاص داده است. رهبر معظم انقلاب با اشاره این شاخصه، شهید سلیمانی را این گونه توصیف می کند: «شهید سلیمانی هم شجاع بود، هم با تدبیر بود؛ صِرف شجاعت نبود؛ بعضی ها شجاعت دارند؛ اما تدبیر و عقل لازم برای به کاربردن این شجاعت را ندارند. بعضی ها اهل تدبیرند؛ اما اهل اقدام و عمل نیستند، دل و جگر کار را ندارند» (خامنه ای، ۱۸ / ۱۰ / ۱۳۹۸). یکی از روحیات سردار سلیمانی این بود که به دنبال علت می گشت و به سراغش می رفت و برنامه ریزی می کرد تا مسئله حل شود. ایشان در برخورد با اشرار شرق کشور با تحلیل دقیق از وضعیت گرایش آنان به شرارت با ایجاد زمینه اشتغال و ترغیب آنان به تشکیل شرکت تعاونی و کار کشاورزی تا حد زیادی به امنیت منطقه کمک کردند (نامجو، ۱۲ /۱۲ /۱۳۹۹).

۲- ۳. ولایت پذیری

یکی از مهم ترین شاخصه های انتظار راهبردی، ولایت پذیری و پذیرش ولایت الهی است. فلسفه اهمیت و ضرورت ولایت پذیری، ایجاد همبستگی اجتماعی و همگرایی توده ها و بسیج منابع با محوریت ولی خدا است. وجود همگرایی در یکان یکان افراد جامعه اسلامی، زمینه را برای تحقق و گسترش «فرهنگ دینی» و «امر قدسی» فراهم می آورد. از دیگر سو، فقدان ولایت الهی، سبب ساز واگرایی اجتماعی و برهم خوردن زمینه وحدت و هدررفت نیروی های اجتماعی و استعدادهایی است که می توانست در مسیر تحقق امر قدسی به کار آید؛ ازاین رو است که در روایات بر نقش «نظام بخشی» امام تأکید شده است. امام علی علیه السلام یکی از فلسفه های وجودی نهاد ولایت را همبستگی اجتماعی دانسته (دشتی، ۱۳۸۳، ص ۴۸۶، ح ۲۵۲) و جایگاه رهبر را چونان ریسمانی محکم معرفی کرده است که مهره ها را متحد می کند و به هم پیوند می زند و هشدار می دهد که اگر این رشته از هم بگسلد، مهره ها پراکنده خواهد شد و هرکدام به سویی خواهد افتاد (دشتی، ۱۳۸۳، ص ۱۹۰، خ۱۴۷). شیعه در نگرش به آموزه مهدویت نیز بر این نکته تأکید دارد که مهدی موعود عجل الله فرجه به عنوان ولی الهی، پس از ظهور به یکپارچه کردن امت اسلامی همت خواهد گمارد که این خود نشان از ارزش بودن گفتمان «همبستگی اجتماعی» است. از امام صادق علیه السلام نقل شده است: «خداوند به وسیله او دل های پراکنده و مخالف یکدیگر را به هم پیوند می دهد» (کلینی، ۱۴۱۱ ق، ج۱، ص ۳۱۴). نیز امام علی علیه السلام به نقل از پیامبر اسلام| در توصیف مهدی موعود عجل الله فرجه می فرماید: «به وسیله ما خداوند پس از دشمنی فتنه ها و آزمایش های سخت، دل هایشان را با هم الفت می دهد، همان طور که پس از دشمنی شرک، آنان را برادر دینی قرار داد» (مجلسی، ۱۳۹۷، ج۵۱، ص ۸۴) بدون شک امام زمان عجل الله فرجه ، در بسط و گسترش گفتمان همبستگی از معجزه استفاده نمی کند، بلکه این هدف را از مسیر سازوکارها و راهبردهای اجتماعی خاصی به انجام خواهند رساند که در روایات به آنها اشاره شده است که با استخراج و تبیین آنها می توان به گنجینه ای راهبردی از شیوه های ایجاد انسجام اجتماعی دست یافت (مریجی و چراغی کوتیانی، ۱۳۸۹). کنشکر منتظر در انتظار راهبردی، در دو ساحت اندیشه و عمل، ولایت پذیر است؛ چون رسیدن به فلسفه خلقت و اجرای برنامه های دین در سپهر جامعه بشری، با اشراف و رهنمایی ولی خدا صورت می گیرد. افزون بر اینکه ولی خدا، در عمل به نقش خود نیازمند یاری جامعه است. حضرت علی علیه السلام با توجه به همین مسئله زمامداری ظاهری جامعه را با وجود امتناع پیشین می پذیرد (دشتی، ۱۳۸۳، ص ۳۰، خ۳). همین حقیقت در زمان غیبت نیز که ولایت امر به دست نایب عام امام زمان عجل الله فرجه است، قابل طرح است. در این میان، نقش مردم در مقام فعلیت بخشیدن به این نظام مؤثر است و درحقیقت مردم در مقبولیت، عینیت بخشی و کارآمدی حکومت اسلامی نقشی اساسی دارند؛ چراکه حاکمیت دین حق و نظام اسلامی مانند هر نظام دیگری با آرزوها تحقق نمی پذیرد، بلکه حضور مردم و اتحاد آنان بر محور حق را می طلبد. مردم با پذیرش دین و پذیرش ولایت حاکم اسلامی دین خدا را در جامعه متحقق می سازند. اگر مردم در صحنه نباشند و حضور جدی نداشته باشند، حتی اگر رهبر آنان در حد امام علی علیه السلام باشد، نظام اسلامی موفق نخواهد بود (جوادی آملی، ۱۳۷۸، صص ۸۲ – ۸۳). افزون بر اینکه اساساً ولایت پذیری در عصر انتظار، به مثابه تمرینی عملی برای پذیرش و تبعیت از ولایت حضرت مهدی عجل الله فرجه موعود است.

مکتب شهید سلیمانی نیز عرصه تحقق این شاخصه مهم است. این حقیقت را هم در سیره رفتاری و هم ساحت اندیشه ای او می توان دید. وی ضمن توصیه همه جریان های کشور به حفظ اصول انقلاب، تبعیت از ولایت فقیه را به عنوان اولین اصل می خواند و می نویسد: «اول آنها، اعتقاد عملی به ولایت فقیه است؛ یعنی اینکه نصیحت او را بشنوید، با جان و دل به توصیه و تذکرات او به عنوان طبیب حقیقی شرعی و علمی عمل کنید. کسی که در جمهوری اسلامی می خواهد مسئولیتی را احراز کند، شرط اساسی آن [این است که] اعتقاد حقیقی و عمل به ولایت فقیه داشته باشد… ولایت عملی مخصوص مسئولین است که می خواهند بار مهم کشور را بر دوش بگیرند، آن هم کشور اسلامی با این همه شهید» (وصیتنامه سیاسی الهی شهید سلیمانی، ۵ /۱۰ /۱۳۹۹).

۲- ۴. جهانی اندیشی

یکی از مهم ترین شاخصه های انتظار راهبردی، جهانی اندیشی است. منظور ما از جهانی اندیشی، دیدن و تحلیل پدیده در تراز جهانی و نه منطقه ای و محلی است. این را با دو تحلیل می تواند مدلل کرد: نخست هم سنخ بودن این نگاه با آموزه مهدویت است؛ زیرا انقلاب مهدوی، انقلابی جهانی است و خیزشی برای اصلاح همه جهان است و به تعبیری، هدف آن اصلاح انسان است و نه صرفاً اصلاح جامعه اسلامی. بدون شک جامعه ای که به انتظار مصلح جهانی نشسته است، باید نگاهی در تراز همان افق داشته باشد. در روایت نیز حوزه کنشگری امام زمان عجل الله فرجه همه گستره زمین معرفی شده است (کلینی، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص ۳۳۸). به هر روی به انتظار مصلح جهانی نشستن و خواسته و آرمان محلی و منطقه ای داشتن، به مثابه ترکیب یک سازه از عناصر ناهمگون است. این ناهمترازی، در رفتار نظام، اختلال ایجاد می کند. اگر رهبر یک جنبش، آرمانی جهانی داشته باشد و پیروان، آرمانی منطقه ای داشته باشند، این گسست آرمانی، انقطاع در همراهی را به همراه می آورد. افزون بر اینکه اساساً امروزه برخلاف دوره های پیشین حیات بشر، پدیده ها از پیوستگی و برهم کنشی بیشتری برخوردارند. اگر در گذشته، پیدایی یک پدیده زندگانی انسان را در منطقه ای خاص، دگرگون می کرد، امروزه پدیده ها هویتی جهانی یافته اند و رخداد یک پدیده در آن سوی جهان، زندگی مردمان در سوی دیگر جهان را متأثر می سازد. چگونه می شود این پندار را پذیرفت که دینداری ناب پیامبرانه را در نقطه ای از زمین، ترویج کرد، بدون آنکه زورمندان در نقطه ای دیگر، در مقابل آن سکوت اختیار یا با آن همراهی کنند؟ آیا نظام سلطه در مقابل انقلاب اسلامی، حزب الله لبنان، انقلاب یمن و… سکوت کرد؟ این تحلیل نیز هماهنگ با آموزه مهدویت است؛ زیرا در روایات آمده است دشمنان و طاغوت ها در مقابل آن انقلاب خواهند ایستاد.

بنابراین انتظار راهبردی را باید انتظاری دانست که جهانی می اندیشد. بدین معنا که هر گونه مسئولیتی را که آموزه انتظار بر عهده جامعه منتظر گذاشته، در گستره ای وسیع تر از چشم انداز منطقه ای می بیند. اگر آموزه انتظار، دستگیری و دفاع از مظلومان را بر عهده او می گذارد، او حوزه کنشگری خود را جهانی می بیند و حمایت از مظلومان را در چشم اندازی به وسعت همه عالم می بیند. این را به روشنی می توان در مکتب شهید سلیمانی نیز مشاهده کرد. در مکتب او، دفاع از مظلومان منحصر در حمایت از مردم ایران نبود، بلکه از سوریه گرفته تا عراق و یمن و حتی فلسطین حوزه فعالیت او بود. با توجه به همین مطلب است که رهبر معظم انقلاب در توصیف شهید سلیمانی او را شهید امت اسلام می نامد و می فرماید: «شهید سلیمانی چهره بین المللی مقاومت است و همه دلبستگان مقاومت خونخواه اویند» (خامنه ای، ۱۳ /۱۰ /۱۳۹۸). به تعبیر برخی دوستان شهید سلیمانی، «ایشان یک نگاه دوراندیشانه و بلندی داشت؛ یعنی فقط به آسیا و خاورمیانه نگاه نمی کرد، بلکه افق دورتری را برنامه ریزی می کرد. شهید حاج قاسم سلیمانی آرام آرام جبهه مقاومت را هویت بخشی کرد» (فضلی، ۱۳ /۱۰ /۱۳۹۹).

۲- ۵. عمل انگاری انتظار

در نگرش به انتظار می توان دو نوع مواجه داشت: عمل انگاری انتظار و سکون انگاری آن. در نگرش نخست، انتظار بی عملی نیست، دست روی دست گذاشتن نیست، بلکه حرکت است. در نگرش دوم اما انتظار نوعی ایستایی برای ظهور است. نوعی رکود و بی عملی و ساکن انگاری انتظار است. انتظار راهبردی، از سنخ دسته اول است. در انتظار راهبردی، نگاه فرد و جامعه منتظر، به یافتن وضعیت های تازه و مطلوب و تغییر وضعیت خود از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب است.این ویژگی، جامعه منتتظر را به تکاپو، جستجو و یافتن عرصه های نو واداشته و از بی عملی بازمی دارد. در آموزه های دینی نیز گفته شده است که انتظار معطوف به عمل است. از حضرت علی علیه السلام نقل شده است: «منتظر فرج باشید و از رحمت خدا ناامید نگردید؛ زیرا محبوب ترین اعمال نزد خدای عزوجل، انتظار فرج است» (مجلسی، ۱۳۹۷ق، ج۵۲، ص ۱۲۳). در این روایت انتظار فرج از سنخ «عمل» و رفتار شمرده شده است. دلالت معنایی این مفهوم این است که انتظار فرج، مقوله ای «حرکت آفرین» و «تعهدآور» است و نه مفهومی «بازدارنده» که سر از «اباحی گری» درآورد. به تعبیر استاد مطهری «انتظار فرج دو گونه است: انتظاری که سازنده است، تحرک بخش است، تعهدآور است، عبادت بلکه بافضیلت ترین عبادت است و انتظاری که ویرانگر است، بازدارنده است، فلج کننده است و نوعی اباحی گری محسوب می شود» (مطهری، ۱۳۸۸ج۲۴، ص ۴۳۶). ایشان با عمل انگاری انتظار فرج آن را با مفاهیمی تعریف می کند که از آنها همگرایی «انتظار» و «عمل» به روشنی فهمیده می شود. از نظر ایشان «انتظار فرج داشتن یعنی انتظار در رکاب امام بودن و جنگیدن و احیاناً شهیدشدن، یعنی آرزوی واقعی و حقیقی مجاهدبودن در راه حق، نه آرزوی اینکه تو برو کارها را انجام بده، بعد که همه کارها انجام شد و نوبت استفاده و بهره گیری شد آن وقت من می آیم!» (مطهری، ۱۳۸۸، ج۲۳، ص ۵۹۷). بدین سبب است که در روایات پیشوایان دین بر اموری چون «آمادگی نظامی» (مجلسی، ۱۳۹۷ق، ج۵۲، ص ۳۶۶)، «پرهیزکاری و اخلاق نیکو» (نعمانی، ۱۳۹۷، ص ۲۰۰، ح۱۶) در دوران غیبت تأکید شده است. بدون شک در روایات، آمادگی نظامی به مثابه رفتار، برای همراهی با آن انقلاب بزرگ مورد توجه قرار گرفته و این امر با سکون و بی عملی تناسبی ندارد. همان گونه که لازمه اخلاق نیکو و پرهیزکاری نیز حرکت و عمل معطوف به احیا ارزش های دینی است؛ زیرا امر به معروف و نهی از منکر، نظارت اجتماعی، تلاش برای گسترانیدن خوبی ها و نیکی ها همه از مقوله عمل هستند؛ ازاین رو جامعه منتظر با حرکت به سوی حیات بخشی به ارزش های دینی و احساس مسئولیت در برابر جامعه و حرکت در مسیر اجرای برنامه های منجی موعود با هدف بسترسازی برای حضور امام زمان عجل الله فرجه با عمل انگاری انتظار، به تحقق انتظار راهبردی، کمک می کند.

در مکتب شهید سلیمانی نیز انتظار راهبردی، از سنخ عمل و جهاد است. در این مکتب جهت گیری کنش ها و واکنش ها معطوف به ارزش های دینی است. این مکتب نمی تواند ستم نظام سلطه بر ملت های ستمدیده را نظاره کند و به امید ظهور منجی، دست روی دست بگذارد؛ ازاین رو در مسیر برنامه های اصلاحی امام زمان عجل الله فرجه چون مبارزه با ظلم و برپایی عدالت و گسترانیدن ارزش های دینی به مبارزه و حرکت و عمل دست می زند. همان گونه که برای رفع محرومیت ها و کاستن از درد و رنج مردمان مصیبت دیده از بروز بلایای طبیعی، در وسط میدان حضوری جهادی دارد. در خوزستان، ایشان به خانه های تک تک مردم سر می زد… مردی حاضر نبود خانه اش را ترک کند. به خاطر سیل و امنیت جانی اش باید او را راضی می کردند که از منطقه بیرون بیاید. سردار سلیمانی رفت و دست آن پیرمرد را بوسید که شما بیا و امروز به خاطر سلامت و امنیت خودت، از این منطقه خارج شو» (شیرازی، ۱۳۹۹، ص ۸۷).

۲- ۶. استقامت برای رسیدن به اهداف

از دیگر شاخصه های انتظار راهبردی، مقاومت و استقامت در برابر ناملایمات برای رسیدن به اهدف مطلوب است. استقامت در ادبیات قرآنی درباره راهی گفته می شود که بر روی خط هموار است و راه حق به آن تشبیه شده است و استقامت انسان، یعنی متعهدبودن او در راه مستقیم (راغب اصفهانی، ۱۴۱۶ق، ص ۶۹۲).

برای رسیدن به هدف و گسترش یک فرهنگ به دو عنصر مهم نیاز است: نخست تلاش برای پذیرش یک عقیده و آرمان از سوی کنشگران اجتماعی و دوم استقامت و پایداری بر عقیده علی رغم عارض شدن شرایط دشوار. قرآن برای دستیابی جامعه اسلامی به اهداف و دوری از ترس و غم در آینده، آنان را به استقامت در دینداری دعوت می کند: «کسانی که گفتند پروردگار ما خداوند یگانه است، سپس استقامت کردند، فرشتگان بر آنان نازل می شوند که نترسید و غمگین مباشید، و بشارت باد بر شما به آن بهشتی که به شما وعده داده شده است» (فصلت، ۳۰). مقاومتی که به عنوان شاخصه انتظار راهبردی از آن یاد می شود، در عرصه های گوناگون زندگی باید جریان داشته باشد ازاین رو شامل مقاومت فرهنگی، سیاسی، امنیتی و نظامی است. به هر روی، نقطه مقابل مقاومت، انحراف و سرکشی است و ناکامی ها ناشی از سستی در استقامت است و تمام پیشرفت ها در استقامت ریشه دارند.

در ادبیات جامعه شناختی نیز به مقاومت در قالب نظریه های علمی توجه شده است. در برخی تبیین ها اعتقاد بر این است که اساس فرهنگ امپریالیسم به گونه ای سازمان یافته است که منجر به تصدیق برتری غرب بر دیگران شود (سعید، ۱۳۸۲، ص ۲۹۲)؛ ازاین رو آنتی تز سلطه غربی در مفهوم «اراده فعال» و «مقاومت ایجابی» از سوی ملل استعمارزده معرفی می شود (سعید، ۱۳۸۲، ص ۱۶).

در آموزه مهدویت نیز بر اهمیت استقامت برای دستیابی به ظهور و گشایش های حاصل از آن تأکید شده است. در بسیاری از روایات، صبر و انتظار فرج در کنار هم آمده و انتظاری عبادت دانسته شده است که با صبر همراه باشد: «انتظار فرج همراه با صبر عبادت است» (مجلسی ۱۳۹۷، ج۵۲، ص ۱۴۵). این تعبیر بیانگر آن است که مقاومت به انتظار معنا می بخشد و بن مایه آن است. در تعبیر دیگری از همین سنخ، امام رضا علیه السلام از قرین بودن انتظار با صبر و مقاومت به نیکی یاد می کنند: «صبر همراه با انتظار فرج چه نیکو است» (ابن بابویه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص ۶۴۵).

این شاخص نیز در مکتب شهید سلیمانی به روشنی دیده می شود؛ ازاین رو مقام معظم رهبری در توصیف سردار سلیمانی به این ویژگی اشاره می کند. از نظر ایشان «شهید سلیمانی چهره بین المللی مقاومت است و همه دلبستگان مقاومت خونخواه اویند» (خامنه ای، ۱۳ /۱۰ /۱۳۹۸). ایشان ضمن برشمردن دو ویژگی «شجاعت» و «مقاومت» به عنوان خصلت های ایرانی، شهید سلیمانی را «مظهر شجاعت» و «مظهر مقاومت» معرفی می کند (خامنه ای، ۲۶ /۹ /۱۳۹۹). استقامت در شرایط سخت و هولناکی که نظام سلطه جهانی با محوریت داعش و گروه های تروریستی دیگر در سوریه و عراق و.. ایجاد کرده بودند و خروج پیروزمندانه از آن وضعیت با نابودی ایادی استکبار، نشان از روحیه مقاومت و استقامت این مکتب است. شهید سلیمانی بر این باور بود که «تحلیل، شجاعت و ایستادگی سپاه، بر همه ایستادگی ها اثرگذار است… سپاه از درون بحران های سخت و تاریک، نامشخص و نامعلوم که انتهای آن مشخص نبود، از درون ترس و همین وحشت سخت، مهم ترین فرصت ها را تولید کرده است… از دفاع مقدس و از آن قله نورانی، یک نورانیت دیگری تولید کرد به نام مدافع مقدس حرم و ایستاد… سپاه مقاومت را هم کیفی و هم کمی توسعه داد» (شیرازی، ۱۳۹۹، ص ۱۱۴).

۲- ۷. همبستگی اجتماعی با اشاعه فرهنگ دینی

هر جامعه ای برای پایایی و پویایی خود و نیز برای دستیابی به اهدافش نیازمند همبستگی بین همه اعضا است. از سویی، یکی از مهم ترین کارکردهای دین، ایجاد همبستگی اجتماعی است؛ بنابراین دین می تواند منبعی قابل اعتماد و پایان ناپذیر برای همگرایی اجتماعی و پیشران حرکت جامعه باشد. بدین جهت دورکیم دین را نظام یکپارچه ای از عقاید و رفتارهای معطوف به امور مقدس می داند که تمام پیروان پایبند به عقاید و رفتارهای دینی را در یک اجتماع اخلاقی، هماهنگ و متحد می سازد (افروغ، ۱۳۷۹، ص ۶۵). از نظر وی تشریفات و شعائر دینی برای پیوند دادن اعضای گروه ضروری است. او معتقد است مناسک دینی در زمانی که مردم ناچار به سازگاری با تغییرات عمده در زندگی شان هستند، همبستگی گروهی را مجدد تأ یید می کند (گیدنز، ۱۳۷۶، ص ۵۰۴).

در آموزه های اسلامی نیز به کارکرد انسجام بخشی دین تصریح شده است. یکی از مهم ترین عوامل پیوند میان افراد در جامعه اسلامی، همان عقیده اسلامی است که موجب به وجودآمدن مشترکات بسیاری در زمینه باورها، ارزش ها و نیز هنجارهای اخلاقی و اجتماعی و حقوقی در میان مسلمانان می شود. این یگانگی در جهان بینی، کنش های اعضای جامعه اسلامی را سمت و سویی الهی می بخشد. یگانگی در دین و اعتقادات مذهبی، نه تنها همبستگی اجتماعی را در بین افراد درون یک مرز جغرافیایی و سیاسی پدید می آورد، بلکه این گونه مرزها را نیز درمی نوردد و همه معتقدان به آیین اسلام در سرتاسر گیتی را منسجم می کند (مریجی و چراغی کوتیانی، ۱۳۸۹)؛ ازاین رو انتظار در صورتی می تواند راهبردی باشد و جامعه را به سوی تحقق اهداف ظهور پیش ببرد که واجد قدرت انسجام بخشی باشد. جامعه منتظر برای حرکت از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب نیازمند نوعی وفاق اجتماعی است که این مهم از رهگذر اشاعه فرهنگ دینی تحقق می یابد. جامعه ای که بتواند با تکیه بر عناصر وحدت بخش دین، انسجام اجتماعی ایجاد کند هم به پایایی و پویایی خود کمک کرده و هم در مسیر برنامه های منجی موعود حرکت کرده است و زمینه ساز ظهور خواهد بود؛ زیرا براساس روایات یکی از راهکارهای مهمی که حضرت مهدی عجل الله فرجه برای ایجاد همبستگی اجتماعی در جامعه به کار خواهند بست، گسترش جهان بینی و ارزش های یگانه بر پایه آموزه های اصیل اسلام است.در دوران پس از ظهور، جهان بینی یک پارچه ای بر جهان حاکم می گردد و الگوهای رفتاری جامعه نیز به تبع آن جهان بینی، یکپارچه و منسجم خواهد بود و یکرنگی و یگانگی واقعی در اندیشه و کنش پدیدار خواهد شد. امام صادق در توصیف آن دوران می فرمایند: «پس سوگند به خدا ای مفضل که اختلاف از ملت ها و ادیان برداشته می شود و دین یگانه می شود، همان گونه که خداوند فرمود: همانا دین در نزد خدا اسلام است» (مجلسی، ۱۳۹۷، ج۵۳، ص ۴).

آنچه اهمیت وجود این شاخصه را برای جامعه منتظر، دوچندان می کند، رصد کنشگری فعال نظام سلطه در تلاش برای محو، تضعیف یا تحریف دین به عنوان محوری ترین عامل همبستگی ملت ها است. انتظار وقتی راهبردی است که در برابر برنامه های دین ستیزانه نظام سطله بایستد و به تقویت باورهای مردم همت گماشته و از این طریق، همبستگی معطوف به اهداف را تحقق بخشد.

این شاخصه را در مکتب شهید سلیمانی نیز می توان به روشنی مشاهده کرد. وی هم در دوره حیات و هم پس از شهادتش، عامل همبستگی بود. یکی از همرزمان شهید سلیمانی با تأکید بر روحیه وحدت بخش سردار سلیمانی می گوید: «رزمندگان ایرانی در دفاع مقدس، همه ایرانی بودند و زبان یکدیگر را می فهمیدند، در دوران دفاع مقدس و در جهت اهداف مشترک حرکت می کردند، اما در محور مقاومت، نیروهای انسانی گاهی از جهت تفکر با هم متضاد بودند و کسی می بایست این نیرو را جمع و در آن اتحاد ایجاد می کرد که این شهید بزرگوار این کار را انجام داد. اتحاد و یکپارچگی نیروی انسانی در عرصه فرماندهی در محور مقاومت از جمله ویژگی های بود که این شهید بزرگوار داشت» (شکراللهی، ۱۳۹۹).

۲- ۸. مدیریت عواطف و احساسات

جامعه برای دستیابی به اهداف و حرکت در مسیر پیشرفت، نیازمند همگرایی اجتماعی است؛ ازاین رو سیاسگزاران اجتماعی تلاش می کنند زمینه ها و بسترهای تحقق همگرایی اجتماعی را فراهم آوردند. یکی از مهم ترین زمینه های تحقق انسجام اجتماعی، مدیریت درست عواطف است. عواطف گاه جنبه ایجابی و گاه جنبه سلبی دارند. منظور از عاطفه ایجابی، انجذابی نفسانی که یک انسان، نسبت به انسانی دیگر، در خود احساس می کند و انسان در چنین حالتی احساس می کند که به طرف انسان دیگری که مورد عاطفه او است، کشیده می شود (مصباح یزدی، ۱۳۷۷، ص ۳۲۷). برعکس اگر کسی سبب محروم شدن انسان از یکی از مطلوب ها و ارزش ها شود، مورد نوعی عاطفه منفی انسان قرار خواهد گرفت (مصباح یزدی، ۱۳۷۷، ص ۳۳۵). به هر روی، وجود رابطه عاطفی بین اعضای یک نظام اجتماعی، کارکردهای مهمی به همراه دارد که یکی از مهم ترین آنها ایجاد انسجام بین اعضای جامعه است (مریجی و چراغی کوتیانی، ۱۳۸۹)؛ ازاین رو قرآن بر نقش برجسته مهرورزی در ایجاد حس همگرایی در جامعه تأکید داشته و از آن به عنوان «نعمت» یاد کرده است که نباید به فراموشی سپرده شود: «نعمت خدا را بر خود یاد کنید آن گاه که دشمنان (یکدیگر) بودید، پس میان دل های شما الفت انداخت، تا به لطف او برادران هم شدید» (آل عمران، ۱۰۳). در این آیه «برادری» کنایه از وجود همبستگی اجتماعی بین جامعه اسلامی است که در سایه محبت و عواطف معنوی به وجود می آید. پیش از اسلام، قبایل عرب با هم دشمن بودند و تزاحم در امور مادی بین آنان احساساتی منفی ایجاد کرده بود؛ اما اسلام آنان را بر محور حق جمع کرد و ریشه آن دشمنی ها را در بین آنان خشکاند و با معرفی اهداف معنوی متعالی، در میانشان محبت و عاطفه مثبت را زنده کرد و زمینه انسجام اجتماعی را در میانشان فراهم آورد (مصباح یزدی، ۱۳۷۸، ص ۱۰۳). اساساً مدیریت عواطف و احساسات مثبت و منفی و جهت دهی آن به سوی اهداف مشخص، با فراهم آوردن ساخت های پشتیبان در عرصه های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی، حرکت به سوی وضعیت مطلوب را شتاب می بخشد. در انتظار راهبردی، کنشگران جامعه منتظر، مهر و محبت های خود (عواطف مثبت) را نثار دوستان و کینه ها (عواطف منفی) را متوجه دشمنان می کنند و از این طریق به پایایی و پویایی و همگرایی جامعه و حرکت به سوی جامعه مطلوب آرمانی کمک می کنند. این راهبرد، با آموزه های انتظار دارای همبستگی معناداری است؛ زیرا در آموزه انتظار، جامعه مهدوی به صورت جامعه ای مهرورز، تصویرپردازی می شود و امام زمان عجل الله فرجه از این راهبرد، برای ایجاد همبستگی اجتماعی در جهان پس از ظهور استفاده خواهد کرد. ایشان با بازتعریف ارزش های اسلامی و ارائه اهداف مشترک برای یک یک افراد جامعه اسلامی و با گسترش مهرورزی و توسعه فضای همدلی بر محور آموزه های اصیل دینی، گام بلندی را در مسیر انسجام اجتماعی برمی دارند. کینه ها از سینه ها برون خواهد رفت (مجلسی، ۱۳۹۷ق، ج۵۲، ص ۳۱۶) و کینه و نفرت جای خود را به محبت و دوستی خواهد داد (مجلسی، ۱۳۹۷ق، ج۵۲، ص ۳۷۲) و از این طریق حس قرابت و نزدیکی را که سبب ساز همبستگی عمیق و همه جانبه است در جامعه جهانی به وجود خواهند آورد.

این شاخصه نیز به روشنی در مکتب شهید سلیمانی تبلور یافته است. از یک سو بر پایه سخن علی۷ دل او مشحون از مهر و محبت و رحمت به مردم مؤمن و مستضعف بود و در این مسیر درجه و دیوارهای مدیریتی هیچ کدام نتوانست بین او و مردم فاصله بیندازد. نمونه آن را می توان در جریان سیل خوزستان و حضور او در جمع مردم رنج کشیده دید و به تعبیر مقام معظم رهبری «برایش این ملّت و آن ملّت و مانند اینها [مطرح] نبود؛ نوع دوست بود، واقعاً حالت فداکاری برای همه داشت» (خامنه ای، ۲۶ /۹ /۱۳۹۹). از سوی دیگر در برابر دشمنان دین خدا جنگاوری جسور بود، به گونه ای که «در دنیای اسلام هر جایی که بنای مقاومت در مقابل زورگویی استکبار را داشته باشند، مظهرشان و اسم رمزشان شهید سلیمانی است» (خامنه ای، ۲۶ / ۹ / ۱۳۹۹)؛ اما با این همه در میدان جنگ هم «مراقب بود که به کسی تعدّی نشود…» (خامنه ای ۱۸ /۱۰ /۱۳۹۸).

۲- ۹. جهاد همه جانبه و همیشگی

جهاد در متون دینی، به گونه ای خاص از تلاش گفته می شود که به معنای مبارزه کردن در راه خدا با جان، مال و دارایی های دیگر خود در نبرد با کافران و باغیان، با هدف گسترش و اعتلای اسلام و برپاداشتن شعائر یا دفاع از آن است (نجفی، ۱۴۳۲ق، ج۲۱، ص ۳) و این بدان معناست که جهاد منحصر در جهاد نظامی نیست. انسان هر کجا که هست، می تواند مجاهد فی سبیل الله باشد؛ زیرا هرگونه تلاش در مقابله با دشمن، می تواند جهاد تلقّی شود. به هر روی بر پایه ادبیات دینی شرط رسیدن به هر هدفی به صورت عام تلاش و مجاهدت است. هیچ چیز بدون مجاهدت به دست نخواهد آمد (نجم، ۳۹) و به صورت خاص نیز هرکه خواهان معنویت و آخرت باشد و در طلب آن سعی کند و مؤمن باشد، به هدفش خواهد رسید (اسرا، ۱۹) و امروزه نیز هرجایی که مسلمانان دچار تحقیر و ذلت می شوند، به سبب همین عدم تحرّک و عدم مجاهدت است؛ زیرا جایی که هدف درست باشد، مجاهدت هم باشد، نصرت الهی هم قطعاً هست (خامنه ای، ۰۷ /۰۳ / ۱۳۸۲).

یکی از مهم ترین شاخصه های جامعه شناختی انتظار راهبردی، جهاد و تلاش همه جانبه و همیشگی است؛ زیرا در ماهیت انتظار راهبردی، حرکت به سوی وضعیت مطلوب است. ازاین رو هم لازم است که این حرکت، به صورت مستمر و همیشگی تحقق پیدا کند و هم با بسترسازی درست و دقیق در همه ساحت های زندگی ظهور یابد. این بدان معنا است که رسیدن به وضعیت مطلوب بدون تلاش برای تغییر در وضعیت های فرهنگی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی و مطلوب ساختن آنها میسر نخواهد بود؛ ازاین رو کنشگران جامعه منتظر تلاش می کنند همنوا با ساختار جدید جامعه در عصر پساظهور و با الگو قرار دادن آن جامعه آرمانی، وضعیت خویش را سامان دهند. نکته مهم این است که بدانیم حتی در جامعه مهدوی نیز دگرگونی در ساختارهای گوناگون جامعه بدون جهاد مستمر و رنج و سختی میسر نخواهد شد (نعمانی، ۱۳۹۷ق، ج۱، ص ۲۹۴).

این شاخصه نیز به روشنی در مکتب شهید سلیمانی ظهور و بروز یافته بود. این امر را می توان در خلال سال های طولانی پس از انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی تا به هنگام شهادت او دید. وی عمر خویش را صرف جهاد مستمر و بدون وقفه در راه خدا کرد. او از دوره مبارزه با گروهک ها در آغاز انقلاب اسلامی، دوران هشت ساله جنگ تحمیلی، مرحله مبارزه با اشرار شرق کشور و درنهایت حضور طولانی در جبهه های مقاوت از افغانستان گرفته تا لبنان و فلسطین و سوریه و….، مجاهدی خستگی ناپذیر بود و در این مسیر هیچ گاه آرام و قرار و استراحت نداشت. به تعبیر مقام معظم رهبری «او همه عمر خود را به جهاد در راه خدا گذرانید. شهادت پاداش تلاش بی وقفه او در همه این سالیان بود» (خامنه ای، ۱۳۹۸ /۱۰ /۱۳). محمدباقر قالبیاف در بیان ویژگی های شهید سلیمانی با تأکید بر این ویژگی می گوید: «ما در بچه رزمنده هایمان کسی را نداریم که چهل سال بی وقفه مجاهدت کرده باشد. حاج قاسم از اوّل جنگ تا لحظه شهادت مجاهدت کرد. اگر ما بعد از جنگ به تهران آمدیم و در کارهای ستادی یا سازندگی مشغول شدیم، ولی حاج قاسم یک دهه اسلحه به دست هم با شرورهایی که واقعاً شرارت می کردند و وابستگی خارجی داشتند مقابله می کرد، هم با محرومیت زدایی» (قالیباف، ۱۳ /۱۰ /۱۳۹۹).

نتیجه گیری

در این نوشتار تلاش شد تا شاخصه های جامعه شناختی انتظار راهبردی در مکتب شهید سلیمانی کاوش شود. یافته ها حاکی از آن بود که در مکتب شهید سلیمانی می توان مهم ترین شاخصه جامعه شناختی انتظار راهبردی را در ۹ عنوان گزارش داد: بهره مندی از رویکرد تمدن سازی اسلامی؛ عقلانیت، ولایت پذیری؛ نگاه راهبردی؛ عمل انگاری انتظار؛ استقامت ورزی؛ همبستگی اجتماعی؛ مدیریت عواطف و احساسات و جهاد همه جانبه و همیشگی.

بدون شک شاخصه های انتظار راهبردی، منحصر در این ده گانه نیست، بلکه با دقت نظر در این مکتب که خود متکی به مکتب انسان ساز اسلام است، می توان به ظرفیت های بیشتری دست یافت؛ اما آنچه اهمیت دارد بدان پرداخته شود، این است که زمانی می توان ادعا کرد که انتظار عینیت یافته در جامعه، انتظار راهبردی است و ظرفیت پیشران بودگی برای وضعیت مطلوب را دارا است که بخش قابل توجهی از اعضای جامعه این شاخصه ها را در خود به ظهور رسانده و انتظار را از سطح انتظار فردی به سطح انتظار اجتماعی ارتقا داده باشند. لازمه این امر ترویج این مکتب و بیان اهمیت آن با استفاده از قالب های گوناگون هنری و با بیان های علمی و منطقی با هدف اقناع سازی افکار عمومی و گرایش آنان به این نوع سبک زندگی است؛ زیرا این نوع از زیست اجتماعی است که هم ظرفیت مقاوم سازی ساخت درونی جامعه در برابر سلطه طلبی استکبار جهانی را دارد (ادبیات مقاومت) و هم به مثابه یک پیشران نیرومند برای حرکت از وضعیت نامطلوب به وضعیت مطلوب و آرمانی عمل می کند (ادبیات پیشرفت).

فهرست منابع

1. ابن بابویه، محمد بن علی. (۱۴۱۳ق). من لایحضره الفقیه (محقق: علی اکبر غفاری). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
2. افروغ، عماد. (۱۳۷۹). فرهنگ شناسی و حقوق فرهنگی. تهران: فرهنگ و دانش.
3. آقانظری، حسن؛ توکلی، محمدجواد؛ بیدار، محمد. (١٣٩٧). معناشناسی «مکتب»، «نظام» و «علم» در ادبیات اقتصاد اسلامی. معرفت اقتصاد اسلامی. ۱۰ (١٩)، صص ۲۵ – ۴۶
4. انوری، حسن. (۱۳۸۱). فرهنگ بزرگ سخن. تهران: انتشارات سخن.
5. پیروزمند، علیرضا؛ محمد خورشیدی. (۱۳۹۸). مؤلفه های ساختاری تمدن سازی اسلامی (با رویکرد آینده پژوهی). دوفصلنامه مطالعات بنیادین تمدن نوین اسلامی، ۲(۱)، صص ۳۲۹- ۳۵۲.
6. جان احمدی، فاطمه. (۱۳۹۳). تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی. قم: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، نشر معارف.
7. جوادی آملی، عبدالله. (۱۳۷۸). ولایت فقیه، ولایت فقه و عدالت. قم: مرکز نشر اسراء.
8. چراغی کوتیانی، اسماعیل. (۱۳۸۸).اصلاح در روابط اجتماعی، رهاورد ظهور منجی، فصلنامه مشرق موعود (۹)، صص ۱۱۱- ۱۳۴.
9. خامنه ای، سیدعلی. (۰۷ /۰۳ /۱۳۸۲). بیانات در دیدار نمایندگان مجلس شورای اسلامی. برگرفته از: پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه ای، https: / /b2n.ir /j22517
10. خامنه ای، سیدعلی. (۱۳ /۱۰ /۱۳۹۸). پیام تسلیت رهبر انقلاب در پی شهادت سردار قاسم سلیمانی. برگرفته از: پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه ای، https: / /b2n.ir /d69357
11. خامنه ای، سیدعلی. (۱۸ /۱۰ /۱۳۹۸). بیانات در دیدار مردم قم. برگرفته از: پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه ای، https: / /b2n.ir /b65190
12. خامنه ای، سیدعلی. (۲۷ /۱۰ /۱۳۹۸). بیانات در خطبه های نماز جمعه تهران. برگرفته از: پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه ای، https: / /b2n.ir /z36119
13. خامنه ای، سیدعلی. (۲۶ /۹ /۱۳۹۹). بیانات در دیدار دست اندرکاران مراسم سالگرد شهادت حاج قاسم سلیمانی و خانواده شهید سلیمانی. برگرفته از: پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه ای، https: / /b2n.ir /443981
14. داعی نژاد، سیدمحمدعلی. (۱۳۸۲). دین پژوهی (عقل و دین)، فصلنامه صباح (۹ و ۱۰)، صص ۳۸- ۴۹.
15. دشتی، محمد. (۱۳۸۳). ترجمه نهج البلاغه. قم: مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین علیه السلام.
16. راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (۱۴۱۶ق). مفردات الفاظ القرآن (محقق: صفوان عدنان داوودی). قم: ذوالقربی.
17. زبیدی، محمدمرتضی. (۱۳۸۵ق). تاج العروس من جواهر القاموس (ج۷). بیروت: دارالهدایه.
18. سعید، ادوارد. (۱۳۸۲). فرهنگ و امپریالیسم: بررسی فرهنگی سیاست امپراطوری (مترجم: اکبر افسری). تهران: توس.
19. شکراللهی، اصغر. (۱۳۹۹). ایجاد اتحاد و همبستگی رمز موفقیت سردار سلیمانی در جبهه های نبرد بود (سخنرانی)، خبرگزاری شبستان، http: / /shabestan.ir /detail /News /1011643
20. شیرازی، علی. (۱۳۹۹). شاخص های مکتب شهید سلیمانی. قم: خط مقدم.
21. عرفان، امیرمحسن. (۱۳۹۳). نقش باورداشت آموزه مهدویت در احیای فرهنگ و تمدن اسلامی. قم: معارف.
22. علی اکبری، راضیه. (۱۳۹۲). آینده پژوهی در پرتو انتظار پویا با تأکید بر کارکرد وحدت امت اسلامی. فصلنامه انتظار موعود، ۱۳(۴۰)، صص ۱۴۳- ۱۶۳.
23. غلامی، رضا. (۱۳۹۶). فلسفه تمدن نوین اسلامی. تهران: سوره مهر.
24. فضلی، علی. (۱۳ /۱۰ /۱۳۹۹). حاج قاسم فرهنگ دفاع مقدس را به جبهه مقاومت صادر کرد (مصاحبه). پایگاه قاسم سلیمانی به نشانی: https: / /soleimani.ir /news /74.
25. قالیباف، محمدباقر. (۱۳ /۱۰ /۱۳۹۹). حاج قاسم هیچ وقت برای خودش زندگی نکرد (مصاحبه). پایگاه قاسم سلیمانی به نشانی: https: / /soleimani.ir /news /77.
26. کلینی، محمد بن یعقوب. (۱۴۱۱ق). اصول الکافی. بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
27. گیدنز، آنتونی. (۱۳۷۶). جامعه شناسی. تهران: نی.
28. مجلسی، محمدباقر. (۱۳۹۷ق). بحار الانوار (ج۶۵). بیروت: مؤسسه الوفاء.
29. مریجی، شمس الله؛ چراغی کوتیانی، اسماعیل. (۱۳۸۹). تبیین جامعه شناختی مؤلفه های همبستگی اجتماعی در جامعه مهدوی. مشرق موعود، ۴(۱۴)، صص ۵۹- ۸۳.
30. مصباح یزدی، محمدتقی. (۱۳۷۸). اخلاق در قرآن (ج۳، محقق و نگارش: محمدحسین اسکندری). قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله.
31. مصباح یزدی، محمدتقی. (۱۳۷۷). اخلاق در قرآن (ج۲، محقق و نگارش: محمدحسین اسکندری). قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله.
32. مطهری، مرتضی. (۱۳۷۵). مجموعه آثار. تهران: انتشارات صدرا.
33. مطهری، مرتضی. (۱۳۸۸). مجموعه آثار (ج۲۳ و۲۴). تهران: انتشارات صدرا.
34. معین الاسلام، مریم. (۱۳۸۴). عقلانیت در دکترین مهدویت. فصلنامه انتظار، ۶(۱۷)، صص ۲۷۱- ۲۹۲.
35. معین، محمد. (۱۳۸۷). فرهنگ معین (ج۱). تهران: زرین.
36. مکارم شیرازی و دیگران. (۱۳۵۳). تفسیر نمونه (ج۷). طهران: دارالکتب الاسلامیه.
37. مکارم شیرازی و دیگران. (۱۳۸۰). حکومت جهانی مهدی عجل الله فرجه. قم: نسل جوان.
38. منصوری، محمدهادی؛ شیرزاد، علیرضا. (۱۳۹۸). «انتظار پویا» در پرتو آموزه های وحیانی در اندیشه مقام معظم رهبری. فصلنامه انتظار موعود، ۱۹ (۶۶)، صص ۶۱- ۸۳.
39. نامجو، مجید. (۱۲ /۱۲ /۱۳۹۹). به دنبال علت می گشت و با برنامه ریزی مسائل را حل می کرد (مصاحبه). پایگاه قاسم سلیمانی به نشانی: https: / /soleimani.ir /news /120.
40. نائینی، سیدمحمدکاظم. (۱۳۹۳). شاخصه ها. فصلنامه نظریه های اقتصاد مالی، ۲(۳)، صص ۱۴۱ – ۱۶۶.
41. نجفی، محمدحسن بن باقر. (۱۴۳۲ ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام (ج۲۱، محقق: عباس قوچانی). قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین.
42. نعمانی، محمد بن ابراهیم. (۱۳۹۷ق). الغیبه (ج١، مصحح: علی اکبر غفاری). تهران: نشر صدوق.
43. هدایتی، احمدرضا. (۱۳۹۳). آشنایی اجمالی با مفهوم مکتب. در: تارنمای رهتوشه، ۲۳۸۳http: / /rahtooshe. com /?p.
44. وصیتنامه سیاسی الهی شهید سپهبد حاج قاسم سلیمانی. (۵ /۱۰ /۱۳۹۹). در: پایگاه قاسم سلیمانی به نشانی: https: / /soleimani.ir /news /15.

پی نوشت:

[۱] Strategy.