اهمیت تولید علم و راهکارهای پیشرفت علمی جامعه بر اساس رهنمودهای قرآن و نهج البلاغه

این مقاله به روش کتابخانه ای و مروری به انجام رسیده است و هدف از نوشتن آن بررسی اهمیت علم و پیشرفت علمی در جامعه ی اسلامی بر اساس آموزه های قرآن و نهج البلاغه و هم چنین شیوه های رسیدن به پیشرفت علمی بر همین اساس می باشد و پژوهنده در آن به نتایج زیر دست یافته است: قرآن به روش های مستقیم و غیرمستقیم مسلمانان را به علم اندوزی و پیشرفت علمی دعوت می نماید. براساس آموزه های نهج البلاغه «خیر»، علم اندوزی و پیشرفت علمی می باشد. برای رسیدن به قله های پیشرفت علمی طبق فرمایشات قرآن کریم باید با تلاش و کوشش دست به انجام عمل نیک زد و با ایمان قلبی و عزمی راسخ به سمت پیشرفت علمی حرکت کرد.

مقدمه

خداوند متعال در قرآن کریم بارها و بارها و به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر موضوعاتی مثل علم اندوزی و پیشرفت علمی و تعقل و تفکر تاکید کرده است و ٨٥٤ بار از واژه ی علم و مشتقات آن استفاده کرده است و اولین آیاتی هم که به پیامبر عظیم اشان اسلام حضرت محمد (ص) فرستاده است از پیامبر می خواهدکه بخواند، (اقرأ باسم ربک الذی خلق) معنی: (بخوان به نام پروردگاری که تو را خلق کرد.) (الهی قمشه ای، ١٣٨٣، علق، آیه ی ١) که این خود نشان از اهمیت ویژه ای است که علم در زندگی و حیات مادی و معنوی انسان دارد.

خدای متعال به روش های مستقیم و غیر مستقیم مردم را به دانش اندوزی دعوت می نماید. در روش مستقیم از مردم می خواهد تا با اراده ی آهنین و انجام عمل نیک و راه ندادن هرگونه سستی در کار قدم در راه علم بگذارند و به قله های پیشرفت علمی دست یابند.

بر اساس آموزه های قرآنی روا است که مسلمانان در برابر کفار هیچ گاه صلح نکنند و خود کفا باشند. این همان اقتصاد مقاومتی است که مقام عظمای ولایت حضرت آیت الله خامنه ای نیز همیشه به آن تاکید دارند و سال ١٣٩٦ را نیز به نام (اقتصاد مقاومتی تولید و اشتغال) نام نهادند.

هدف از مقاله ی پیش رو بررسی اهمیت علم و دانش اندوزی و پیشرفت علمی از منظر قرآن کریم می باشد. در انتها امید است که مورد توجه شما قرار بگیرد.

تعریف علم

علم در لغت نامه ی دهخدا به معنای: تعلیم دادن از راه پرسش، از راه پرسش یاد دادن، اموختن، تعلیم دادن، درس دادن، مشق دادن، معلمی یا تدریس کردن آمده است؛ اما علم در قرآن کریم به عنوان نور و روشنایی معرفی شده است:

١. «… قل هل یستوی الأعمی والبصیر أم هل تستوی الظلمات والنور…» معنی: (… بگو آیا چشم نابینای جاهل و دیده ی بینای عارف یکسان هستند؟ یا ظلمات شرک و بت پرستی با نور معرفت و خدا پرستی مساوی هستند؟…) (الهی قمشه ای، ١٣٨٣، رعد، آیه ی ١٦).

٢. «وما یستوی الأعمی والبصیر ولا الظلمات ولا النور ولا الظل ولا الحرور» معنی: (و هرگز کور و بینا یکسان نیست و هیچ ظلمت با نور مساوی نخواهد بود و هرگز آفتاب و سایه هم رتبه نباشد.) (همان، ١٣٨٣، فاطر، آیات ١٩ تا ٢١).

در این آیات، انسانی که علم ندارد به کور، تاریکی وانسان صاحب علم به بینا و روشنایی تشبیه گردیده است. ودر جایی دیگر، علم به عنوان خیر زیاد، معرفی شده است که فقط خردمندان آن را متذکر می شوند:

«یؤتی الحکمۀ من یشاء ومن یؤت الحکمۀ فقد أوتی خیرا کثیرا و ما یذکر الا اولواالالباب» معنی: (خدا فیض حکمت و دانش را به هر که خواهد عطا کند و هرکه را به حکمت و دانش رساند، درباره ی او مرحمت بسیار فرموده و این حقیقت را جز خردمندان عالم متذکر نشوند.) (همان، ١٣٨٣، بقره، آیه ی ٢٦٩)

بنا بر آن چه ذکر شد، ماهیت علم در قرآن، نور و روشنایی و خیر فراوان می باشد.

حضرت علی (ع) نیز در خطبه ی ١٥٤ کتاب نهج البلاغه می فرمایند: (عاقل با چشم دل سرانجام کار را می نگرد و پستی و بلندی آن را تشخیص می دهد… و عمل کننده ی از روی آگاهی، چون رونده ای بر راه راست است، پس بیننده باید به درستی بنگرد آیا راه مستقیم است یا واپس گرا؟) (سید رضی، ١٣٨٠، خطبه ی ١٥٤، ص ٢٨٥)

منزلت علم در اسلام

اسلام دینی است که همواره به علم و دانش اهمیت فراوانی داده است، به گونه ای که قرآن کریم بین کسی که می داند و کسی که نمی داند تفاوت قایل شده است. خداوند متعال در آیه ی زیر این واقعیت را بیان می کنند:

«هل یستوی الذین یعلمون والذین لا یعلمون» معنی آیه: (آیا کسانی که می دانند با کسانی که نمی دانند مساوی هستند؟)(الهی قمشه ای، ١٣٨٣، زمر، آیه ی ٩)

همچنین اولین آیاتی که بر پیامبر بزرگوار اسلام (ص) نازل شد بر خواندن تاکید می کرد:

(اقرأ باسم ربک الذی خلق) معنی: (بخوان به نام پروردگاری که تو را خلق کرد.) (الهی قمشه ای، ١٣٨٠، علق، آیه ی ١) که این خود نشان از اهمیت ویژه ای است که علم در زندگی و حیات مادی و معنوی انسان دارد.

پیامبر بزرگوار اسلام نیز بارها و بارها اهمیت علم را بازگو کرده اند. از ایشان روایت است که: (روزی رسول اکرم صلی الله علیه و آله وارد مسجد مدینه شد، چشمش به دو اجتماع افتاد که از دو دسته تشکیل شده بود و هر دسته ای حلقه ای تشکیل داده سرگرم کاری بودند. یک دسته مشغول عبادت و ذکر و دسته دیگر به تعلیم و تعلم و یاد دادن و یاد گرفتن سرگرم بودند. هر دو دسته را از نظر گذرانید و از دیدن آنها مسرور و خرسند شد. به کسانی که همراهش بودند رو کرد و فرمود: «این هر دو دسته کار نیک میکنند وبر خیر و سعادتند.» آنگاه جمله ای اضافه کرد: «لکن من برای تعلیم و دانا کردن فرستاده شده ام.» پس خودش به طرف همان دسته که به کار تعلیم و تعلم اشتغال داشتند رفت و در حلقه آنها نشست.) (شهید ثانی، ١٣٧٤، ص ١٠) همچنین ایشان می فرمایند: «اطلبوا العلم ولو بالصین» یعنی: (علم بدست آورید حتی اگر در چین باشد.) (مجلسی، ١٤٠٤ ق، ج ١، ص ١٧٧). پیامبر بزرگوار اسلام با تاکید بر اهمیت علم بیان می دارد که حتی اگر علم در سرزمین های دوری مثل چین هم باشد، آن را به دست آوریم.

حضرت علی (ع) نیز در حکمت ١١٣ می فرمایند: «… لا شرف کالعلم…» معنی:… شرافتی چون دانش نباشد… (سید رضی، ١٣٨٠، حکمت ١٣٠، ص ٦٥٥). آن حضرت در این کلام گوهر بار شرافتی را والاتر و گران مایه تر از دانش و علم نمی داند که این امر نشان از اهمیت بسیار زیاد علم در دین اسلام را می رساند.

منزلت عالم در اسلام

عالم به کسی گفته می شود که صاحب علم بوده و کشف کننده روابط حاکم بین موجودات جهان باشد. (احتشام، ١٣٨٨، ص۵۰)

قرآن کریم برای صاحبان علم جایگاه رفیعی قائل است به طوری که نبود آنها را نقص زمین می داند، آنجا که می فرماید:

«أو لم یروا أنا نأتی الأرض ننقصها من أطرافها…» آیا ندیده اند که ما [همواره ] می آییم و از اطراف این زمین می کاهیم (الهی قمشه ای، ١٣٨٣، رعد، آیه ی ٤١).

امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه فرمودند: یعنی دانشمندان و برگزیدگان را از اطراف زمین کم می کنیم (طبرسی، ١٣٥٢، ج ١٣، ص ٨٩). ابن عباس (ابن عباس، بی تا، ص ٢١٠) و قرطبی (قرطبی، ١٤٢٢ ق، ج ٥، ص ٢٣٥) در تفاسیر خود می نویسند که منظور از «نقص» در زمین، مردن دانشمندان و برگزیدگان است. (احتشام، ١٣٨٨، ص ٥٠)

تاکید اسلام بر علم توحیدی

نکته ای که نباید از آن غفلت ورزید و به آن توجه نمود این است که علم از نظر اسلام متفاوت از سایر مکاتب است و اگرچه شباهت هایی نیز وجود دارد و همه ی مکاتب دانستن چیزی که انسان قبلا نمی دانست علم می گویند، اما تفاوت آن ها در این است که، اسلام تنها دانشی را علم می نامد که جهت توحیدی داشته و بر خوف و خشیت او بیافزاید. لذا قرآن کریم در آیه ٢٨ سوره فاطر می فرماید: «… إنما یخشی الله من عباده العلماء…» یعنی: تنها مردمان دانا و مطیع از خدا می ترسند. (الهی قمشه ای، ١٣٨٣)

علم سرچشمه ی پیشرفت های روحی و معنوی

١. علم سرچشمه تقوا وترس از خدا

تقوا چیست؟ راه رسیدن به آن کدام است؟ آیا مراتب متفاوتی دارد؟ برای کسب مراتب بالاتر چه کار باید کرد؟ اینها سؤالاتی است مانند سؤالات علوم دیگر که تنها با کسب علم وآگاهی می­توان پاسخ آن را پیدا کرد. چرا دانشمندان از خدا بیشتر می­ترسند؟ به جهت آگاهی آنها از قدرت وعظمت اوست که قرآن در این خصوص می فرماید:

«إنما یخشی الله من عباده العلماء» معنی: «از میان بندگان خدا فقط دانشمندان از او ترس دارند.» (الهی قمشه ای، ١٣٨٣، فاطر، آیه ی ٢٨)

خشیت به معنی ترسی است که همراه با تعظیم باشد (راغب اصفهانی، ١٤١٦ ق، ص ٢٨٣). هرچه شناخت انسان نسبت به مخلوقات خدا بیشتر شود و قابلیت ­های درون آنها را کشف کرده و بشناسد، در مقابل خالق آنها، بیشتر سر تعظیم فرود می آورد. (احتشام، ١٣٨٨، ص ٤٧)

٢. علم سرچشمه زهد

بها ندادن به تجملات دنیا ودوری از تعلقات آن با وجود جذابیت هایش تنها با اتکا بر علم وشناخت میسر است چون کسانی که بدون علم و تنها با تقلید، پا در این میدان گذاشته اند، پس از مدتی منحرف گشته اند (همان، ١٣٨٨، صص ٤٧ و ٤٨). قرآن کریم می فرماید:

«وقال الذین أوتوا العلم ویلکم ثواب الله خیر لمن آمن وعمل صالحا ولا یلقاها إلا الصابرون» معنی: آنها که از علم ودانش بهره ­ای داشتند، گفتند وای برشما! پاداش الهی برای کسانی که ایمان آورده اند وعمل صالح انجام می­دهند، بهتر است اما جز صابران آن را دریافت نمی دارند. (الهی قمشه ای، ١٣٨٣، قصص، آیه ی ٨٠).

در این خصوص امام صادق (ع) می فرمایند: از جمله سخنانی که خداوند تعالی به موسی (ع) فرمود، این بود که بندگان صالح من به اندازة علمشان نسبت به من، در دنیا زهد پیشه می کنند (مجلسی، ١٤٠٤ ق، ج ٦٧، ص ٣٣٩).

٣. علم، سرچشمه ایمان

اعتقاد به موجودی ظاهرا نامرئی که همه چیز در مقدرات اوست: حتما با داشتن علم و مطالعه روی آثار ونشانه های او امکان پذیر خواهد بود (احتشام، ١٣٨٨، ص ٤٨) که قرآن درباره آن می فرماید:

«ویری الذین أوتوا العلم الذی أنزل إلیک من ربک هو الحق ویهدی إلی صراط العزیز الحمید» و کسانی که از دانش بهره یافته ­اند، می­دانند که آنچه از جانب پروردگارت برتو نازل شده، حق است وهادی راه خداوند، عزیز وحمید می باشد (الهی قمشه ای، ١٣٨٣، سبا، آیه ی ٦).

ایمان عوام از روی تعصب وپیروی است نه از علم وآگاهی، وچه بسا با طرح شبهه ­ای بتوان آن ایمان را گرفت ولی صاحب علم، ایمان قوی دارد. (احتشام، ١٣٨٨، ص ٤٨)

٤. علم، سرچشمه قدرت

علم و قدرت، عین یکدیگرند. علم، عین قدرت است و قدرت عین علم است و این تفکیکی که انسان میان علم و قدرت می کند، تنها از نظر مفهوم است. اصلا خود علم، قدرت است و قدرت، علم است؛ بنابراین در ذات پروردگار هر دو به شکل واحد، موجود است (همان، ١٣٨٨، ص ٤٨). ما می بینیم قرآن در آیه ای که صحبت از علم است میفرماید:

«علمه شدید القوی» (نجم، ٥). «قال الذی عنده علم من الکتاب أنا آتیک به قبل» (الهی قمشه ای، ١٣٨٣، نمل، آیه ی ٤٠)

و در آنجا که صحبت از قدرت است، علم را به میان می آورد (مطهری، ١٣٧٣، ص ١٩٠). قرآن می فرماید:

کسی که دانشی از کتاب نزد او بود، گفت من آن (تخت بلقیس ملکه سبا) را پیش از آنکه چشم برهم زنی، نزد تو می آورم و هنگامی که آن را نزد خود مستقر دید، گفت: این از فضل و بخشش پروردگار من است. (احتشام، ١٣٨٨، ص ٤٨)

امام خمینی (ره) فرمودند: اگر جهان خواران و مستکبران بخواهند در مقابل دین ما بایستند، ما در مقابل دنیای آنها خواهیم ایستاد (خمینی، ١٣٦٦، ص ٢٢). این جملات، زمانی ایراد شد که ما از نظر ظاهری در ضعیف ترین موضع بودیم ولی علم به قدرت خدا، به مؤمن نیرو و قوت می دهد. (همان، ١٣٨٨، ص ٤٨)

٥. علم، سرچشمۀ تزکیه روح

در مکتب انبیا، پرورش روحی و آموزش فکری در کنار بینش وبصیرت مطرح است (قرائتی، ١٣٨٣، ج ٨، ص ١١٩). از این رو حضرت ابراهیم علیه السلام از خدا میخواهد:

«ربنا وابعث فیهم رسولا منهم یتلوا علیهم آیاتک ویعلمهم الکتاب والحکمة ویزکیهم إنک أنت العزیز الحکیم» پروردگارا! از میان آنها (دودمان پیامبر) پیامبری از خودشان مبعوث کن تا آیات تو را بر آنها بخواند و آنها را کتاب و حکمت بیاموزد و تزکیه و تربیت کند، زیرا تو توانا وحکیمی (الهی قمشه ای، ١٣٨٣، بقره، آیه ی ١٢٩).

از آنجایی که انسان پیوسته در راستای امیال نفسانی و شیطانی قرار دارد، برای خارج شدن از این وضعیت و پاک ساختن روح، نیاز به نیرو و قدرتی اکتسابی به نام علم و معرفت دارد و تا آن را کسب نکند، در جهت تطهیر روحش موفق نخواهد بود. (احتشام، ١٣٨٨، ص ٤٩)

٦. علم، سرچشمۀ صبر وشکیبایی

آگاهی و احاطۀ علمی، ظرفیت وصبر انسان را بالا می برد (قرائتی، ١٣٨٣، ج ٢، ص ٢٠٣) و قرآن صبر کردن را ملازم با شناخت دانسته و می فرماید:

«وکیف تصبر علی ما لم تحط به خبرا» و چگونه می­توانی در برابر چیزی که از آن آگاه نیستی، شکیبا باشی (الهی قمشه ای، ١٣٨٣، کهف، آیه ی ٦٨).

وقتی که حضرت موسی (ع) از خضر نبی (ع) تقاضای تعلیم علوم را کرد، خضر (ع) جمله فوق را فرمود: شناخت واقعیت وبطن وعمق حوادث، اتکا به نیرویی قابل اعتماد (که این هم با شناخت ممکن می شود) است که صبر به همراه می آورد و این شناخت حتما با داشتن علم و دانش میسر می گردد. (احتشام، ١٣٨٨، ص ٤٩)

براساس آنچه که ذکر شد، ایمان، تقوا، زهد، تزکیه، صبر و قدرت در سایه علم ومعرفت تحقق پیدا می کنند و با گسترش علم، ارتقاء می­یابند. پس گسترش علم و تولید آن می تواند ایمان و تقوای افراد و جامعه را فزونی بخشد. (همان، ١٣٨٨، ص ٤٩)

علم، وسیله ی قدرت یافتن کشور های اسلامی

خداوند متعال در آیه ی ١٢ سوره ی طلاق می فرمایند که : «… ان الله علی کل شی قدیر و أن الله قد أحاط بکل شی ء علما» (خداوند بر هر چیزی توانا و به احاطه ی علمی بر همه ی امور آگاه است.) (الهی قمشه ای، ١٣٨٣) خداوند در این آیه، خود را که بر همه چیز آگاه و توانا است، این آگاهی و توانایی را به واسطه ی احاطه ی علمی می داند و این امر اهمیت علم داشتن را می رساند. همچنین در زیر به بررسی بیانات مقام معظم رهبری و کتاب شرح نهج البلاغه ی ابن ابی الحدید را بررسی می کنیم که این بزرگواران نیز احاطه ی علمی را مهم شمرده اند:

باید کشورهای اسلامی از لحاظ علم و فناوری پیشرفت کنند. گفتم غرب و آمریکا به برکت علم توانستند بر کشورهای دنیا مسلط شوند؛ یکی از ابزارهاشان علم بود؛ ثروت را هم با علم به دست آوردند. البته مقداری از ثروت را هم با فریبگری و خباثت و سیاست به دست آوردند، اما علم هم مؤثر بود. باید علم پیدا کرد. (ابن ابی الحدید، ١٣٩٤، ج ٢٠، ص ٣١٩)

مقام معظم رهبری نیز در دیدار شرکت کنندگان در اجلاس جهانی اساتید جهان اسلام و بیداری اسلامی در تاریخ ٢١ آذرماه ١٣٩١ می فرمایند: (باید علم پیدا کنید. علم که پیدا کردید، پنجه ی قوی پیدا خواهید کرد. اگر علم نداشته باشید، کسانی که دارای پنجه ی قوی هستند، دست شما را میپیچانند. جوانهاتان را به علم تشویق کنید؛ این کار ممکن است؛ ما در ایران این کار را کردیم. ما قبل از انقلاب در ردیفهای آخر آخر علمی دنیا قرار داشتیم که هیچ نگاهی به طرف ما جلب نمیشد. امروز به برکت انقلاب، به برکت اسلام، به برکت شریعت، کسانی که در دنیا ارزیابی میکنند، گفتند و در دنیا منتشر شد که ایران امروز از لحاظ علمی در رتبه ی شانزدهم دنیاست.) (آرشیو جامعع سایت اینترنتی پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری، بیانات رهبر در تاریخ ۹/۲۱ / ۱۳۹۱)

همچنین ایشان در خطبه ی نخست نماز جمعه ی تهران در تاریخ ١٤ بهمن ماه ١٣٩٠ می فرمایند: (نقطه ی قوت دیگر، پیشرفت علمی است. عزیزان من ! این پیشرفت علمی را دست کم نگیرید. این پیشرفتها خیلی مهم است. علم، پایه ی پیشرفت همه جانبه ی یک کشور است. این حدیث را من یک وقتی خواندم: «العلم سلطان» علم، اقتدار است. هر کس این اقتدار را داشته باشد، می تواند به همه ی مقاصد خود دست پیدا کند. این مستکبران جهانی به برکت علمی که به آن دست پیدا کردند، توانستند به همه ی دنیا زور بگویند. البته ما هرگز زور نخواهیم گفت، اما علم برای ما به عنوان یک پیشرفت حتما لازم است.) (همان، بیانات رهبر در تاریخ ۱۴/ ١١ /۱۳۹۰)

تولید علم و پیشرفت علمی جامعه از دیدگاه نهج البلاغه و قرآن

١. قرآن

این بخش را به دو قسمت تقسیم می کنیم: الف) آیاتی که به صورت مستقیم به علم و پیشرفت علمی اشاره دارند و ب) آیاتی که به صورت غیر مستقیم به علم و پیشرفت علمی اشاره می کنند.

الف) آیاتی که به صورت مستقیم به پیشرفت علمی اشاره می کنند

در این بخش به بررسی آیاتی که خداوند متعال در آن ها به صورت مستقیم مردم را به علم آموزی و پیشرفت علمی دعوت می کند، می پردازیم. برخی از این آیه های شریف در زیر آمده است:

– آیه ی ١١ سوره ی مجادله: «یا أیها الذین آمنوا إذا قیل لکم تفسحوا فی المجالس فافسحوا یفسح الله لکم وإذا قیل انشزوا فانشزوا یرفع الله الذین آمنوا منکم والذین أوتوا العلم درجاتۚ والله بما تعملون خبیر» معنی آیه: «ای اهل ایمان هرگاه شما را گفتند که در مجالس خود جای را بر یکدیگر فراخ دارید و امر خدا را بشنوید تا خدا بر توسعه ی شما بیفزاید و هرگاه گفتند که از جای خود برخیزید نیز حکم خدا را اطاعت کنید که خدا مقام اهل ایمان و دانشمندان عالم را رفیع می گرداند و خدا به هرچه کنید آگاه است.» (الهی قمشه ای، ١٣٨٣) در این آیه خداوند وعده ی اهدای مقام رفیع را برای افراد دانشمند و اهل ایمان کرده است و این خود نوعی اشاره به پیشرفت علمی می باشد.

– آیه ی ١٠ سوره ی فاطر: «من کان یرید العزة فلله العزة جمیعا إلیه یصعد الکلم الطیب والعمل الصالح یرفعه والذین یمکرون السیئات لهم عذاب شدید ومکر أولٰئک هو یبور» معنی آیه: «هر که طالب عزت است (بداند که) همانا در ملک وجود تمام عزت خاص خدا است (و دیگران همه خوار و ذلیلند) کلمه ی نیکوی توحید به سوی خدا بالا رود و عمل نیک خالص آن را بالا برد و بر آنکه به مکر و تزویر اعمال بد کند عذاب سخت خواهد بود و فکر مکرشان بکلی نابود خواهد شد.» (همان، ١٣٨٣) در این آیه ی شریفه خداوند شرط رسیدن به عزت را در کار و تلاش و عمل نیک می داند که از آن می توان به پیشرفت علمی تفسیر کرد. به این معنی که هر کس به پیشرفت علمی رسیده باشد و عمل نیک انجام داده باشد به عزت خواهد رسید.

– آیه ی ٣٥ سوره ی محمد (ص): «فلا تهنوا وتدعوا إلی السلم وأنتم الأعلون والله معکم ولن یترکم أعمالکم» معنی آیه :

«پس شما اهل ایمان در کار دین سستی روا مدارید و دعوت به صلح مکنید شما بر کفار غالب و بلند مقام تر خواهید بود و خدا با شماست و از (ثواب) اعمال شما هیچ نمی کاهد.» (همان، ١٣٨٣) در این آیه ی شریفه خداوند متعال از اهل ایمان می خواهد که سست نباشند و کار انجام دهند و به هیچ وجه با کفار صلح نکنند. از این آیه می توان اقتصاد مقاومتی را نیز تفسیر کرد که اصل اساسی پیشرفت در جامعه می باشد.

– آیه ی ١٣٩ سوره ی آل عمران: «ولا تهنوا ولا تحزنوا وأنتم الأعلون إن کنتم مؤمنین» معنی آیه: «نه هرگز در کار دین سستی کنید و نه از قوت غنیمت و متاع دنیا اندوهناک باشید زیرا شما فاتح و فیروزمندترین مردم و بلند مرتبه ترین ملل دنیا هستید اگر در ایمان ثابت و استوار باشید.» (همان، ١٣٨٣) در این آیه ی شریفه خداوند به آینده نگری و پیشرفت در آینده را گواه می دهد و مسلمانان را به کا و تلاش و ایمان فرا می خواهد، جرا که رمز پیشرفت ایمان و کار و تلاش است.

ب) آیاتی که به صورت غیر مستقیم به پیشرفت علمی اشاره می کنند

در این بخش به بررسی آیاتی که خداوند متعال در آن ها به صورت غیر مستقیم مردم را به علم آموزی و پیشرفت علمی دعوت می کند، می پردازیم. برخی از این آیه های شریف در زیر آمده است:

– آیات ١٩ تا ٢٢ سوره ی الرحمن: «مرج البحرین یلتقیان ﴿١٩﴾ بینهما برزخ لا یبغیان ﴿٢٠﴾ فبأی آلاء ربکما تکذبان ﴿٢١﴾ یخرج منهما اللؤلؤ والمرجان ﴿٢٢﴾» معنی آیات: «اوست که دو دریا را به هم در آمیخت (١٩)؛ و میان آن دو دریا برزخ و فاصله ای است که تجاوز به حدود یکدیگر نمی کنند (٢٠). الا ای جن و انس کدامین نعمت های خدایتان را انکار می کنید (٢١). از آن دو دریا لولو و مرجان بیرون آورد (٢٢).» (همان، ١٣٨٣) در این آیه خداوند متعال از یک واقعیت علمی پرده برمی دارد و از انسان می خواهد که نسبت به آن تفکر کند و نعمت های خداوند را شکر بگوید.

– آیه ی ٢ سوره ی رعد: «الله الذی رفع السماوات بغیر عمد ترونها ثم استویٰ علی العرش وسخر الشمس والقمر کل یجری لأجل مسمی یدبر الأمر یفصل الآیات لعلکم بلقاء ربکم توقنون» معنی آیه: «خداست آن ذات پاکی که آسمان ها را چنانکه می نگرید بیستون برافراشت، آنگاه با کمال قدرت عرش را در خلقت بیاراست و خورشید و ماه را مسخر اراده خود ساخت که هر کدام در وقت خاص (و مدار معین) به گردش آیند. امر عالم را با نظامی محکم و آیات قدرت را با دلایلی مفصل منظم ساخته باشد که شما به ملاقات پروردگار خود یقین کنید.» (همان، ١٣٨٣) در این آیه ی شریفه خداوند متعال از وجود نیروی جاذبه ی زمین پرده برداری می کند و هزاران سال بعد شخصی به اسم نیوتن با افتادن یک سیب از روی درخت آن را کشف می کند و….

٢. نهج البلاغه

از امام علی (ع) پرسیدند خیر چیست؟ ایشان فرمودند: «خوبی آن نیست که مال فرزندت بسیار شود، بلکه خیر آن است که دانش تو فراوان و بردباری تو بزرگ و گران مقدار باشد و در پرستش پروردگار در میان مردم سرافراز باشی. پس اگر کار نیکی انجام دهی شکر خدا به جا آوری و اگر کار بدی کردی از خدا آمرزش خواهی» (سید رضی، ١٣٨٠، حکمت ٩٤، ص ٦٤٥) در این حکمت آن حضرت با بیانی بسیار شیوا خیر واقعی را به فرد بیان می کند و از فرد مورد نظر می خواهد که بجای افزایش مال دنیوی و فرزند خود، به دنبال افزایش علم و آگاهی اش باشد که باعث افزایش مقام اجتماعی و معنوی فرد می شود و با افزایش علم و آگاهی، فرد بیشتر و بهتر معبود خود را می شناسد و او را ستایش می کند.

مردم و تولید علم

خداوند در آیه ١١ سوره ی رعد می فرماید: «له معقبات من بین یدیه ومن خلفه یحفظونه من أمر الله إن الله لا یغیر ما بقوم حتیٰ یغیروا ما بأنفسهم وإذا أراد الله بقوم سوءا فلا مرد له وما لهم من دونه من وال» معنی آیه : «هر چیز پاسبان ها از پیش رو و پشت سر بر گماشته که به امر خدا او را نگهبانی کنند (و خدا با آن همه مهربانی به خلق) و خداوند حال هیچ قومی را دگرگون نخواهد کرد تا زمانی که خود آن قوم حال شان را تغییر دهند و هر گاه خدا اراده کند هر قومی را به بدی اعمال شان عقاب کند هیچ راه دفاعی نداشته و هیچکس را جز خدا یارای آن که بگرداند نیست.» (الهی قمشه ای، ١٣٨٣) با توجه به این آیه که خداوند متعال به روشنی عامل پیشرفت و پس رفت هر جامعه ای را بیان می دارد و این عامل را اراده ی خود مردم آن جامعه می داند و به فرموده ی خودش سرنوشت هیچ قومی را تغییر نمی دهد مگر آن که خودشان بخواهند و با تلاش فراوان خودشان به سمت پیشرفت خودشان قدم بردارند.

در طول تاریخ بارها و بارها مشاهده کرده ایم که اقوام با اراده ی خودشان قدم در تغییر سرنوشت خود نهاده اند و در این راه موفق شده اند. از آن جمله می توان به مردم کشور خودمان در دوران شاهنشاهی پهلوی اشاره کرد که با رهبری امام خمینی (ره) بر ضد ظلم و خودکامگی دولت آن زمان برخواستند و سرنوشتشان را تغییر دادند و حکومت مقدس جمهوری اسلامی ایران را بنا نهادند و گام در قله های پیشرفت جهانی نهادند به صورتی که در دوران پهلوی ما کشوری کاملا وابسته به قدرت های غربی بودیم ولی الان ٥ مین کشور جهان از نظر فناوری نانو هستیم و در سایر علوم نیز به پیشرفت های چشم گیری در زمینه ی علم و تکنولوژی دست یافته ایم.

نتیجه گیری

بنابر آنچه گذشت قرآن و نهج البلاغه همواره مسلمانان را به سوی علم فرا می خوانند و در این راه از روش های مختلفی استفاده شده است که این نشان از اهمیت بالای علم و علم اندوزی در دین مقدس اسلام دارد.

امروزه علم و تکنولوژی حرف اول و آخر را دنیا می زند و هر کشوری که در تولید علم و تکنولوژی پیشگام باشد، زمام همه چیز را در دست می گیرد. پیشرفت علمی یک جامعه به پویایی مردم و خواست و تلاش مردم آن جامعه وابسته است و خداوند سرنوشت هیچ قومی را تغییر نمی دهد مگر اینکه خودشان بخواهند و بنابر فرموده ی حضرت علی (ع) به «خیر» برسند. دین مقدس اسلام نیز از پیروان خود همواره می خواهد که به سوی علم و علم اندوزی بشتابند و در این راه از هیچ تلاشی دریغ مدارند.

ما به عنوان مسلمان وظیفه داریم که در راستای عمل به دستورات دینی خود، همواره به سوی علم اندوزی بشتابیم و نسبت به افزایش علم خود تلاش کنیم و با ایمان به خدا و انجام عمل نیک، طبق فرمایش خداوند متعال پیشرفت کنیم تا به کمال برسیم. ان شاء الله.

منابع

١. قرآن کریم: مهدی الهی قمشه ای (١٣٨٣)، قم: مرکز فرهنگی انتشارات شاکر.

٢. آرشیو جامع سایت اینترنتی پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری به آدرس اینترنتی:

«www.leader.ir/fa/archive?topic=speech»، بخش بیانات مقام معظم رهبری، تاریخ ها: ۱۴ /١١ /۱۳۹۰ و ۱۳۹۱/۰۹/۲۱).

٣. ابن ابی الحدید (١٣٩٤)، شرح نهج البلاغه (جلد ٢٠)؛ غلامرضا لایقی، تبریز: انتشارات کتاب نیستان.

٤. احتشام، حسن (١٣٨٨)، «خاستگاه تولید علم در قرآن»، فصلنامه ی دین و سیاست، شماره ی ٢٠ – ١٩، صص ٥٩ – ٤٥.

٥. خمینی، روح الله (١٣٦٦)، فریاد برائت، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

٦. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد (١٤١٦ ه. ق)، مفردات الفاظ قرآن ؛ تحقیق صفوای عدنان داوودی، دمشق: انتشارات دارالقلم.

٧. سید رضی، نهج البلاغه ؛ محمد دشتی (١٣٨٠)، قم: موسسه ی فرهنگی انتشارات حضور.

٨. شهید ثانی، آداب تعلیم و تعلم در اسلام؛ سید محمدباقر حجتی (١٣٧٤)، تهران : دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

٩. طبرسی، فضل بن حسین (١٣٦٠)، تفسیر مجمع البیان فی تفسیر القرآن (جلد ١٣)؛ جمعی از مترجمان.

١٠. قرائتی، محسن (١٣٨٣)، تفسیر نور (جلد ٢ و ٨)، تهران: مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن.

١١. مجلسی، محمد باقر (١٤٠٤ ه. ق)، بحارالانوار (جلد ١ و ٦٧)، بیروت : انتشارات الوفاء.

١٢. مطهری، مرتضی (١٣٧٣)، نبوت، تهران: انتشارات صدرا.

The Importance of Generating Science and Solutions for the Scientific Progress of the Society Based on the Quran and Nahj al -Balagheh Guidelines Kaveh Alamdari1*, Hassan Karimi

۱. Bachelor Student of Educational Science, Allameh Amini Farhangian University of Tabriz (Corresponding Author)

۲. Bachelor Student of Educational Science, Allameh Amini Farhangian University of Tabriz Abstract This research has been conducted using the library and review method and aimed to investigate the importance of science and scientific progress in Islamic society based on the teachings of the Quran and Nahj al-Balagheh, and different ways to achieve scientific progress on this basis. The researcher has come to the following

conclusions:

– The Qur’an uses both direct and indirect ways to invite Muslims to learn sciences and have scientific advancement.

– According to Nahj al-Balagheh’s teachings, goodness lies in learning sciences and scientific progress.

– In order to reach the peaks of scientific progress, according to the Qur’an’s guidelines, we must perform good deeds with diligence and move towards scientific progress with a wholehearted faith and perfect determination.

Keywords: science , scientific progress, direct and indirect, good, good deed, wholehearted faith