بر اساس برداشت مفسران از آیات متعدد قرآن کریم، هدف از خلقت انسان، عبودیت و بندگی خداوند است؛ چنان که قرآن به صراحت می فرماید: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیعْبُدُونِ؛[۱] و من جنّ و انس را نیافریدم، مگر برای اینکه مرا (به یکتایی) پرستش کنند». بنابراین نتیجه این بندگی و پرستش، تکامل انسان است و عبادت، وسیله تکامل و سعادت او محسوب می شود. در واقع عبادت، غذای روح و مایه قوام جسم است. از همین روست که خداوند در آیات متعددی به انسان دستور داده است که او را عبادت کند: «ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ خالِقُ کُلِّ شَی ءٍ فَاعْبُدُوهُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ وَکیلٌ؛[۲] این است پروردگار شما! هیچ معبودی جز او نیست. آفریدگار همه چیز است، او را بپرستید و او نگهبان و مدبر همه موجودات است».
عوامل معنوی و فرهنگی مؤثر در پیروزی رزمندگان اسلام در دفاع مقدس، نقش اساسی و تعیین کننده ای ایفا کرده است؛ هر چند ازنظر مادی ایران از عراق ضعیف تر بوده است. جوانان برومند میهن اسلامی با تمسک به عوامل معنوی، انقلاب و میهن اسلامی را در برابر تهاجم بیگانگان پاس داشتند. در حالی که ماشین جنگی عراق در ۳۱ شهریور ۵۹ به امید فتح چند روزه ایران به راه افتاده بود و تهاجم هر روز ابعاد تازه ای می یافت. در این سوی نبرد، آرام آرام حماسه ای در حال تولد بود؛ حماسه ای مجاهدانه که در فرهنگ و باورهای ژرف ملت مؤمن ریشه داشت. این حماسه از آن جهت که توأم با معنویت بود، «دفاع مقدس» نام گرفت. امام خمینی رحمه الله در این باره فرمود: «آنها حساب همه چیز را می کردند، مگر یک حساب و آن، حساب معنویت بود»[۳].
رزمندگان سرافراز دوران دفاع مقدس با همه جلوه های بندگی و یاد خدا مأنوس بودند و در هیچ شرایطی از یاد خدا غافل نشدند. آنها دل را به دریای معرفت الهی سپرده و در ساحل امن الهی، در حال عبادت و بندگی به معراج حق شتافتند و تمام پیروزی های عرصه جنگ را به مدد این نورانیت و معنویت کسب کردند؛ چنان که امام خمینی رحمه الله فرمود: «من از این چهره های نورانی و بشاش شما و از این گریه های شوق شما حسرت می برم»[۴]. امام رحمه الله بدین شیوه، رزمندگان را به خاطر ایمان و عملکردشان شایسته می دانست و خود را در برابر آنان خاضع و متواضع نشان می داد. در این مجال به معرفی برخی از عرصه ها و مصادیق بارز عبودیت و معنویت در دفاع مقدس که در سیره شهدای والامقام تجلی یافته است، می پردازیم.
الف. تجلی معنویت در اقامه نماز
انقلاب اسلامی ایران و دفاع مقدس که مبتنی بر آرمان های انقلاب بود، به عنوان یک نهضت الهی، فراگیر و مبتنی بر مدار نماز و معنویت توانست قدرت دین و مذهب را به منصه ظهور برساند و این ارزش ها و هنجارها را به عرصه فرهنگ سازی وارد کند. این مجاهدت فرهنگی توانست ایجادکننده یک فضای گفتمانی باشد که ضمن مفهوم سازی و بازسازی فکری و عقلانی، فرهنگ متعالی دینی را نیز رقم بزند و جوانانی که تا پیش از آن دوران حکومت شاهنشاهی را تجربه کرده بودند، اکنون با جذبه معنوی و دینی انقلاب حضرت امام رحمه الله، گام در عرصه توحید و معنویت بگذارند و در خط اول جهاد و شهادت حاضر شوند و لحظه لحظه زندگی خود را به یاد خدا و عبودیت معطر کنند.
رزمندگان در غربت جبهه های حق علیه باطل، یاد خدا را با آیه «أقِمِ الصَّلاةَ لِذِکری»[۵] زنده نگه می داشتند و در سختی ها و مشکلات با استعانت از آیه «اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاة»[۶] گام بر می داشتند و موفق شدند افزون بر رشد معنوی، بر مشکلات نیز غلبه کنند و همواره برای کسب همه فتوحات خود در پرتو نماز و معنویت، سجده شکر بر آستان کبریایی خداوند به جا می آوردند؛ چنان که بی سیم چی فرمانده رشید لشکر ۱۴ امام حسین علیه السلام در توصیف سجده ها و نماز شکر شهید حاج حسین خرازی می گوید: «بی سیم چی حاجی که بودم، هر وقت خبرهای خوب از خط می رسید و به حاجی می گفتم، می دیدم در حالت سجده است. در سجده اش شکر می کرد. گاهی هم دو رکعت نماز می خواند»[۷].
مشاهده زندگی رزمندگان دوران دفاع مقدس، گویای آن است که نماز، یکی از عوامل اصلی و بنیادی رسیدن رزمندگان به درجه ایثارگری و شهادت بوده است. آنها همه موفقیت های خود را چه در بعد فردی و چه در ابعاد نظامی در پرتو نماز می دانستند. همسر شهید صیاد شیرازی در وصف اهتمام این شهید بزرگوار نسبت به نماز اول وقت می گوید: «صیاد همیشه می گفت: هر چه دارم، از نماز دارم. همواره تأکید داشت نماز را اول وقت بخوانیم. وقت هایی که خانه بود، نماز مغرب و عشا را به امامت خودش به جماعت می خواندیم»[۸].
از آنجا که شعار فرهنگ نمازخوانی رزمندگان در حقیقت شعار توحید، معنویت و دینداری بود، توانست همه دل های شیدایی و مشتاق را به خود جذب کند و دیگر ارزش ها، ذیل مفهوم نماز و معنویت شکل گرفت. این شاخصه همواره در ادبیات بینشی و گفتاری فرماندهان دفاع مقدس تبلور داشت؛ چنان که وجه تمایز خود و دیگر نظامیان دنیا را در همین شاخصه می دانستند و آن را به نیروهای تحت امر خود نیز گوشزد می کردند. سردار اسلام شهید مهدی زین الدین وقتی در منطقه پاسگاه زید، کادر لشکر را جمع کرد تا برایشان صحبت کند، ولایتمداری در پرتو نماز رزمندگان را با نماز یاران ولایتمدار امام حسین علیه السلام مقایسه کرد و گفت: «درست است که بچه های ما در وفاداری و اطاعت امر با نظامی های دیگر کشورها قابل مقایسه نیستند، اما ما باید خودمان را با شیعیان اباعبدالله علیه السلام مقایسه کنیم؛ آنهایی که وقت نماز، دور حضرت را می گرفتند تا نیزه دشمن به سینه شان اصابت کند و حضرت اباعبدالله علیه السلام آسیب نبیند»[۹].
انس با نماز، رمز پیروزی رزمندگان در همه برهه های جهاد و شهادت بود. عملیات صاحب الزمان رحمه الله، نمونه ای از تجلی نماز رزمندگان در رسیدن به پیروزی و موفقیت بود. رزمنده ای در خاطرات خود درباره این عملیات می گوید:
نماز جماعت بود. عطر دعا و مناجات، همه جا را معطر کرده بود. فرمانده تیپ در حالی که دست معاون گردان عباسعلی سخاوتی که در همین عملیات به شهادت رسید را در دست می فشرد، گفت: «من نماز بچه های شما را دیدم. شکی نیست که امشب، خبر خوشی را به امام امت خواهیم داد». این چنین نیز شد و با یورش برق آسای دلاوران سپاه اسلام، دشمن شکست سختی خورد.[۱۰]
بنا بر فرهنگ اسلامی، سنت و قانون الهی بر جوامع بشری چنین مقرر شده است که سرنوشت هر جامعه ای به رویکرد و اراده آن جامعه بستگی دارد؛ بنابراین وقتی اراده جمعی مردم بر حاکمیت نماز و معنویت تمرکز یابد، سرنوشت جامعه به شکل مطلوبی رقم خواهد خورد.[۱۱] امروز نیز با الهام از سیره معنوی رزمندگان، می توان فرهنگ نمازخوانی را در جامعه به ویژه در نسل جوان نهادینه کرد.
ب. تجلی معنویت در شب زنده داری و تهجد
یکی دیگر از رموز موفقیت و تعالی رزمندگان در دفاع مقدس، تهجد و شب زنده داری بود که این میراث گرانبها را از ائمه معصومین علیهم السلام و اولیای الهی به ارث برده بودند. به برکت معنویت جاری از انقلاب اسلامی، نفس قدسی حضرت امام رحمه الله و حضور علما و روحانیان در دفاع مقدس، رزمندگان از رزم نظامی و جهاد اصغر، فراتر رفتند و به ساحت جهاد اکبر که همان اهتمام ویژه نسبت به انجام تکالیف و نمازهای واجب بود، قدم نهادند. در این سلوک عاشقانه، هیچ چیزی نتوانست مانع شان شود و آنها در این مسیر از منبع لایزال الهی کسب فیض و انرژی می کردند. یکی از همرزمان سردار شهید علی اکبر رحمانیان، درباره خستگی ناپذیری رزمندگان و فرماندهان در عرصه جهاد اصغر و جهاد اکبر می گوید:
در پایگاه امیدیه بودیم. یک ساعت به اذان صبح مانده، از خواب بیدار شدم. شهید علی اکبر را دیدم که بعد از چهار شبانه روز عملیات، در حالی که آثار خستگی شدید در چهره اش آشکار بود، وارد سنگر شد. فکر کردم با آن حال خسته اش دراز بکشد؛ چون خواب از چشمانش می بارید، ولی دیدم که جانمازش را پهن کرد و آماده نماز شب و مناجات با خدا شد. به او گفتم: «حاجی خسته هستی، کمی استراحت کن». لبخندی زد و گفت: «ما الان برای همین نماز و خدا داریم می جنگیم». سپس مشغول عبادت شد.[۱۲]
یکی از همرزمان شهید احمد امینی نیز عشق سرشار او به بندگی خدا و راز و نیاز شبانه اش را این چنین توصیف می کند:
همیشه دیگران را نیز به عبادت شبانه ترغیب می کرد. با اینکه فرمانده گردان، و از همه خسته تر بود؛ ولی همیشه اولین نفر بود که نیمه های شب به مسجد می آمد. البته می توانست در بیابان سر به زمین بگذارد و نماز شب بخواند، ولی به این انگیزه که دیگران را نیز به این امر تشویق کند و آنها را نماز شب خوان کند، به مسجد گردان می آمد که به این هدف خود نیز رسید. سوز و ناله مخلصانه حاج احمد کاری کرد که گردان او، به گردان «مخلصان» مشهور شد.[۱۳]
بنابراین با نگاهی به تقویم معارف دفاع مقدس، به روشنی خواهیم دید که فرهنگ شب زنده داری، راز و نیاز و پرداختن به نماز شبٰ در جای جای جبهه ها عطر بندگی و عبودیت را پراکنده کرده بود. امام امت رحمه الله در وصف شب زنده داری و تهجد رزمندگان فرموده است: «ما در پیشگاه خداوند متعال و ولی بر حق او، حضرت بقیة الله ارواحنا فداه افتخار می کنیم به سربازانی در جبهه و در پشت جبهه که شب ها را در محراب عبادت و روزها را در مجاهدت در راه حق تعالی به سر می برند»[۱۴].
این افتخار امام خمینی رحمه الله حاکی از تهجد و راز و نیاز شبانه رزمندگانی چون شهید مجید جلویی است که دوست و همرزمش می گوید: «مجید همیشه مرا برای نماز از خواب بیدار می کرد و خودش تا طلوع آفتاب در حال دعا و مناجات بود. یک بار به او گفتم: تو خسته نمی شوی؟ خواب نداری؟ در جواب من آرام و با رویی باز گفت: تو نمی دانی که وقتی آدم با محبوب خود در دل شب راز و نیاز می کند، چه صفایی دارد…. روح آدم به پرواز در می آید و احساس آرامش می کند؟»[۱۵].
طفیل هستی عشقند آدمی و پری
ارادتی بنما تا سعادتی ببری
میِ صَبوح و شِکَر خوابِ صبحدم تا کی
به عذر نیم شبی کوش و گریه سحری[۱۶]
ج. تجلی معنویت در انس با قرآن
قرآن کریم و دفاع مقدس، دو مقوله در هم آمیخته هستند. رزمندگان که قرآن را یکی از مصادیق ذکر و یاد خدا یافته بودند، انس و ارتباط ویژه ای با آیات نورانی این کتاب مقدس و منبع کلام وحی برقرار می کردند. آنها با این موهبت الهی، یاد پروردگار متعال را در دل خود زنده نگه می داشتند. یکی از جلوه های انس با قرآن، تمسک به مفاهیم عالیه کلام الهی و تلاوت برخی از آیات موضوعی آن بود. شهید کلاهدوز، یکی از فرماندهانی بود که همه وجودش سراپا با روح قرآن و مضامین آیات عجین بود. یکی از همرزمانش می گوید:
هر وقت فرصتی می یافت، قرآن می خواند. به همه نیز توصیه می کرد که قرآن بخوانند. روزی به اتاقش رفتم، در حال تلاوت قرآن بود. گفت: «تا می توانیم باید روی قرآن کار کنیم و تشویق کنیم همه در مباحث عقیدتی و اخلاقی شرکت کنند. هر چه در این زمینه ها کار کنیم، باز هم کم کار کرده ایم. ما نیازمند به قرآن و درک معارف عالی آیات الهی هستیم»[۱۷].
رزمندگان در لحظات سخت و خاص، «آیة الکرسی»[۱۸] و آیه «أمَّن یجِیب»[۱۹] را به طور دسته جمعی و هنگام هدفگیری و شلیک، آیه «فَلَمْ تقْتُلُوهُمْ وَ لکنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَ ما رَمَیتَ إِذْ رَمَیتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ رَمی»[۲۰] را می خواندند. هنگامی که می خواستند دشمن متوجه حضور آنان در محل نشود، آیه شریفه «وَجَعَلْنَا مِنْ بَینِ أَیدِیهِمْ سَدًّا وَمِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فأَغْشَینَاهُمْ فهُمْ لَا یبْصِرُونَ»[۲۱] را تلات می کردند و این آیه دشمن را کور می کند. یکی از رزمندگان می گوید:
من در دسته ای بودم که قرار بود کمین دشمن را منهدم کنیم. قبل از حرکت قرار گذاشتیم آیه «و جعلنا» را مرتّب زمزمه کنیم و به یاد داشته باشیم. به کمین که رسیدیم، از کنار عراقی ها گذشتیم. به طور طبیعی باید ما را می دیدند. آنها را دور زدیم، ولی متوجه نشدند. وقتی بالای سرشان رسیدیم، تازه فهمیدند. کار تمام شده بود. نتوانستند دست از پا خطا بکنند. یکی از بچه ها ذوق زده شده بود و فریاد می زد: «و جعلنا» گرفت.[۲۲]
در روزهای سخت حمله و تجاوز ناجوانمردانه ارتش بعث عراق با حمایت همه جانبه برخی از همسایگان مرتجع و نیز قدرت های جهانی، پناه به قرآن و توکل بر خدا، امیدبخش و تکیه گاه رزمندگان در بیابان های غریب جبهه بود و به آنها نیرویی مضاعف می بخشید. ریشه اصلی نهراسیدن از مرگ و آن همه شجاعت و دلیری را که در روزهای دفاع مقدس در میان رزمندگان اسلام تبلور و تجلی می یافت، باید در انس رزمندگان با آیات روح بخش قرآن کریم و معجزه واژگان مقدس آن جستجو کرد. انس با آیات قرآن به گونه ای رابطه عبد و معبود را در جبهه ها مستحکم ساخته بود که یکی از واسطه های نورانی برای کسب فیض شهادت و گرفتن حاجت از درگاه الهی، تمسک و توسل به دامان شفاعت قرآن کریم به واسطه نذر و یا ختم قرآن بود؛ رسمی که جبهه بدون آن صفایی نداشت و هر گاه فراغتی فراهم می شد، صوت تلاوت جمعی و یا انفرادی قرآن از گوشه و کنار سنگرها بر می خاست. همرزم سردار شهید محمود کاوه می گوید:
روزی تصمیم گرفتم که به دیدار محمود کاوه بروم و با ایشان صحبتی داشته باشم. وقتی به کنار اتاق ایشان رسیدم، از پنجره اتاق نگاه کردم. دیدم محمود مشغول تلاوت قرآن کریم است. جرأت نکردم داخل بروم و با خودم گفتم: بگذار توی حال خودش باشد. این قرآن خواندن ایشان حدوداً تا نزدیکی اذان ظهر به طول انجامید.[۲۳]
حافظه تاریخی دفاع مقدس، هیچ گاه لحظات انس رزمندگان با آیات قرآن و یا قرآن های کوچک جیبی آغشته به خون شهدا را که از میان لباس و کیف رزمندگان کشف می شد، از یاد نخواهد برد. این قرآن های آغشته به خون شهدا، بیانگر آن بود که آنها تا آخرین لحظه از این مستمسک آسمانی دل نبریدند و از مصاحبت و همراهی قرآن هر دم جان تازه می گرفتند.
د. ضرورت بازخوانی معنویت در دفاع مقدس
شهدا و رزمندگان دوران دفاع مقدس با خون خود، مسیر عبودیت و سعادت را ترسیم کردند. آنها، بندگان مخلص خدا بودند که بیابان های عرفاتی جبهه را محراب عبادت و بندگی ساخته بودند، همه دارایی خود و از همه بالاتر جان شیرین شان را به رزمگاه مجاهدت و معامله با معبود عالم آوردند و میدان جهاد اصغر را به عرصه تجلی آیه «اِنَّ اللّهَ اشتَری مِنَ المُؤمِنینَ اَنفُسَهُم وَ اَموالَهُم بِاَنَّ لَهُمُ الجَنَّةَ یقاتِلونَ فی سَبیلِ اللهِ. ..»[۲۴] مبدل کردند.
بی شک امروز تداوم راه شهیدان، تبعیت از مرام و التزام به سیره عملی و معنوی آنهاست. ترویج فرهنگ معنویت و عبادت در جامعه، بهترین شیوه تأسی به مکتب ایمانی شهدا و جلب رضایت و تقرب جستن به این مقربان درگاه باری تعالی است. باید با آرمان این اسوه های تاریخ عهد بست که مسیری جز راه آنها و طریق سعادت و سربلندی را در پیش نگرفت؛ چرا که در این برهه حساس تاریخ آن گونه که رهبر فرزانه انقلاب فرمودند: «یاد شهدا کمتر از شهادت نیست»[۲۵].
ضرورت این تبعیت و الگوگیری، از آن جهت است که عبودیت و پرستش خداوند در فطرت انسان قرار داده و با سرشت او عجین شده است؛ ولی گاه ممکن است از مسیر صحیح خود خارج شده و باعث پرستش موجوداتی همچون بت و انسان های دیگر می شود.[۲۶] از این رو انسان برای یافتن بهترین سبک و سیره زندگی و بندگی خدا، نیازمند الگو و راهنماست. امام علی علیه السلام در این باره، هدف بعثت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را خارج کردن بندگان از عبادت بت ها به سوی عبادت خداوند می داند.[۲۷] سیره انسان هایی همچون شهیدان والامقام که در مسیر بندگی پیروزمندانه از سیاهی ها به سوی نور گام برداشتند و موفق به فتح قله های کمال و سعادت شدند، می تواند مایه عبرت آموزی و اسوه یابی شود.
فهرست منابع
کتب
- بنی لوحی، علی؛ عبور از چم هندی: مجموعه خاطرات عملیات محرم؛ اصفهان: لشکر ۱۴ امام حسین علیه السلام ، ۱۳۷۵ ش.
- جبل عاملی، احمد؛ یادگاران: کتاب شهید زین الدین؛ چاپ اول، تهران: روایت فتح، ۱۳۸۸ش.
- جمشیدیان، مرتضی؛ خودشکنان؛ اصفهان: لشکر ۱۴ امام حسین علیه السلام، ۱۳۷۵ ش.
- جمعی از نویسندگان؛ خاطرات نمازی؛ چاپ اول، تهران: ستاد اقامه نماز، ۱۳۹۷ ش.
- رجایی، غلامعلی؛ سیرت شهیدان؛ تهران: نشر شاهد، ۱۳۷۸ ش.
- رسولی، رضا؛ یادگاران: کتاب شهید صیاد؛ چاپ دوم، تهران: روایت فتح، ۱۳۸۵ ش.
- شریف الرضی، محمد بن حسین؛ نهج البلاغه؛ ترجمه محمد دشتی؛ قم: انتشارات امیرالمؤمنین علیه السلام، ۱۳۸۸ ش.
- شمس الدین، حافظ محمد؛ دیوان غزلیات؛ به کوشش خطیب رهبر؛ تهران: انتشارات صفی علی شاه، ۱۳۸۹ ش.
- غفاری، فاطمه؛ یادگاران: کتاب شهید خرازی؛ چاپ ششم، تهران: روایت فتح، ۱۳۹۸ ش.
- قربانی، محمدعلی؛ هاله ای از نور: خاطراتی از سرلشکر پاسدار شهید یوسف کلاهدوز؛ تهران: معاونت امور مطبوعاتی و تبلیغاتی: کنگره بزرگداشت سرداران شهید سپاه و ۳۶ هزار شهید استان تهران، ۱۳۷۶ ش.
- مطهری، مرتضی؛ اسلام و نیازهای زمان؛ تهران: انتشارات صدرا، ۱۳۸۰ ش.
- موسوی خمینی، سید روح الله؛ صحیفه امام؛ تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام رحمه الله، [بی تا].
مجلات، سایت ها و نرم افزارها
- آبیار، رضا؛ «سیره اخلاقی شهیدان (شب زنده داری)»؛ مجله طوبی؛ شماره ۱۵، اسفند ۱۳۸۵، ص ۵۱ -۴۹.
- پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی سید علی خامنه ای.
- نرم افزار نشانه (مجموعه ده هزار خاطره)؛ اطلاعات دریافتی از کنگره سرداران و ۳۲۰۰۰ شهید استان های خراسان شمالی، رضوی و جنوبی.
پی نوشت ها:
[۱] ذاریات: ۵۶.
[۲] انعام: ۱۰۲.
[۳] سید روح الله موسوی خمینی؛ صحیفه امام؛ ج ۶، ص ۳۱۰.
[۴] همان، ج ۱۳، ص ۳۹۱.
[۵] طه: ۱۴.
[۶] بقره: ۴۵.
[۷] غفاری، فاطمه؛ یادگاران: کتاب شهید خرازی؛ چاپ ششم، تهران: روایت فتح، ۱۳۹۸ ش، ص ۶۲.
[۸] رسولی، رضا؛ یادگاران: کتاب شهید صیاد؛ چاپ دوم، تهران: روایت فتح، ۱۳۸۵ ش، ص ۷۴.
[۹] جبل عاملی، احمد؛ یادگاران: کتاب شهید زین الدین؛ چاپ اول، تهران: روایت فتح، ۱۳۸۸ش، ص ۲۶.
[۱۰] جمشیدیان، مرتضی؛ خودشکنان؛ اصفهان: لشکر ۱۴ امام حسین علیه السلام، ۱۳۷۵ ش، ص ۲۶.
[۱۱] رعد: ۱۱.
[۱۲] جمعی از نویسندگان؛ خاطرات نمازی؛ چاپ اول، تهران: ستاد اقامه نماز، ۱۳۹۷ ش، ص ۸۲.
[۱۳] آبیار، رضا؛ «سیره اخلاقی شهیدان (شب زنده داری)»؛ مجله طوبی؛ شماره ۱۵، اسفند ۱۳۸۵، ص ۵۰.
[۱۴] صحیفه امام؛ ج ۱۴، ص ۵۰۴.
[۱۵] رجایی، غلامعلی؛ سیرت شهیدان؛ تهران: نشر شاهد، ۱۳۷۸ ش، ص ۵۲.
[۱۶] شمس الدین، حافظ محمد؛ دیوان غزلیات؛ به کوشش خطیب رهبر؛ تهران: انتشارات صفی علی شاه، ۱۳۸۹ ش، شماره ۴۵۲، ص ۶۱۴.
[۱۷] قربانی، محمدعلی؛ هاله ای از نور: خاطراتی از سرلشکر پاسدار شهید یوسف کلاهدوز؛ تهران: معاونت امور مطبوعاتی و تبلیغاتی: کنگره بزرگداشت سرداران شهید سپاه و ۳۶ هزار شهید استان تهران، ۱۳۷۶ ش، ص ۱۰۴.
[۱۸] بقره: ۲۵۵ – ۲۵۷.
[۱۹] نمل: ۶۲.
[۲۰] انفال: ۱۷ «و آنگاه که تو (به سوی آنها تیر و سنگریزه) افکندی، تو نیفکندی و لکن خدا افکند (تا دشمن را مغلوب نماید)».
[۲۱] یس: ۹ «و در پیش روی آنان سدی قرار دادیم و در پشت سرشان سدی؛ و چشمانشان را پوشانده ایم، لذا نمی بینند».
[۲۲] بنی لوحی، علی؛ عبور از چم هندی: مجموعه خاطرات عملیات محرم؛ اصفهان: لشکر ۱۴ امام حسین علیه السلام ، ۱۳۷۵ ش، ص ۶۵.
[۲۳] نرم افزار نشانه (مجموعه ده هزار خاطره)؛ شهید محمود کاوه.
[۲۴] توبه: ۱۱۱.
[۲۵] بیانات در دیدار جمعی از خانواده های شهدا، ۱۷ / ۰۲ /۱۳۷۶
[۲۶] مرتضی مطهری؛ آزادی معنوی؛ ص ۱۰۹.
[۲۷] شریف الرضی، محمد بن حسین؛ نهج البلاغه؛ ترجمه محمد دشتی؛ قم: انتشارات امیرالمؤمنین علیه السلام، ۱۳۸۸ ش، خطبه ۱۴۷.
ثبت دیدگاه