امر به معروف ونهی از منکر، یکی ازاصول عملی اسلام و از مهم ترین و عظیم ترین فرایض دینی است. این اصل مهم در قرآن کریم و سیره معصومین علیهم السلام، علم کلام، تفسیر، اخلاق و عرفان، فقه و هرجا که کوچک ترین مناسبتی داشته، مطرح شده است. قرآن درآیاتی چند می فرماید:
کنْتُمْ خَیرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ[۱]
شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدیدار شده اید، به کار پسندیده فرمان می دهید و از کار ناپسند باز می دارید.
الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ ینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ وَ یقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ یطِیعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِک سَیرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکیمٌ[۲]
مردان و زنان باایمان، ولی (و یار و یاور) یکدیگرند؛ امر به معروف، و نهی از منکر می کنند؛ نماز را برپا می دارند؛ و زکات را می پردازند؛ و خدا و رسولش را اطاعت می کنند؛ بزودی خدا آنان را مورد رحمت خویش قرار می دهد؛ خداوند توانا و حکیم است!
الَّذِینَ إِنْ مَکنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکرِ وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ[۳]
کسانی که چون در زمین به آنان توانایی دادیم، نماز برپا می دارند و زکات می دهند و به کارهای پسندیده وا می دارند و از کارهای ناپسند باز می دارند و فرجام همه کارها از آن خداست.
پیامبر اکرم (ص) می فرماید:
مَن امَرَ بِالمَعروفِ وَ نَهی عَنِ المُنکرِ فَهُوَ خَلیفَةُ اللّهِ فِی ارضِهِ وَ خَلیفَةُ رَسُولِ اللّه وَ خَلیفَةُ کتابِهِ[۴]
کسی که امر به معروف و نهی از منکر کند جانشین خداوند در زمین و جانشین رسول خدا و جانشین کتاب خداست.
و در سخنی دیگر می فرماید:
ما جمیع اعمالُ البّر وَ الجهاد فی سبیل الله عند الامر بالمعروف و النهی عن المنکر الا کنَفثَة فی بحر لجّی[۵]
تمام کارهای نیک (حتی) جهاد در راه خدا، در برابر امر به معروف و نهی از منکر، همچون قطره ای در برابر دریای پهناور است.
در این روایت، امر به معروف و نهی از منکر، از همه نیکی ها و حتی جهاد، به مراتب برتر و با اهمیت تر شمرده شده است. سرّ آن، شاید این باشد که قوام و استواری تمام واجبات و بقای آنها با حدود و شرایطشان در گرو برپا بودن این دو فریضه بزرگ است.
امام صادق (ع) می فرماید:
مَن رَأی اخاه عَلی امر یکرهه فَلم یرُدَّهُ عَنه و هو یقدر علیه فقد خانه[۶]
کسی که از برادر دینی خود مکروهی را ببیند و بتواند جلوگیری کند ولی جلوگیری نکند، به او خیانت کرده است.
امام صادق (ع) می فرماید:
إذَا رَأَی الْمُنْکرَ وَ لَمْ ینْکرْهُ وَ هُوَ یقْوَی عَلَیهِ فَقَدْ أَحَبَّ أَنْ یعْصَی اللَّهُ وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یعْصَی اللَّهُ فَقَدْ بَارَزَ اللَّهَ بِالْعَدَاوَةِ[۷]
هنگامی که انسان منکر و کارهای زشتی را ببیند و با داشتنِ قدرت، از آن جلوگیری نکند؛ پس او شخصی است که دوست دارد معصیت و گناه (در جامعه) عملی شود و آن کس که دوست داشته باشد معصیت خدا بشود، چنین شخصی به دشمنی و مبارزه علنی با خدا برخاسته است.
پیامبر اکرم (ص) می فرماید:
إِذَا أُمَّتِی تَوَاکلَتِ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْی عَنِ الْمُنْکرِ فَلْیأْذَنُوا بِوِقَاعٍ مِنَ اللَّه[۸]
هر گاه امت من امر به معروف و نهی از منکر را ترک کنند باید منتظر حادثه ای از طرف خداوند بشوند.
رسالت سیدالشهدا (ع) در حماسه کربلا، اقامه امر به معروف و نهی از منکر بود. سیره ایشان در اقدام به امر به معروف و نهی از منکر باید الگوی ما در این زمان قرار گیرد. چگونگی به کارگیری وسایل و ابزار خاصی که آن امام بزرگوار به منظور امر به معروف و نهی از منکر به کار گرفت، می تواند الگوی مناسبی برای ما در این زمینه باشد. با الگوگیری از این حرکت بزرگ، باید این روح را در کالبدهای مختلفش شناسایی کنیم و متناسب با شرایط زمان و مکان، آن روح را زنده نگه داریم و ترویج نماییم و همچنین عواملی را که مانع انجام امر به معروف و نهی از منکر می شود، بشناسیم و در جهت تضعیف و بلکه در جهت نفی آنها بکوشیم.
امام حسین (ع) در عصر خود، همواره نگران بود مبادا وضعی به وجود آید که مردم نتوانند حق را از باطل تمییز دهند. در چنین موقعیتی، با فعالیت های تبلیغی و پول، نمی توان اقدامی انجام داد. همچنین جنگ و جهاد نیز سودی نمی بخشد؛ زیرا جبهه حق طرفدار ندارد وقدرت و ثروت در دست باطل است. در زمان معاویه، بر اثر تبلیغات و نیز ارعاب و تهدید، فضای خفقان آوری بر جامعه حاکم شده بود. مخالفان را دار می زدند، یا ترور می کردند؛ با این وضعیت، نه کسی جرأت قیام داشت و نه نیرو و توانی برای کسی باقی مانده بود. درچنین شرایطی جامعه نیازمند حرکتی بود که از یک نفر یایک گروه کوچک بر نمی آمد؛ تبلیغ نیز تأثیری نداشت؛ چون تمام ابزار آن در اختیار امویان بود و فریاد امام (ع) فقط به گوش گروه معدودی می رسید. از این رو ایشان به مدت بیست سال، مجبورشد پنهانی و در خفا، با یاران و اصحاب خود صحبت کند.
فلسفه قیام امام حسین (ع)، اقامه امر به معروف و نهی از منکر بود. در اینجا لازم است به یکی از خطبه های ایشان که پس از ممانعت حرّ و لشکریان کوفه از حرکت ایشان، ایراد شد اشاره شود:
ایهَا النّاس انَّ رَسولَ اللّه (ص) قالَ: مَنْ رَأَی سُلْطَاناً جَائِراً مُسْتَحِلًّا لِحُرُمِ اللَّهِ نَاکثاً لِعَهْدِ اللَّهِ مُخَالِفاً لِسُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ یعْمَلُ فِی عِبَادِ اللَّهِ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوَانِ ثُمَّ لَمْ یغَیرْ بِقَوْلٍ وَ لَا فِعْلٍ کانَ حَقِیقاً عَلَی اللَّهِ أَنْ یدْخِلَهُ مَدْخَلَهُ وَ قَدْ عَلِمْتُمْ أَنَّ هَؤُلَاءِ الْقَوْمَ قَدْ لَزِمُوا طَاعَةَ الشَّیطَانِ وَ تَوَلَّوْا عَنْ طَاعَةِ الرَّحْمَنِ وَ أَظْهَرُوا الْفَسَادَ وَ عَطَّلُوا الْحُدُودَ وَ اسْتَأْثَرُوا بِالْفَی ءِ وَ أَحَلُّوا حَرَامَ اللَّهِ وَ حَرَّمُوا حَلَالَهُ وَ إِنِّی أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْر[۹]
ای مردم! همانا رسول خدا (ص) فرمود: کسی که حاکم ستمگری را بنگرد که ستم می کند و حرام خدا را حلال می شمارد و عهد و پیمان خدا را می شکند، و با سنت رسول خدا مخالفت می کند، و در میان بندگان خدا با فساد و ستمکاری عمل می کند، با عمل یا با سخن، اگر بر ضد آن حاکم قیام نکند، سزاوار است که خداوند او را با آن حاکم ستمکار محشورکند. و آگاه باشید! این مردم (بنی امیه) اطاعت شیطان را به جان خریدند و اطاعت خدا را رها کردند و فساد را آشکار و حدود الهی را ترک و بیت المال را غارت کردند و حرام خدا را حلال و حلال خدا را حرام شمردند و من از دیگران، سزاوارترم که برای تغییر این وضع، قیام کنم.
بر اساس این بیان، اگر کسی مشاهده کند که فرد سلطه جویی با زور بر دیگران چیره شده، پیمان خدا و عهد عبودیت[۱۰] را می شکند و با دستورهای پیامبر (ص) مخالفت می ورزد و با ظلم و تعدی با مردم رفتار می کند، باید با گفتار و رفتار خود بکوشد تا وضع موجود را تغییر دهد؛ والا خداوند حق دارد او را نیز با همان ستمکار وارد جهنم کند تا در آنجا با وی همنشین شود؛ زیرا سکوت در برابر منکر، امضای عمل کسی است که مرتکب آن شده است.
در آن زمان، بنی امیه ملازم اطاعت شیطان شدند و از پیروی خدا روی گردانیدند و در نتیجه فساد را در جامعه آشکار، و حدود الهی را نیز تعطیل کردند؛ در آنجا که باید دست دزد را برید، نمی بریدند؛ جایی که باید زانی و زانیه را تازیانه زد، نمی زدند؛ و دیگر احکام الهی را اجرا نمی کردند. در فرهنگ امام حسین (ع) این قبیل امور، تعطیلی حدود الهی و از جمله مصادیق فساد است. همچنین آنان بیت المالی را که باید صرف همه مسلمانان شود و امکاناتی که باید به گونه یکسان در اختیار همگان قرار گیرد، به نزدیکان و خویشان خود می دادند و حلال خدا را حرام و حرام او را حلال می کردند؛ در چنین موقعیتی امام حسین (ع) خود را سزاوارترین شخص برای عمل به فرمایش رسول خدا (ص) و اعتراض به رفتار چنین حاکمی می دانست. از این رو، قیام کرد تا این فسادها را براندازد.
امروزه نیز کسانی هستند که اسلام را سیال می دانند و به بهانه پویایی فقه، پاره ای از امور را که تا به حال حرام بوده، حلال می کنند. آنان با سخنانشان امر را به گونه ای مشتبه می کنند که حتّی بعضی از متدینان نیز می پرسند آیا ممکن است روزی رقص حلال شود؟ یا می پرسند چه زمانی روابط آزاد دختر و پسر جایز می شود؟
امام حسین (ع) با تعبیر دیگری نزدیک به همین مضمون، خطاب به فرزدق فرمود:
یا فَرَزدَق انَّ هؤلاءِ قَومٌ لَزِمُوا طاعَةَ الشَّیطانِ و تَرَکوا طاعَةَ الرَّحمنِ وَ اظهِرُوا الفِسادَ فِی الارضِ و أبطَلُوا الحُدُودَ وَ شَرِبوا الخُمُورَ و استأثروا باموال الفقراء و المساکین و انَا اولی من قام بِنُصرَةِ دینِ الله و اعزازِ شَرعِهِ وَ الجِهادِ فِی سَبیلِهِ لِتَکونَ کلِمَةُ الله هِی العُلیا[۱۱]
ای فرزدق! همانا این قوم (بنی امیه) ملتزم اطاعت شیطان شدندو اطاعت رحمن را ترک کردند و فساد را روی زمین آشکار ساختند و حدود را باطل کردند و به شراب خواری پرداختند و اموال فقرا و مساکین را به نفع خود مصادره کردند و من برای یاری دین خدا و عزیزداشتن شریعت او و جهاد در راه او به منظور اعتلای سخن خداوند، از دیگران سزاوارتر هستم.
پی نوشت ها
[۱] . آل عمران/ ۱۱۰.
[۲] . توبه/ ۷۱.
[۳] . حج/ ۴۱.
[۴] . مجمع البيان، ج ۲، ص ۴۸۴؛ امر به معروف، آيت الله نوري همداني، ص ۱۶.
[۵] . آثار الصادقين، ج ۲۴، ص ۳۷۳.
[۶] . اخلاق فلسفى، ص ۳۷۲.
[۷] . بحارالانوار، ج ۶۷، ص ۳۰۴؛ مرآت الكمال، ج ۲، ص ۳۵۷.
[۸] . ترجمه تحريرالوسيله، ج ۲، ص ۲۸۶؛ مشكاه الانوار، ص ۴۹.
[۹] . بحارالانوار، ج ۴۴، ص ۳۸۲.
[۱۰] . يس/ ۶۰ و ۶۱.
[۱۱] . تذكره الخواص من الامه بذكر خصائص الائمه، ج ۲، ص ۴۰.
ثبت دیدگاه