عقل و علم آموزی در قرآن
انسان موجودی صاحب عقل است و قدرت تشخیص دارد. چنانچه انسان از نیروی عقل بی بهره بود، بر دیگر موجودات برتری نداشت و آثار قدرت او در هستی منتفی بود. همچنین، حقایق بر او مجهول می ماند، شگفتی های طبیعت بر او آشکار نمی شد، به خوبی ها دست نمی یافت و دیگر، خوبی و بدی معنا نداشت.
در اهمیت و فایده عقل همین بس که عقل، زیربنای علم و فلسفه و فراگیری است و تمدن و فرهنگ بشری، وامدار عقل. خداوند نیز در قرآن کریم به قضاوت و حکومت عقل بسیار معتقد است و می فرماید: «لَقَدْ أَنزَلْنَا إِلَیکمْ کتَابًا فِیهِ ذِکرُکمْ أَفَلَا تَعْقِلُونَ؛ همانا ما به سوی شما امت، کتابی فرستادیم که مایه شرافت و عزت است. آیا نباید تعقل کرد؟» (انبیاء: ۱۰) همچنین، خداوند، احکام قرآن را بر پایه خرد می داند و می فرماید: «کذَلِک نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یعْقِلُونَ؛ ما چنین مفصل، آیات خود را برای مردم با عقل و هوش بیان می کنیم». (روم: ۲۸)
تشریح حقایق، از ویژگی های قرآن است و از این راه، قوای عقلی انسان ها تقویت می شود، چنان که در قرآن آمده است: «إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِیا لَّعَلَّکمْ تَعْقِلُونَ؛ که ما قرآن را به عربی فصیح قرار دادیم تا عقل و فکرتان را به کار بندید!» (زخرف: ۳)
خداوند در قرآن به پیامبر خویش سفارش می کند در دعوت به سوی خدا، از راه حکمت و سخن منطقی وارد شود و می فرماید: «اُدْعُ إِلِی سَبِیلِ رَبِّک بِالْحِکمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُم بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ…؛ خلق را به حکمت و برهان و موعظه نیکو به راه خدا دعوت و به بهترین راه با آنان مناظره کن…!» (نحل: ۱۲۵)
خداوند تشخیص آنچه را در قرآن آمده است، به عهده عقل می گذارد و می فرماید: «وَمَا عِندَ اللَّهِ خَیرٌ وَأَبْقَی أَفَلَا تَعْقِلُونَ؛ اگر فهم و عقل به کار بندید، آنچه نزد خداست، برای شما بهتر است». (قصص: ۶۰)
در آیات قرآن کریم، ارزش انسان ها با عقل آنها ارزیابی می شود و خداوند، مردم نابخرد را کر و کور می خواند و در ردیف پست ترین موجودات قرار می دهد، چنان که می خوانیم: «إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِندَ اللّهِ الصُّمُّ الْبُکمُ الَّذِینَ لاَ یعْقِلُونَ؛ بدترین جانوران کسانی هستند که در برابر شنیدن و گفتن حرف حق، کر و لالند و تعقل نمی کنند». (انفال: ۲۲)
در آیه ای دیگر می خوانیم: «إِنَّمَا یخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاء؛ از میان بندگان خدا، فقط دانشمندان از او می ترسند». (فاطر: ۲۸)
تشویق نیز از عوامل وادارکننده به علم آموزی و تربیت اسلامی به شمار می آید. خداوند در سوره انفال، با تشویق، مسلمانان را برای جهاد آماده می کند و می فرماید: «یا أَیهَا النَّبِی حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتَالِ إِن یکن مِّنکمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ…؛ ای رسول! مؤمنان را به جنگ تشویق کن که اگر بیست نفر از شما صبور و پایدار باشید، بر دویست نفر از دشمنان غالب خواهید شد و اگر صد نفر باشید بر دو هزار نفر غالب خواهید شد». (انفال: ۶۵)
خداوند برای نصیحت کردن به منظور تربیت اسلامی و دینی، در آیه ۴۱ سوره احزاب می فرماید: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکرُوا اللَّهَ ذِکرًا کثِیرًا؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، بسیار ذکر حق و یاد خدا کنید!»
در آیاتی دیگر آمده است: «در همه احوال، ایستاده، نشسته و بر پهلو و هر حال که می توانید، خدا را یاد کنید!» (نساء: ۱۰۳)
«آنگاه که اعمال حج را به جا آوردید، مانند پدران خود، بلکه بیش از پدرانتان، خدا را یاد کنید و همه حاجت های دنیا و آخرت را از خدا بخواهید!» (بقره: ۲۰۰)
«نام پروردگارت را ببر و تنها به او دل ببند». (مزمل: ۸)
در آیه ای دیگر از قرآن می خوانیم: «نیکوکاری بدان نیست که از پشت دیوار به خانه درآیید، بلکه این کار ناشایست است. نیکویی آن است که پارسا باشید و به هر کار از راه آن داخل شوید و تقوا پیشه کنید که رستگار شوید.» (بقره: ۱۸۹) امام باقر(ع) در تفسیر این آیه فرمود: «اوتوا البیوت من ابوابها؛ هرکاری را باید از راه خودش انجام داد».۱
حدیث
پیامبر اکرم(ص): «خداوند متعال، چیزی بهتر از عقل را در بین بندگانش تقسیم نکرده است. بنابراین، خواب عاقل بهتر از شب بیداری جاهل است و اقامه عاقل در وطن، افضل از هجرت جاهل. خدای سبحان پیامبر و رسولی را نفرستاد؛ مگر وقتی که عقلش به حد کمال رسید و از عقول امتش برتر بود. وضع عبادت کنندگان در فضیلت عبادت، به مرتبه عبادت عاقل نمی رسد. آنها عقلا و صاحبان الباب هستند، چنان که در قرآن می خوانیم: «وَما یتَذَکرُ اِلّا اُولوالْاَلْباب».۱
رسول خدا(ص): «عندَ ذکر الصالحینَ ینْزِلُ الرّحمةُ؛ هنگامی که از نیکوکاران یاد می شود، رحمت الهی فرود می آید».۲
علی(ع): «عقل، سرچشمه همه خوبی هاست».۳
علی(ع): «اخلاق نیک، از پی آمدهای عقل است».۴
علی(ع): «دین را جز عقل اصلاح نمی کند».۵
علی(ع): «ادب و دین، از نتایج عقل هستند».۶
علی(ع): «عقل، غریزه ای است که با علم و تجربه، بر آن افزوده می شود».۷
علی(ع): «عقل در نگه داری تجربه هاست».۸
علی(ع): «عاقل کسی است که رفتار او، گفتارش را تصدیق کند».۹
امام صادق(ع): «هرکه عاقل باشد، دین دارد و هرکه دین داشته باشد، داخل بهشت خواهد شد».۱۰
امام صادق(ع): «العامِلُ علی غیرِ بصیرةٍ کالسّائرُ علی غیرِ طریقٍ فلا تُزیدُهُ سُرْعَةُ السَّیرِ اِلّا بُعداً؛ عمل کننده بی بصیرت، به رهنوردی می ماند که به بیراهه می رود و سرعت حرکت، وی را به هدف نمی رساند، بلکه دورش می کند».۱۱
امام رضا(ع): «عقل هر انسانی، دوست او و جهلش، دشمن اوست».۱۲
در نهج البلاغه آمده است: حضرت علی(ع) در نامه ای به مالک اشتر، فرمانروای مصر هشدار می دهد: «مبادا نیکوکار و بدکردار، نزد تو یکسان باشند؛ زیرا چنین روشی نیکوکار را از کار نیک دور می سازد و بدکردار را به کار بد می کشاند».۱۳
در روایت های اسلامی، کودک را به طور فطری، شایسته و مستعد تربیت می دانند. اسلام معتقد است با مراقبت از قوای کودک، می توان او را پرورش داد و انعطاف پذیر کرد. حضرت علی(ع) دراین باره می فرماید: «وَ اِنّما قَلْبُ الحدثِ کالْاَرضِ الْخالِیه مَا اُلقِی فیها من شیء قَبلَتْهُ؛ صفحه دل نوجوان، زمین مستعدی است که هیچ گیاهی در آن نروییده و آماده هر نوع بذرافشانی است».۱۴
۲. بحارالانوار، ج ۹۳، باب ۲۱، ص ۴۳۴.
۳. غررالحکم و دررالکلم، فصل اول، ح ۷۰۸.
۱۳. نهج البلاغه، ترجمه: صبحی صالح، ص ۴۳۰.
یک هدف تعلیم و تربیتی در قرآن
در قرآن، صبر نیز هدفی تربیتی برای تعلیم دادن به انسان ها به شمار می آید، چنان که در آیاتی می خوانیم: «لَّیسَ الْبِرَّ أَن تُوَلُّواْ وُجُوهَکمْ. .. الْیوْمِ الآخِرِ. .. فِی الْبَأْسَاء والضَّرَّاء…؛ نیکی هرگز این نیست که رو به مشرق یا مغرب آرید؛ نیکوکار راستین کسی است که به خدا و آخرت ایمان آورد و نیز صابران کسانی هستند که در تنگناها و سختی ها و نیز در صحنه نبرد صبر پیشه می کنند». (بقره: ۱۷۷)
«ثَوَابُ اللَّهِ خَیرٌ لِّمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا وَلَا یلَقَّاهَا إِلَّا الصَّابِرُونَ؛ برای اهل ایمان و عمل صالح، پاداش الهی از هر چیزی بهتر است؛ البته این پاداش را کسی جز صابران نمی یابند».
«آنچه نزد خداست، تا ابد باقی خواهد بود. البته اجری که به صابران می دهیم، اجری بسیار بهتر از عملی است که به جا می آورند». (نحل: ۹۶)
«ای اهل ایمان! در پیشرفت کار خود صبر پیشه کنید و به ذکر خدا و نماز توسل جویید که خداوند، یاور صابران است!» (بقره: ۱۵۳)
اهمیت موضوع و هدف در تعلیم و تربیت قرآن و حدیث
«وَمَا أَرْسَلْنَاک إِلَّا کافَّةً لِّلنَّاسِ…؛ و نفرستادیم تو را مگر برای همه مردم». (سبا: ۲۸)
در تفسیر کشف الاسرار، به نقل از پیامبر آمده است: «انَّما بُعْثِتُ مُعَلِّما؛ همانا برانگیخته شدم برای تعلیم دادن.» در حقیقت، رسول خدا(ص) هدف نهایی بعثت را تکمیل فضائل و مکارم اخلاق می داند و می فرماید: «انَّما بُعْثِتُ لِاُتَمِّمَ مکارم الاخلاق».۱
اهمیت تعلیم و تربیت و احترام به استاد در روایات
رسول خدا(ص) می فرماید: «لِاَن یهْدِ اللهُ بِک رَجُلاً واحداً خَیرٌ لَک مِنَ الدّنیا و مافیها؛ اگر خداوند به کمک تو فردی را هدایت کند، برایت بهتر است از دنیا و هر آنچه در آن است».۱
پیامبر اکرم(ص) در تعلیم و تربیت، بیش از هر چیز به پاکی و صفای قلوب اهمیت می دهد و می فرماید: «مثل آنچه من برای آن برانگیخته شده ام، مثل باران است که در مناطق گوناگون فرومی ریزد. برخی سرزمین ها پاک و آماده اند، آب را در خود نگه می دارند و گیاه می رویانند و برخی دیگر مانند سنگ، سخت هستند و آب در آنها نفوذ نمی کند…».۲
۱. شهید ثانی، منیة المرید فی آداب المفید و المستفید، ترجمه: محمدباقر ساعدی خراسانی، ص ۱۰.
۲. فائضی و آشتیانی، مبانی تربیت و اخلاق اسلامی، ص ۴۲.
فضیلت علم در قرآن
… هَلْ یسْتَوِی الَّذِینَ یعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یعْلَمُونَ إِنَّمَا یتَذَکرُ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ. (زمر:۹)
… بگو آیا آنها که می دانند و آنها که نمی دانند، یکسان هستند؟ هرگز، ولی تنها کسانی [این نکته را] درمی یابند که خردمند باشند.
… یرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ. (مجادله: ۱۱)
خدای تعالی، مؤمنان را به یک درجه و علم داده شدگان را به چند درجه برتری داده و خدا از آنچه می کنید، باخبر است.
… وَقُل رَّبِّ زِدْنِی عِلْمًا. (طه: ۱۱۴)
… و بگو پروردگارا، بر دانشم بیفزای!
حدیث
پیامبر اکرم(ص): «طلب دانش و علم آموزی، بر هر مسلمانی واجب است. آگاه باشید که خداوند متعال، طالب علم را دوست دارد».۱
«دانش آموزی، بهتر و ارجمندتر از عبادت است».۲
«علم و دانایی، سرچشمه همه خوبی ها و جهل و نادانی، ریشه همه بدی هاست».۳
«اگر روزی بر من بگذرد که در آن روز بر دانشم نیفزایم تا مرا به خدا نزدیک تر کند، طلوع آ فتاب آن روز، بر من مبارک مباد!»۴
امام علی(ع): «به درستی که دانش، سبب زنده کردن دل ها از نادانی، روشنایی بخشیدن چشم ها از کوری جهالت و توان بخشیدن بدن ها از ضعف است».۵
«علم، چراغ عقل است».۶
«دانش، زینت توانگران و زیبایی تنگ دستان است».۷
«زمانی که بر دانش کسی افزوده شود، ادبش زیاد و ترس و خشیت او از پروردگار بیشتر خواهد شد».۸
«نتیجه و پی آمد دانش، عبادت و بندگی خداست».۹
«بهترین دانش ها و دانایی ها آن است که مایه اصلاح و سازندگی تو شود».۱۰
«بهترین هم نشین ایمان، علم و دانایی است».۱۱
امام صادق(ع): «دانش آموزی و طلب علم، در همه حال واجب و لازم است».۱۲
«کسی که دانشی را فرا گیرد و به آن عمل کند و آن را برای خدا به دیگران بیاموزد، در ملکوت آسمان، عظیم و بلندمرتبه خوانده می شود».۱۳
۲. غررالحکم و دررالکلم، ج ۶، ص ۴۴۸.
۷. میزان الحکمه، ج ۶، ص ۴۵۱؛ بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۱۷۵.
ثبت دیدگاه