علامه امینی(ره) از علمای بزرگ شیعه در قرن (١٤ ه. ق) می باشد که تحقیقات دامنه داری انجام داده است ؛ و به اصل ولایت و امامت و محوری بودن آن دست یافت. او محققی است که بعدها حقایقی را از تاریخ خاک گرفته بیرون کشید و موجب روشنی تاریخ و چراغ هدایت همگان گردید. در دیدگاه علامه امینی(ره) به فلسفه نظری، تاریخ موجب قیام در مقابل باطل و دفاع از حق و حقیقت می شود که به سوی کمال بشری حرکت می کند. وی آغاز و منشأ خلقت و تاریخ را الهی و سیر حرکت تاریخ را به سوی منشأ الهی و دارای مبدأ و معاد می داند. به نظر ایشان مالک حقیقی در جهان خداوند است که تاریخ را تحت مشیت خویش هدایت می کند و آنچه را که در تاریخ باید ماندگار شود، موردعنایت قرار می گیرد تا همچنان باقی بماند. ایشان دین، مذهب و نوابغ را در تاریخ بسیار اثرگذار می داند.
مقدمه
عالمان بزرگ اسلامی پس از سال ها بحث و پژوهش به تألیف آثار ارزشمندی پرداخته اند که با غور و بررسی در متن آثار آن ها می توان به گوشه ای از اندیشه و دیدگاهشان نسبت به مباحث علمی دست یافت. در این تحقیق دیدگاه علامه امینی(ره) به برخی مسائل فلسفه نظری تاریخ با توجه به اثر مهم الغدیر پرداخته می شود و در ابتدا به خلاصه ای از زندگی نامه ایشان بسنده می شود.
جایگاه اجتماعی علامه امینی (ره)
علامه امینی (ره)؛ محدث، فیلسوف، متکلم، فقیه، مورخ، نسخه شناس و از علمای بزرگ شیعه در قرن (١٤ ه. ق) می باشد که تحقیقات دامنه داری انجام داده است. او درصدد بود تا فلسفه سیاسی اسلام را برای مردم کوچه و بازار هم قابل فهم نماید.[۱] علامه امینی (ره) با آشنایی به مکتب سیاسی آیه ٔ الله نائینی به اصل ولایت و امامت و محوری بودن آن دست یافت و با جمع آیات و روایات در این مورد، مقدمات تألیف گران قدر خویش «الغدیر» را فراهم آورد.[۲]
ولادت علامه امینی (ره)
عبدالحسین امینی (نجفی)، مشهور به علامه امینی (ره) در سال (١٣٢٠ ه. ق) در شهر تبریز، هنگام اذان صبح دیده به جهان گشود. او در فضای پاکیزه و معنوی و در یک مکتبی که مملو از علم و تقوا بود، دوران کودکی را سپری کرد. در دوران کودکی از پدر خویش میرزا احمد که از دانشمندان نامی تبریز بود، بازی کودکانه ای یاد گرفت که بانام امام علی عجین شده بود و هرروز با همین بازی با کودکان سرگرم شده و کم کم عشق حضرت علی در قلبش جای می گرفت[۳] و با گذر زمان، محققی شد که حقایق را از تاریخ خاک گرفته بیرون کشید و موجب روشنی تاریخ و چراغ هدایت همگان گردید.
تحصیلات علامه امینی (ره)
شیخ عبدالحسین مقدمات علوم را در محضر پدرش شیخ میرزا احمد امینی – از علمای مشهور به زهد و تقوی در تبریز – فراگرفت. پدر درس ها را مثل «الفیه ابن مالک» با اشعار به او آموزش می داد، اشعاری هم از بزرگان دین حفظ می کرد. اولین شعری که پدر او را به آموختن آن تشویق کرد، شعری از حضرت علی بود که حضرت خود را معرفی کردند: در بیت اول می فرمایند:[۴]
از دوران نوجوانی، قرآن و نهج البلاغه دو کتاب گران قدر برای او بود. بارها این دو کتاب را مطالعه کرده و در معانی آن دقیق شده بود. گاهی از پدر فاضل خویش معنی آیه ای را می پرسید و پدر با حوصلۀ تمام به تفسیر آن می نشست. آثار نبوغ از کودکی در او مشاهده می شد، اعمال و حرکات او مثل سایر بچه ها نبود و به خاطر این استعداد و ذوق سرشار، تحصیلات مقدماتی نتوانست پاسخگوی ایشان باشد، لذا برای تکمیل دروس وارد مدرسه طالبیه تبریز شد و مقدمات و سطوح فقه و اصول را فراگرفت.
سفر علامه امینی (ره) به نجف
علامه امینی (ره) پس از تکمیل سطوح در تبریز در سال (١٣٤٢ه. ق) برای تکمیل دروس خود و کسب معنویات و کمالات از محضر ائمه طاهرین راهی عتبات عالیات شد. در نجف اشرف – دروازه شهر علم رسول الله – ساکن شد و از علمای نجف؛ فقه، اصول و کلام را دریافت کرد. اساتید علامه (ره) در نجف عبارت اند از:
١- آیت الله سید محمدباقر حسینی فیروزآبادی (م ١٣٤٥ ه. ق) که از بزرگان علماء شیعه و مراجع تقلید عصر خود بود.
٢- آیت الله سیدابوتراب خوانساری (م ١٣٦٤ ه. ق) که از فحول علمای عصر خود، فقیه اصولی، رجالی، جامع معقول و منقول بود و در علوم حساب، جغرافیا، ریاضیات و هندسه هم تبحر داشت و فردی عابد، زاهد، کریم النفس و اهل عبادت بود.
٣- میرزاعلی ایروانی.
٤- آیت الله میرزا ابوالحسن مشکینی (١٣٥٨ ه. ق).[۶]
علامه امینی (ره) پس از تکمیل تحصیلات به وطن بازگشت و راهی تبریز شد، در این شهر به ارشاد و مطالعه پرداخت و مشغول تألیف «تفسیر فاتحۀ الکتاب» می شود. در تبریز ازدواج کرده و بعد از حدود دو سال اقامت در وطن خود، دوباره به نجف اشرف بازمی گردد.[۷]
شیخ عبدالحسین امینی بیش از سی وسه سال ندارد که با القابی چون «العلامة البارع»، «علم الیقین»، «جمال الملة والدین»، «… انه من افذاذ الدهر و حسنات العصر و رجالات الامه» ستایش می شود.[۸] ازجمله صفات بارز ایشان اراده پولادین او بود که همه مشکلات را در برابر او سهل و ناچیز کرده بود. در اثر این اراده و همت بود که کار یک ملت را کرد، مرحوم آیت الله سید عبد الهادی شیرازی در نامه اش می نویسد: اگر ما از نزدیک وضع علامه را مشاهده نکرده بودیم که او به تنهائی به تألیف چنین کتابی قیام کرده، تصور می کردیم که کتاب الغدیر تألیف یک جمعیت علمی است که هرکدام به نوشتن قسمتی از آن پرداخته اند.[۹] همچنین شجاعت یکی دیگر از اخلاق حسنه علامه (ره) بود که محبوب مخلوق و خالق است.[۱۰]
نگاه علامه امینی (ره) به مباحث فلسفه نظری تاریخ
فلسفه تاریخ
فلسفه تاریخ[۱۱] به دوشاخه اصلی فلسفه نظری تاریخ[۱۲] و فلسفه انتقادی[۱۳] تاریخ تقسیم می شود.[۱۴] فلسفه تاریخ به عنوان واقعیت بیرونی، فلسفه نظری تاریخ نام دارد.[۱۵] فیلسوفان نظری در پی کشف و ارائه الگوهای عام یا قوانین بنیادین حاکم بر سیر تحول تاریخ هستند.[۱۶] فلسفه تاریخ به معنای علم تاریخ، فلسفه انتقادی تاریخ نام دارد.[۱۷] فلسفه انتقادی، معرفتی درجه دوم است که درباره معرفت تاریخی و آنچه که درنتیجه ارتباط متقابل و برداشت مورخان با واقعیت های تاریخی حاصل می شود به مطالعه می پردازد.[۱۸] فلسفه انتقادی تاریخ، تحلیل فلسفی تاریخ نگاری است که به توصیف و تبیین منطقی عقلانی و معرفت شناسی آنچه مورخان انجام می دهند، می پردازد.[۱۹] فلسفه انتقادی تاریخ به مسائلی مانند تبیین تاریخی، روش شناسی، عینیت، علمیت، ارزش داوری و علیت در تاریخ می پردازد. فلسفه نظری تاریخ که در پی یافتن معنا و غایت تاریخ است، به حوزه مابعدالطبیعی تعلق دارد. فلسفه نظری تاریخ ناظر بر پژوهش در باب سیر گذشته پدیده های تاریخی و قانون مندی آن هاست. فیلسوف تاریخ در فلسفه نظری تاریخ درصدد فهم معنا و هدف تاریخ، محرک و مکانیسم حرکت تاریخ، آغاز و انجام تاریخ است.[۲۰]
در این مقاله مباحث اهمیت و کارکرد تاریخ، مسیر حرکت تاریخ، نقش خدا در تاریخ، عوامل مؤثر بر تاریخ و نقش انسان در تاریخ که در فلسفه نظری تاریخ مطرح است، در دیدگاه علامه امینی (ره) بررسی می شود.
اهمیت، کارکرد و هدف تاریخ
اهمیت و کارکرد تاریخ به شکل تحول نگاه به تاریخ به صورت عمیق تر و فلسفه تاریخی[۲۱] و همه پسندی تاریخ، گسترش حوزه تاریخی، پیشرفت بیشتر و ظریف تر در تاریخ نگاری[۲۲] و شکل علی[۲۳] مطرح شده است. در هدف تاریخ، بهتر شدن حیات آدمیان در زمان حال، کمال بشری و احیاء گذشته[۲۴] بیان شده است.
علامه امینی (ره) درباره اهمیت تاریخ، در مقدمه کتاب الغدیر می نویسد: «اهل بحث و تحقیق در هر رشته از علوم و فنون که وارد شوند، ارتباط و تماس آن را با تاریخ درک نموده و معترف خواهند بود که بدون غور در تاریخ به مقصود نخواهند رسید».[۲۵] به نظر علامه (ره) یک قضیه تاریخی می تواند پایه گذار مذهب میلیون ها انسان قرار گیرد. برای نمونه می فرماید: قضیه تاریخی غدیر خم زیربنای مذهب میلیون ها انسان است که از آثار خاندان پیغمبر اسلام پیروی می نمایند.[۲۶]
در اندیشه آن عالم وارسته در اهمیت تاریخ که از کارکردهای تاریخ نیز هست، یک کتاب تاریخی می تواند بابیان قضایای تاریخی، باهدف یاریرساندن به دین و اعلای کلمه حق و تجدید بهترین و مهم ترین خاطره تاریخ اسلام و پدید آوردن یک زندگی نوین و بافروغ برای ملل مسلمان، همچنین از باب ابراز خلوص و ارادت به ساحت مقدس صاحب ولایت مطلق در اختیار ارباب دانش و بینش گذارده شود.[۲۷]
کارکرد دیگر تاریخ در نگاه ایشان آن است که تاریخ میتواند به بهتر شدن حیات آدمیان در زمان حال کمک کند. برای نمونه، در مورد زنده نگه داشتن امر تاریخی مانند روز تاریخی غدیر خم بیان می کند: موجب می شود، همه ساله در روز و شب آن، مجامع و محافل جشن و سرور تشکیل شود و مراسم بندگی خدا و ابراز خشوع به درگاه احدیت اجرا گردد و بذل و بخشش و نیکی به دیگران، عنایت به حال ناتوانان و مستمندان، وسعت دادن به زندگی، پوشش لباس های نو و خودآرایی موردتوجه و عمل قرار گیرد و در اثر اجرای این تشریفات و تظاهرات در میان مردم که توجه عموم طبقات به طرف یک وضع نوین و منظره جالب، معطوف می گردد و این وضع، بی خبران را به تفحص و پرسش علل و موجبات آن وامی دارد و به تجسس از روایت آن منجر می شود. درنتیجه، دانایان به بیان روایات متواتر درباره این امر خطیر اهتمام می ورزند و گویندگان و سرایندگان به ایراد خطابه و انشاء قصاید و منظومات می پردازند.[۲۸] همه این ها موجب پدید آمدن یک زندگی نوین و بافروغ برای ملل مسلمان می شود.[۲۹] از گذشته نیز امم اسلامی در شرق و غرب جهان بر این عید توافق دارند و مردم مصر و مغرب و عراق از قرون گذشته به این روز عید بزرگ، توجه و اعتنا داشتند و در آن روز، نماز و دعا می خواندند و به ایراد خطبه و انشاء شعر می پرداختند، چنانکه در آثار بزرگان دین مذکور است.[۳۰] این امور میتواند مایه وحدت اسلامی بین امت های مسلمان گردد. همه این موارد از کارکردهای تاریخ میباشد.
در اندیشه علامه (ره) از کارکردهای دیگر تاریخ، کاربرد آن در خودشناسی انسان است[۳۱] و موجب قیام انسان در مقابل باطل و دفاع از حق میگردد، به عنوان مثال میفرماید:
«از تاریخ زندگانی سبط فداکار پیامبر میآموزیم ؛ وجوب قیام در مقابل هر باطل و پشتیبانی و دفاع از هر حقی و نیز لزوم قیام برای برپاداشتن اساس دین، نشر تعالیم و اخلاق فاضله آن است».[۳۲]
بنابراین از اندیشه علامه امینی (ره) درباره کارکرد و هدف تاریخ، مباحثی را می توان دریافت که بسیار متعالی است و به نظر ایشان، تاریخ موجب رفتن به سوی تکامل و کمال بشری می شود و تاریخ معنی و هدف دارد.
در اندیشه علامه امینی (ره)، تاریخ می تواند هم کارکرد و هدف صعودی داشته باشد و هم می تواند هدف و کارکرد سقوط را در پیش گیرد. آنچه که در تاریخ مهم است آن است که تاریخ جز ثبت حقایق و امور واقعی، هدفی دیگر را دنبال نکند، بازیچه اغراض گوناگون قرار نگیرد و تحت تأثیر تمایلات و مقاصد مغرضانه و خودخواهانه گروه خاصی، صورت تدوین نپذیرد.[۳۳]
مسیر حرکت تاریخ
درباره مسیر حرکت تاریخ، نظریه پردازان در فلسفه نظری تاریخ، نظراتی را مطرح کرده اند. دو نگرش لاهوتی و ناسوتی به تاریخ، وجود دارد.[۳۴] بنابراین برخی از مسیرهای تاریخ، جلوه های متوالی اندیشه مطلق است. در مسیر حرکت تاریخ؛ مراحل مختلف ادوار برده داری، فئودالی، بورژوایی و… است. نظریه دیگری می گوید: تاریخ جهان، توالی طلوع و افول تمدن هاست.[۳۵] همچنین نظریه ادواری بودن یا حرکت دوری تاریخ، تکرار تاریخ، حرکت خطی، حرکت دوری-خط (مارپیچی یا فنری) نیز در این بحث مطرح شده است.[۳۶]
علامه امینی (ره) مسیر حرکت تاریخ را به صورت حرکت خطی نگریسته که نگرشی وحیانی و خطی به حرکت تاریخ است و نوعی اعتقاد به مبدأ و سرانجام به معنای خلقت و معاد به معنای روز حساب – اعم از مجازات و پاداش – آن را همراهی می کند.[۳۷] نگرش لاهوتی به معنای اینکه، همه کائنات به سوی منشأ الهی و لاهوتی سیر می کنند و دارای هدف و معنا هستند.[۳۸] به سوی منشأ الهی سیر می کنند و آن را دارای مبدأ و معاد و هدف می داند. در مقدمه الغدیر می فرماید: «حمد و ستایش خدای را که مالک حقیقی اوست.»[۳۹] که دلیل بر اعتقاد ایشان بر منشأ الهی بودن خلقت و تاریخ است. در شعری که از شیخ ابراهیم بلادی آورده، در آن حمد و ستایش خداوندی است که همه مخلوقات را آفریده و به معاد اشاره می شود.[۴۰] به نظر ایشان واقعه تاریخی غدیر خم، داستان دعوت خدایی و داستان ولایت کبری است، داستان آراستن و کامل ساختن دین، تمام نمودن نعمت و خشنودی پروردگار است.[۴۱]
نقش خدا در تاریخ
«سنت های الهی» در تدبیر جوامع ؛ سنت، راه و رسم، روش، رفتار و شیوه ای است که استمرار داشته باشد.[۴۲] «سنت های الهی» به معنای صادر شدن فعلی به صورت مستقیم از سوی خداوند نیست بلکه ممکن است اسباب طبیعی و فوق طبیعی در کار باشد و درعین حال فعل به خدای متعال منسوب شود.[۴۳] سنت های الهی، هم شامل سنت های مطلق الهی که سنت هدایت توسط انبیاء و سنت آزمایش است، میشود و هم[۴۴] شامل سنت های مقید و مشروط که سنت امداد خدای متعال است و دودسته را فراهم میسازد. سنت های مقید و مشروطی که مخصوص اهل حق است[۴۵] و سنت های مقید و مشروطی که مخصوص اهل باطل است.[۴۶]
علامه امینی (ره) نقش خدا در تاریخ را در مقدمه جلد اول کتاب الغدیر مشخص می کند که مالک حقیقی اوست.[۴۷] ایشان می فرمایند: «خدای متعال نسبت به نشر و اشتهار کامل واقعه مهم (تاریخی غدیر) عنایت بسیار فرموده است تا حدیث غدیر پیوسته زبانزد همگان باشد و راویان در هر عصر و زمان این داستان را دهان به دهان بگویند و بیان کنند و این موضوع برهان استواری باشد برای طرفداران و حامیان پیشوای عالی مقام، امام علی(ع). بدین جهت، پیامبر اکرم را هنگام بازگشت از حج اکبر، مأمور ساخت که امر ولایت علی را در اجتماع مردم ابلاغ کند.»[۴۸] و می فرماید: «خدای منان به این مقدار هم اکتفا نفرمود بلکه آیاتی در این خصوص فرو فرستاد تا در هر صبح و شام تلاوت شود و مسلمانان عالم با تلاوت مداوم آن آیات در همه وقت و همه جا متذکر و متوجه این امر باشند و تنها از طریق رشد و سعادت خود را بشناسند و مرجع واقعی و پیشوای حقیقی خود را برای دریافت معالم دین و احکام آئین مبین اسلام بدون تردید تشخیص دهند.»[۴۹]
در اندیشه علامه (ره) همان طور که تمام کارهای پیامبر اکرم با مشیت الهی صورت می گرفت، همه چیز در تاریخ نیز تحت مشیت خداوند می باشد. برای نمونه می فرماید، پیامبر فرمود: بیرون کردن شما از مسجد و باقی گذاردن او در مسجد به میل و اراده شخص من نبوده، بلکه این کار به امر خدا انجام یافت.[۵۰]
در قضیه تاریخی غدیر هم علامه (ره) میفرماید: مشیت و اراده ذات اقدس باریتعالی بر این تعلق یافت که داستان غدیر پیوسته باقی و برقرار بماند و گذشت زمان آن را کهنه و متروک نسازد و سال و ماه از اهمیت و اثر آن نکاهد.[۵۱]
علامه (ره) میفرمایند: افعال خدای متعال به سبب اختلاف وجوه حکمت، مختلف است. در مورد قریش، در آن موقع خداوند متعال می دانست که گروهی از آن ها بعدها اسلام خواهند آورد و یا از صلب آن ها افرادی مسلمان به وجود خواهند آمد؛ بنابراین، اگر آن روز با نزول عذاب آن ها را نابود می ساخت، بامنظور اصلی از بعثت رسول گرامی منافات داشت.[۵۲]
همچنین در جای دیگر علامه (ره) می فرمایند: هدف و مقصود گروهی که شاهد واقعه غدیر خم بودند، اقتضاء می کرد که پرده فراموشی بر آن بکشند، همان طور که بر اصل موضوع ولایت در غدیر خم کشیدند و به قدری پیرامون ابطال آن جدوجهد کردند که نزدیک بود به هدف و مقصود خود نائل گردند و با اشتباه کاری و توطئه های متعصبانه وضع را دگرگون سازند، ولی خدای توانا برخلاف میل بدخواهان و ناسپاسان نور خود را به کمال می رساند.[۵۳]
درجای دیگر می فرمایند: همه این تعبیرات، حکایت از این دارد که امامت، امری الهی و واگذار به حق و در اختیار خداست و با جهات ظاهری و مسائل صوری ارتباطی ندارد. در قصه ابراهیم و امامتش نیز دیدیم که قضیه از همین قرار بود. داستان های قرآنی «داود و سلیمان»، «داود و طالوت» و «موسی و هارون» و آیات دیگر «امامت» و «خلافت» نیز همه، همین را می رسانند که انتخاب امام و اختیار خلیفه باخداست.[۵۴]
عوامل مؤثر بر تاریخ
نظریه های مختلفی درباره عوامل مؤثر بر تاریخ وجود دارد که شامل عوامل انسانی و غیرانسانی می باشد: ١- دین؛ ٢- نوابغ؛ ٣- انباشته شدن دانش؛ ٤- اختراعات؛ ٥- نژادها؛ ٦- شرایط و جبر اقتصادی ٧- عامل جغرافیایی؛ ٨- نظریه فناورانه تاریخ؛ ٩- نظریه اصالت اجتماعی؛ ١٠- عامل سیاسی؛ ١١- نظریه روان شناختی ؛ ١٢ – نظریه آرمان گرایی.[۵۵]
در دیدگاه علامه امینی (ره) نیز برخی از این عوامل در تاریخ تأثیرگذار هست.
مهم ترین عامل تأثیرگذار در تاریخ که بسیار مهم تلقی می شود، دین و مذهب است که به نظر ایشان می تواند زیربنایی باشد برای امت هایی که بدان گرویده و دولت هایی که به خاطر آن شکل گرفته و سرانجام، نامی جاودان از آن برجای مانده است.[۵۶]
عامل بعدی در نظر ایشان؛ نوابغ، مثل پیامبر و دیگران هستند که در تاریخ مؤثر هستند. برای نمونه در مورد واقعه تاریخی غدیر می فرماید: «رسول خدا ازآنجاکه می دانست در این سفر خبر بزرگ و مهمی در پیش است، اعلام عمومی داد تا همه افراد و طبقات مسلمان برای انجام مناسک حج از منازل و اوطان خویش بیرون شوند و دسته دسته و گروه گروه به آن جناب ملحق گردند و سرانجام، با تحقق این امر خطیر، پایه های دین حنیف و بنیان آیین مقدس اسلام استوار گردد و مظاهر درخشان آن جلوه گر آید و امت اسلامی با صلاح اندیشی و هدایت طلبی بر سایر ملل جهان سروری وبرتری یابد و جنبش پیروزمندانه این دین، شرق و غرب جهان را فراگیرد.»[۵۷]
عوامل انسانی مانند شعرا، مورخان، محدثان و غیره را نیز بسیار در تاریخ مؤثر می داند.[۵۸] از عوامل انسانی و تأثیر نوابغ در تاریخ، شعر شاعران است که نقش بسیار پررنگی در مباحث تاریخی علامه امینی (ره) دارد. به نظر می رسد به خاطر شعرهایی است که در دوران کودکی حفظ کرده اند و با مضامین شعری، مبانی اعتقادی در ذهن و قلبشان نقش بسته است. دراین باره میفرماید: «سزاوار است که درراه ساختن اجتماعی صالح و دعوت مردمان به راه حق و جهانی روحانی از شعر بهره برداری شود.»[۵۹] درباره شاعران می فرماید: «آنان پیوسته در پیرامون حضرت بودند و حتی در سفرها از او جدا نمی شدند؛ چابک سواران جنگی بودند که با شمشیر بران شعر و تیر دل دوز نظم، دشمنان اسلام را مفتضح و رسوا می کردند و در میدان نبرد، مردانه از حریم اسلام دفاع می نمودند.»[۶۰] نظر به همین فواید و تأثیر که بر عامل شعر مترتب بود، شعرای اهل بیت پیوسته مورد خشم و غضب مخالفین بودند، زیرا مجلس آرائی و مدیحه سرائی آن ها بر دشمنان گران می آمد.[۶۱]
تأثیر شعر در تاریخ به اندازه ای است که علامه (ره) می فرمایند: علمای بزرگ پیوسته در اعیاد مذهبی، از قبیل روزهای ولادت ائمه و روز عید غدیر مجالسی تشکیل میدادند و در روزهای وفات آنان، شعرا در مجالس گرد میآمدند و مرثیه سرائی میکردند و بدین وسیله مکتب اهل بیت را احیاء مینمودند و دل های شنوندگان را از مهر و محبت به این خاندان لبریز و پیوند معنوی مردم را با ایشان محکم میساختند.[۶۲]
عامل مؤثر دیگر در تاریخ، احتجاج است که مانع انحراف در طول تاریخ شده است و توسط ائمه و دیگران صورت گرفته است. در این زمینه می فرماید: «پیوسته واقعه غدیر خم را در هرزمان و مکان بازگو و بدان استدلال و احتجاج می فرمودند و با آن بر امامت و وصایت پدران خود اقامه دلیل می کردند، همان طور که شخص امیرالمؤمنین نیز در طول دوران زندگی گرامی و شریف خود پیوسته به این امر احتجاج می فرمود و شنوندگان این حدیث از صحابه را که در حجۀ الوداع حضور داشتند، در مجامع عمومی سوگند می داد و از آن ها بر این امر گواهی می طلبید. این اهتمام ها همه برای این بوده که تاریخ روشن و خاطره مقدس غدیر، پیوسته تازه و شاداب بماند و باگذشت زمان هیچ گاه از یاد نرود.»[۶۳]
نقش انسان در تاریخ
همان طور که در عوامل مؤثر بر تاریخ مطرح شد، در دیدگاه علامه امینی (ره) عامل انسانی از عوامل مؤثر بر تاریخ می باشد و نوابغ از عوامل انسانی مؤثر در تاریخ می باشند.
نقش نوابغ، مانند پیامبر و اهل بیت و دیگران از صحابه، تابعین، مورخین، محدثین، متکلمان، مفسران و… را در تاریخ بسیار مؤثر نشان داده اند.[۶۴]
علامه (ره) ١١٠ تن از صحابه را معرفی می کند که حدیث تاریخی غدیر خم را نقل کرده اند که امام علی، امام حسن و امام حسین در شمار آنان می باشند.[۶۵] زهری روز و زمان و مکان واقعه غدیر خم را نیز مطرح کرده است.[۶۶] راویان در هر عصر و زمان این داستان را دهان به دهان بگویند و بیان کنند و این موضوع برهان استواری، برای طرفداران و حامیان پیشوای عالی مقام، امام علی می باشد.[۶۷] همچنین علامه (ره) نقش شعرا در تاریخ را بسیار برجسته در کتاب الغدیر نشان می دهند.
به نظر علامه (ره)، هوس بازان و دنیاطلبان برای نزدیک شدن به مراکز قدرت، دست به جعل تاریخ و پرداختن روایات دروغین زده اند که در رستاخیز عذاب موعود را می بینند.[۶۸] اما به نظر ایشان درباره نیات درونی افراد نمیتوان چیزی گفت؛ زیرا ما را راهی به آن نیست و نهفته هایی در آن است که جز خداوند آن را نمیداند اما آنچه بر زبانشان روان میشود، پرده از آن رازها نیز برمیدارد. برای مثال درباره عمر میفرماید: «از امام احمد بپرس آیا حق بر زبان عمر جاری بود آن هنگام که سخن تندخو را همچون تازیانه بر چهره پیامبر خدا کوفت و از روا شدن فرمان او که دواتی و استخوان شانه گوسفندی خواست تا نوشته ای بنگارد و از خود بر جای بگذارد تا پس از او مسلمانان به گمراهی نیفتند، جلوگیری کرد؟
به هرحال، گرچه آن سخن، اندوه زا و دردآور بود اما از ساحت مقدس پیامبر خدا بس دور است. نه درد بیماری چندان او را از پا میاندازد که از سختی آن، پریشان بگوید (به ویژه در آنجا که بخواهد پیامی راهنما و نگه دارنده از گمراهی را برساند) و نه از سر هوس سخنی میگوید و گفتار وی هیچ نیست جز آنچه بدو وحی میشود.»[۶۹]
از عوامل مؤثر دیگر در تاریخ را روحیات منفی انسان ها میداند. برای نمونه، یکی از دلایل عدم نقل و اشاعه واقعه تاریخی چون غدیر را کینه دشمنان دانسته است. علت بعدی هم مرگ عده ای است که در روز واقعه غدیر حضور داشتند و مرگ مانع از نقل توسط آنان شده است.[۷۰]
نتیجه گیری
در اندیشه علامه امینی(ره) تاریخ موجب قیام در مقابل باطل و دفاع از حق و حقیقت میشود که به سوی کمال بشری حرکت میکند. وی آغاز و منشأ خلقت و تاریخ را الهی و سیر حرکت تاریخ را به سوی منشأ الهی و دارای مبدأ و معاد میداند. به نظر ایشان مالک حقیقی در جهان خداوند است که تاریخ را تحت مشیت خویش هدایت میکند و آنچه را که در تاریخ میخواهد بماند عنایت کرده تا همچنان باقی بماند. ایشان دین و مذهب و نوابغ را در تاریخ بسیار مؤثر دانسته و همچنین شعر و احتجاج را هم در تاریخ اثرگذار میداند. به نظر علامه (ره) انسان ها و روحیات منفی آن ها در تاریخ تأثیرگذار هست و موجب میشود تاریخ در مسیر صحیح خود حرکت کند و یا با جعل، تاریخ از مسیر خود منحرف شود، ولی اراده و مشیت الهی است که درنهایت مسیر حرکت تاریخ و غایت تاریخ را مشخص میکند.
فهرست منابع
١. احمد الامینی النجفی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنۀ و الأدب، ١١ ج، چاپ اول، قم، مرکز الغدیر للدراسات الإسلامیۀ، ١٤١٦ ق.
٢. _________________، الغدیر (ترجمه، ویرایش قدیم)، محمدتقی واحدی و همکاران، ٢٢ ج، [بیجا]، [بینا]،
[بیتا].
٣. _________________، الغدیر (ترجمه، ویرایش جدید)، ١١ ج، محمدتقی واحدی و همکاران، تهران، بنیاد بعثت، ١٣٨٦ ش.
٤. احمد الامینی النجفی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنۀ و الأدب، ١١ ج، چاپ اول، قم، مرکز الغدیر للدراسات الإسلامیۀ، ١٤١٦ ق.
٥. ادواردز، پل، فلسفه تاریخ، بهزاد سالکی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ١٣٧٥.
٦. رابین جورج کالینگوود، مفهوم کلی تاریخ، علیاکبر مهدیان، چاپ اول، تهران، اختران، ١٣٨٥ ش.
٧. رضوی، سید ابوالفضل، فلسفه انتقادی تاریخ، چاپ اول، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ١٣٩١ ش.
٨. سروش، عبدالکریم، فلسفه تاریخ (فلسفه نظری تاریخ و فلسفه علم تاریخ)، چاپ اول، [بیجا]، انتشارات حکمت، ١٣٥٧ ش.
٩. سلیمانی، جواد، فلسفه تاریخ، چاپ اول، [بیجا]، مرکز بین المللی ترجمه و نشرالمصطفی، ١٣٩٢ ش.
١٠. سی. بی ین مکالا، بنیادهای علم تاریخ چیستی و اعتبار شناخت تاریخی، احمد گل محمدی، تهران، نشر نی، ١٣٨٧ ش.
١١. سیدکباری، علیرضا، علامه امینی (مصلح نستوه)، چاپ اول، [بیجا]، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، بهار ١٣٧٢.
١٢. کافی، مجید، فلسفه نظری تاریخ (مفاهیم و نظریه ها)، چاپ اول، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت)، زمستان ١٣٩٣ ش.
١٣. لطفی، مهدی، علامه امینی جرعه نوش غدیر (به ضمیمه جرعه هایی از الغدیر)، چاپ سوم، قم، انصاری، ١٣٨٢ ش.
١٤. مایکل استنفورد، درآمدی بر فلسفه تاریخ، احمد گل محمدی، چاپ پنجم، تهران، نشر نی، ١٣٩١.
١٥. مصباح یزدی، محمدتقی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، چاپ دوم، [بیجا]، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، بهار ١٣٧٢ ش.
١٦. مطهری، مرتضی، فلسفه تاریخ، ١٥ ج، نرم افزار مجموعه آثار شهید مطهری، [بیجا]، [بینا]، [بیتا]،
١٧. نوذری، حسینعلی، فلسفه تاریخ، روش شناسی و تاریخ نگاری، تهران، طرح نو، ١٣٧٩ ش.
١٨. الویری، محسن، پیشنهاد طرح واره ای بومی برای فلسفه تاریخ، فصلنامه پژوهشی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، شماره ٦، سال سوم، بهار ١٣٩١.
١٩. تامس. اس. کوهن، منطق کشف یا روانشناسی پژوهش، غلامرضا نظریان، مجله ذهن، شماره ١٩، پاییز ١٣٨٣.
٢٠. نرم افزار مجموعه آثار علامه امینی(ره).
٢١. نرم افزار مجموعه آثار شهید مرتضی مطهری(ره).
پی نوشت ها:
[۱] مهدی لطفی، علامه امینی جرعه نوش غدیر، ص ٥٨.
[۲] همان، ص ٦٢.
[۳] علیرضا سید کباری، علامه امینی (مصلح نستوه)، چاپ اول، [بیجا]، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، بهار ١٣٧٢. ص ١٦ و ١٧.
[۴] سید کباری، علامه امینی؛ مهدی لطفی، علامه امینی جرعه نوش غدیر (به ضمیمه جرعه هایی از الغدیر)، چاپ سوم، قم، انصاری، ١٣٨٢ ش، ص ١٠٦.
[۵] مهدی لطفی، علامه امینی جرعه نوش غدیر، ص ١٠٦؛ عبدالحسین امینی، الغدیر (ترجمه، ویرایش قدیم)، محمدتقی واحدی و همکاران، ٢٢ ج، [بیجا]، [بینا]، [بیتا]. ج ٣، ص ٤٣ و ٤٤.
[۶] مهدی لطفی، علامه امینی جرعه نوش الغدیر، ص ٣١.
[۷] همان، ص ٣٢.
[۸] علیرضا سید کباری، علامه امینی، ص ٥٧.
[۹] همان، ص ٤٨.
[۱۰] همان، ص ٤٣.
[۱۱] Philosophy of history.
[۱۲] Sepeculative philosophy of history.
[۱۳] Critical philosophy of history.
[۱۴] محسن الویری، مقاله پیشنهاد طرح واره ای بومی برای فلسفه تاریخ، ص ٥٨.
[۱۵] مجید کافی، فلسفه نظری تاریخ (مفاهیم و نظریه ها)، چاپ اول، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت)، زمستان ١٣٩٣ ش. ص ٨.
[۱۶] سید ابوالفضل رضوی، فلسفه انتقادی تاریخ، ص ٣٦.
[۱۷] مجید کافی، فلسفه نظری تاریخ، ص ٨.
[۱۸] سید ابوالفضل رضوی، فلسفه انتقادی تاریخ، ص ٤٨.
[۱۹] پل ادواردز، فلسفه تاریخ (مجموعه مقالات از دائره المعارف فلسفه)، بهزاد سالکی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ١٣٧٥، ص ٣.
[۲۰] حسینعلی نوذری، فلسفه تاریخ، روش شناسی و تاریخ نگاری، تهران، طرح نو، ١٣٧٩، صص ٢٤ – ٢٥؛ عبدالکریم سروش، فلسفه تاریخ، چاپ اول، [بیجا]، انتشارات حکمت، ١٣٥٧ ش. صص ٧-٨.
[۲۱] یکی از دلایل اهمیت تاریخ، فلسفه تاریخ است پس اهمیت تاریخ به همه مباحثی که در فلسفه نظری و فلسفه انتقادی تاریخ مطرح میشود هم برمیگردد.
[۲۲] استنفورد، درآمدی بر فلسفه تاریخ، ص ١٥.
[۲۳] سی. بی ین مکالا، بنیادهای علم تاریخ، ص ٧٥.
[۲۴] مطهری، فلسفه تاریخ، ج ١٥، مجموعه آثار شهید مطهری، ص ٤٠.
[۲۵] عبدالحسین امینی، الغدیر (ترجمه و ویرایش جدید)، محمدتقی واحدی، ج ١، ص ٦١.
[۲۶] همان، ص ٦٦.
[۲۷] همان، ص ٥٨.
[۲۸] همان، ص ٤٥٩.
[۲۹] همان، ص ٥٨.
[۳۰] همان، ج ١، ص ٤٦٠.
[۳۱] کالینگوود، مفهوم کلی تاریخ، ص ١٨.
[۳۲] عبدالحسین امینی، الغدیر (ترجمه و ویرایش جدید)، ج ٣، صص ٣٦٧-٣٦٨.
[۳۳] همان، ص ٦١.
[۳۴] مجید کافی، فلسفه نظری تاریخ، ص ٤.
[۳۵] عبدالکریم سروش، فلسفه تاریخ، صص ٢٠-١٢.
[۳۶] مجید کافی، فلسفه نظری تاریخ، صص ٦٥-٥٨؛ رضوی، فلسفه انتقادی تاریخ، ص ٤٤.
[۳۷] مجید کافی، فلسفه نظری تاریخ، ص ٦٥.
[۳۸] همان، ص ٤.
[۳۹] عبدالحسین احمد الامینی النجفی، الغدیر فی الکتاب و السنۀ و الأدب، ج ١، چاپ اول، قم، مرکز الغدیر للدراسات الإسلامیۀ، ١٤١٦ ق، ص ١٩؛ عبدالحسین امینی، الغدیر (ترجمه، ویرایش جدید)، ج ١، ص ٥٧.
[۴۰] همان، ج ١١، ص ٥٣٩.
[۴۱] همان، ج ١، ص ٥٧.
[۴۲] محمدتقی مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، چاپ دوم، [بیجا]، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، بهار ١٣٧٢ ش، ص ٤٢٥.
[۴۳] همان، ص ٤٢٦.
[۴۴] همان، ص ٤٣٠.
[۴۵] همان، ص ٤٤٦.
[۴۶] همان، ص ٤٤٧-٤٥٤؛ جواد سلیمانی، فلسفه تاریخ، ص ٢٦٤.
[۴۷] عبدالحسین امینی، الغدیر، (ترجمه و ویرایش جدید)، ج ١، ص ٥٧.
[۴۸] همان، ص ٧٩.
[۴۹] همان، ج ١، ص ٨٠.
[۵۰] همان، ص ١٢٤.
[۵۱] همان، ص ٣٨١.
[۵۲] همان، ص ٤٤٥.
[۵۳] همان، ص ٤٥٢.
[۵۴] همان، ج ٢، ص ٢٦٨.
[۵۵] مجید کافی، فلسفه نظری تاریخ، صص ٥٨-٢٨؛ مرتضی مطهری، فلسفه تاریخ، ج ١٥، مجموعه آثار شهید مطهری، صص ٧٤-٤٥.
[۵۶] عبدالحسین امینی، الغدیر (ترجمه و ویرایش جدید)، محمدتقی واحدی، ج ١، ص ٦٥.
[۵۷] همان، ص ٨٠.
[۵۸] همان، ص ١٥٥.
[۵۹] همان، ج ٢، ص ١٤.
[۶۰] همان، ص ٢٢.
[۶۱] همان، ص ٢٨.
[۶۲] همان، ص ٣٠.
[۶۳] همان، ص ٨١.
[۶۴] همان، ج ١، ص ٧٩.
[۶۵] همان، ص ١٠٦.
[۶۶] همان، ص ١١٣.
[۶۷] همان، ص ٧٩.
[۶۸] همان، ج ٩، ص ٧٣.
[۶۹] همان، ج ٨، ص ١٣٢.
[۷۰] همان، ص ١٥٥.
ثبت دیدگاه