زن و مرد از نظر روحیات فرق دارند، خانواده نمونه با درک روحیات یـکدیگر می‌توانند مسیر پر پیچ و خـم زنـدگانی را با آرامش و زندگی پشت سر بگذارند. شوهر باید به همسرش از این منظر که او امانت الهی است و فردی مستعد کمال، پیشرفت و تحول در عرصه زندگی است بنگرد. تجملات و زیاده‌روی و اسراف بلای جان خانواده‌های جامعه امروز مـاست. حـضرت امـیر(ع) سفارش کرد که اولاً زنان امر ازدواج را سهل و ساده بگیرند، آنجا که فرمود: «خوش‌یمنی زن در آن است که ازدواجـش و زایمانش آسان باشد.» متأسفانه امروزه خانواده‌ها فکر می‌کنند هر چه امکانات و وسایل رفاه فرزندانشان را برآورده سازند، فرزندانی شایسته و نـیکو خواهند داشت، اما این خیال آنها مدّت زیادی دوام نمی‌آورد و بـا چـشم خـویش نظاره‌گر طغیان و انحراف آنها هستند. بنابراین با تأسی به سفارش‌های نورانی و حکیمانه امام متقیان علی(ع) زمینه را بـرای شـکوفایی گل‌های زندگی‌مان فراهم سازیم.
خانواده ریشه و سنگ بنای جامعه بزرگ انسانی است
قرآن در این زمینه می فرماید: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکم وَ أَهلیکم ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحجارَةُ عَلَیها مَلائِکةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُم وَ یفعَلُونَ ما یؤْمَرُونَ؛[۱] ای کسانی که ایمان آورده اید خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسان ها و سنگ هاست نگه دارید. آتشی که فرشتگانی بر آن گمارده شده که خشن و سختگیرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمی کنند و آنچه را فرمان داده شده اند (به طور کامل) اجرا می کنند!»!
در توضیح آیه می خوانیم: «نگهداری خویشتن به ترک معاصی و عدم تسلیم در برابر شهوات سرکش است، و نگهداری خانواده به تعلیم و تربیت و امر به معروف و نهی از منکر و فراهم ساختن محیطی پاک و خالی از هر گونه آلودگی، در فضای خانه و خانواده است.»
حق زن و فرزند تنها با تأمین هزینه زندگی و مسکن و تغذیه آنها حاصل نمی شود. مهم تر از آن تغذیه روح و جان آنها و به کار گرفتن اصول تعلیم و تربیت صحیح است.
قابل توجه اینکه تعبیر به «قوا» (نگاهدارید) اشاره به این است که اگر آنها را به حال خود رها کنید خواه ناخواه به سوی آتش دوزخ پیش می روند و شما هستید که باید آنها را از سقوط در آتش دوزخ حفظ کنید…[۲]».
در اینجا عوامل مهم در امر خانواده را از زبان قرآن و امام علی(ع) بر می شمریم:
الف) تربیت خانواده
مهم ترین امر در مورد خانواده تربیت صحیح است. قرآن کریم می فرماید: «وَ أْمُر أَهلَک بِالصَّلاةِ وَ اصطَبِر عَلَیها لا نَسئَلُک رِزقاً نَحنُ نَرزُقُک وَ الْعاقِبَةُ لِلتَّقوی؛[۳] خانواده خود را به نماز فرمان ده و بر انجام آن شکیبا باش! از تو روزی نمی خواهیم؛ (بلکه) ما به تو روزی می دهیم؛ و عاقبت نیک برای تقواست!
علی(ع) در این زمینه می فرماید: «وَ قَالَ ع لِکمَیلِ بنِ زِیادٍ النَّخَعِی یا کمَیلُ مُر أَهلَک أَن یرُوحُوا فِی کسبِ الْمکارِمِ وَ یدلِجوا فی حَاجَةِ مَن هُوَ نَائِمٌ فَوَالَّذِی وَسِعَ سَمعُهُ الْأَصوَاتَ ما مِن أَحَدٍ أَودَعَ قَلْباً سُرُوراً إِلَّا وَ خَلَقَ اللَّهُ لَهُ مِن ذَلِک السُّرُورِ لُطْفاً فَإِذَا نَزَلَت بِهِ نَائِبَةٌ جَرَی إِلَیهَا کالْمَاءِ فی انحِدَارِهِ حتَّی یطْرُدَهَا عَنهُ کمَا تُطْرَدُ غَرِیبَةُ الْإِبِلِ؛[۴] ای کمیل! خانواده ات را فرمان ده که (روزها) در به دست آوردن بزرگواری (و مکارم اخلاق) بکوشند و پیوسته اهتمام کنند در قضاء حوائج مسلمانانی که خوابند (در شب ها). سوگند به خدایی که تمام صداها را می شنود هر کس دلی را شاد کند، خداوند از آن شادی لطفی برای او قرار دهد که به هنگام مصیبت چون آب زلالی بر او باریدن گرفته وتلخی مصیبت را بزداید چنان که شتر غریبه را از چراگاه دور سازند.»
رسول خدا(ص) فرمود: « اَدَّبو أولادَکم عَلی ثَلاثِ خِصالٍ: حُبِّ نَبیکم وَ حُبِّ اَهلِ بیتِهِ وَ قراءَه القُرآن[۵]؛ فرزندان خود را بر سه خصال تربیت کنید: ۱- محبت نبی خود؛ ۲- محبت اهل بیت نبی(ص)؛ ۳- و خواندن قرآن.»
ب) آموزش خانواده
علی(ع) فرمود: « مُروا أولادَکم بِطَلَبِ العِلمِ[۶] اولاد خود را به فراگیری دانش فرمان دهید.»
و در جای دیگر فرمود: «عَلِّمُوا صِبیانَکمُ الصَّلَاةَ وَ خُذُوهُم بِهَا إِذَا بَلَغُوا الحُلُمَ؛[۷] فرزندان خود را نماز تعلیم دهید، وقتی به سن بلوغ رسید (در صورت کوتاهی) مؤاخذه کنید.»
ایشان خطاب به امام حسن مجتبی(ع) می فرماید: «وَ أَن أَبتَدِئَکَ بِتَعلِیمِ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تَأْوِیلِهِ وَ شَرَائِعِ الْإِسلَامِ وَ أَحکَامِهِ وَ حَلَالِهِ وَ حَرَامِه…؛[۸] ابتدا خواستم (آموزش) تو را به تعلیم کتاب خداوند و بیان آن و مقررات و احکام اسلام و حلال و حرام آن آغاز کنم».
نکات اساسی آموزش در نامه ۳۱
اگر محورهای عمده سفارش های امام علی (ع) را در مورد آموزش فرزند جوان خویش (امام مجتبی) مورد مداقّه قرار دهیم، به این نکات کلی زیر می رسیم:
۱- موانع و آفت دوستی (لَا خَیرَ فِی معِینٍ مهِینٍ وَ لَا فی صَدِیقٍ ظَنِین؛ در کمک کار سست عنصر و دوست بدگمان خیری نیست) ۲- علت تأخیر اجابت دعاها (لِیَکُونَ ذَلِکَ أَعْظَمَ لِأَجرِ السَّائِل؛ تأخیر دعا برای این است که باعث بیشتر شدن پاداش درخواست کننده می شود.) ۳- تسویف، آفت موفقیت و مغتنم شمردن فرصت ها (بَادِرِ الْفُرصَةَ قَبلَ أَن تَکُونَ غصَّه؛ فرصت را دریاب قبل از اینکه که (از دست رود) و تبدیل به غصه شود) ۴- احترام به اقوام و خویشان (وَ أَکرِم عَشِیرَتَک؛ خویشانت را گرامی دار) ۵- عدم اعتماد به آرزوها (َوَ الِاتِّکَالَ عَلَی الْمُنَی فَإِنَّهَا بَضَائِعُ النَّوکَی، بر آرزوها تکیه نکن که سرمایه احمقان است.) ۶- باز بودن باب توبه (و فتح لک باب المتاب؛ باب توبه را برای تو باز نمود.) ۷- راه های مقابله با مشکلات (فَاحْتَمَلُوا وَعْثَاءَ الطَّرِیقِ وَ فِرَاقَ الصَّدِیق؛ مشکلات را تحمل می کنند و جدایی را می پذیرند) ۸- راه تقویت دل (احی قلبک بالموعظه و…؛ جانت را با پندپذیری زنده کن) ۹- شرایط تحصیل علم (وَ اعلَم أَنهُ لَا خیرَ فِی عِلمٍ لَا یَنفَع؛ دانشی که سود ندارد خیری در آن نیست) ۱۰-مسئولیت به قدر توان. (فلَا تَحمِلَنَّ عَلَی ظَهْرِکَ فَوقَ طاقتک؛ بیش از توانت بر دوشت بار مگذار).[۹]
ج) فرزند مطلوب خانواده
در قرآن کریم می خوانیم: «وَالَّذینَ یقُولُونَ رَبَّنا هَب لَنا مِن أَزْواجِنا وَ ذُرِّیاتِنا قُرَّةَ أَعینٍ وَ اجعَلنا لِلْمُتَّقینَ إِماماً؛[۱۰] و کسانی که می گویند: «پروردگارا! از همسران و فرزندانمان مایه روشنی چشم ما قرار ده و ما را برای پرهیزگاران پیشوا گردان!»
قالَ الراوی هَذِهِ الْآیةُ وَ اللَّهِ خَاصَّةٌ فِی أَمِیرِ الْمُؤمِنِینَ عَلِی ع کانَ أَکثَرُ دُعَائِهِ یقُولُ رَبَّنا هَب لَنا من أَزواجِنا یعنِی فَاطِمَةَ وَ ذُرِّیاتِنا الْحَسَنُ وَ الْحسَینُ قرَّةَ أَعینٍ قالَ أَمیرُالمُؤمِنِینَ (ع) وَاللَّهِ مَا سأَلْتُ رَبی وَلَداً نَضِیرَ الْوَجهِ وَ لَا وَلَداً حَسَنَ الْقَامَةِ وَ لَکن سَأَلْتُ رَبِّی وُلْداً مُطِیعِینَ لِلَّهِ خَائِفِینَ وَجِلِینَ مِنهُ حَتَّی إِذَا نَظَرتُ إِلَیه وَ هُوَ مطِیعٌ لِلَّه قرَّت بِهِ عَینِی قَالَ وَ اجعَلْنا لِلمُتَّقِینَ إِماماً قالَ نقْتَدِی بمَن قبلَنَا منَ الْمتَّقِینَ فَیقْتَدِی الْمُتَّقُونَ بِنَا مِن بَعدِنَا وَ قَالَ أُوْلئِک یجزَونَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا یعنِی عَلِی بنَ أَبِی طَالِبٍ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَینَ ع وَ فَاطِمَةَ وَ یلَقَّونَ فِیها تَحِیةً وَ سَلاماً خالِدِینَ فِیها حَسُنَت مُسْتَقَرًّا وَ مقاماً؛[۱۱] راوی می گوید این آیه مخصوص امیرالمؤمنین(ع) است. بیشترین دعایش همین بود که خدایا از همسرم فاطمه و فرزندانم حسن و حسین مایه چشم روشنی قرارده. حضرت امیرالمؤمنین(ع) فرمود: به خداوند سوگند هیچ گاه از پروردگار خود فرزندانی خوش سیما و نه فرزندانی سرو قامت نخواسته ام، بلکه فرزندانی مطیع خداوند و ترسان از او خواسته ام تا هرگاه به فرزندم نگریستم و او را در حال اطاعت خدا دیدم، چشمانم روشن گردید. معنای ما را پیشوای متقین قرار بده این است که ما به متقین گذشته اقتدا می کنیم و متقین بعد از ما به ما اقتدا می کنند.
آنها هستند که درجات عالی بهشت در برابر شکیبایی شان به آنان پاداش داده می شود؛ یعنی علی بن ابی طالب فاطمه و حسن وحسین«علیهم السلام» و در آنجا با تحیت و سلام روبه رو می شوند.»
د) اعتدال در پرداختن به امور خانواده
متأسفانه امروزه خانواده ها فکر می کنند هر چه امکانات و وسایل رفاه فرزندانشان را برآورده سازند، فرزندانی شایسته و نیکو خواهند داشت، اما این خیال آنها مدّت زیادی دوام نمی آورد و با چشم خویش نظاره گر طغیان و انحراف آنها هستند. بنابراین با تأسی به سفارش های نورانی و حکیمانه امام متقیان علی(ع) زمینه را برای شکوفایی گل های زندگی مان فراهم سازیم.
«قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(ع) لَا تَجعَلَنَّ أَکثَرَ شُغُلِک بِأَهْلِک وَ وُلْدِک فَإِن یکن أَهلُک وَ وُلْدُک أَولِیاءَ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ لَا یضَیعُ أَولِیاءَهُ وَ إِن یکونُوا أَعدَاءَ اللَّهِ فَمَا هَمُّک وَ شُغُلُک بِأَعدَاءِ اللَّهِ؛[۱۲] امیرمؤمنان فرمود: بیشترین اوقات زندگی را به زن و فرزندانت اختصاص مده (به فکر عبادت هم باش) زیرا اگر زن و فرزندانت از دوستان خدا باشند، خدا آنها را تباه نخواهد کرد واگر از دشمنان خدایند، چرا غم دشمنان خدا را می خوری.»
ه) مدیریت خانواده
ممکن است بعضی گرفتار همسر ناباب شوند و ممکن است همسر خوب و دلخواه نصیب انسان شود، در هر صورت باید خانواده را مدیریت کرد.
«قَالَ أَمِیرُالْمُؤمِنِینَ(ع) فِی کلَامٍ لَهُ اتَّقُوا شِرَارَ النِّسَاءِ وَ کونُوا مِن خیارِهِنَّ علَی حذَرٍ وَ إِن أَمَرنَکم بِالْمَعرُوفِ فَخَالِفُوهُنَّ کی لَا یطْمَعنَ مِنکم فِی الْمُنکرِ؛[۱۳] پس از زنان بد خودتان را حفظ کنید و مراقب نیکانشان باشید، در خواسته های نیکو، همواره فرمانبردارشان نباشید تا در انجام منکرات طمع ورزند.» همین طور عفت و حجاب زنان در خانواده نمونه مدیریت و محافظت می شود.
حضرت فرمود: «چرا زنان در بازارها به مردان تنه می زنند؟آیا غیرت ندارید؟ آن که غیرت ندارد خیری در او نیست[۱۴] و هم چنین علی(ع) از فاطمه زهرا(س) نقل کرده است: «بهترین حالت نزدیکی زن به خداوند آن هنگام است که در منزل بنشیند.»[۱۵] ولی هشدار! که از غیرت بیجا دوری کنیم که باعث انحراف خانواده می شود.
علی(ع) فرمود: «وإیاک والتَّغایر فی غَیر موضِع الْغِیره (غِیرَهٍ)، فإنَّ ذلِک یدعُو الصَّحِیحَةَ مِنهُنَّ إلی السَّقم والبَریئه إلی الرَّیب؛ بپرهیز از غیرت نشان دادن بیجا که درستکار را به بیمار دلی و پاکدامن را به بدگمانی رساند.»
و) تنظیم خانواده
تنظیم خانواده در جهات مختلف امری است ضروری
علی(ع) فرمود: «وَ تَرک الزِّنَی [الزِّنَا] تَحصِیناً لِلنَّسَبِ وَ تَرک اللِّوَاطِ تَکثِیراً لِلنَّسلِ وَ الشهَادَاتِ؛ و ترک زنا (و حرمت آن) را برای سلامت نسل آدمی و ترک لواط را برای فزونی فرزندان قرار داده است.»
انحرافی که متأسفانه دامن جامعه بشری خصوصاً جهان غیر اسلام را گرفته است و خانواده ها را مخصوصاً در غرب از هم پاشیده است. تکثیر نسل نوعاً مطلوب است، ولی باید ملاحظه توان اقتصادی و تربیتی نیز بشود.
علی (ع) فرمود «قِلَّةَ العِیالِ أَحَدُ الْیسَارَینِ»؛[۱۶] اندک بودن تعداد زن و فرزند یکی از دو آسایش است.»
ز) کم هزینه بودن خانواده
تجملات و زیاده روی و اسراف بلای جان خانواده های جامعه امروز ماست. حضرت امیر (ع) سفارش کرد که اولاً زنان امر ازدواج را سهل و ساده بگیرند، آنجا که فرمود: «خوش یمنی زن در آن است که ازدواجش و زایمانش آسان باشد.»[۱۷]
و نیز در مورد هزینه زندگی فرمود: «بزرگ ترین زنان از لحاظ برکت، زنانی هستند که هزینه شان سبک تر باشد.»[۱۸]
ح) راهکارهای تحکیم خانواده
۱- تقسیم کار و همکاری
در یک خانواده متدین، پویا و اعتدال گرا هریک از اعضا در کارها و رفع سختی ها و مشکلات با هم دیگر مشارکت و همکاری دارند. علی بن ابی طالب(ع) در خانه با همسرش زهرا(س) همکاری می کرد. کار خانه را زهرا به اختیار خودش انتخاب کرده و علی (ع) به او تحمیل نمی کند. در عین حال علی(ع) می خواهد فشاری بر همسر عزیزش وارد نیاید (و در کارها به او کمک می کند).
هنگامی که رسول خدا(ص) پیشنهاد تقسیم کار در منزل امام علی(ع) را می دهند، حضرت فاطمه (س) مسرور شده و رضایت خویش را این گونه ابراز می نمایند: «فَلَا یَعْلَمُ مَا دَاخَلَنِی مِنَ السُّرُورِ إِلَّا اللَّهُ بِإِکْفَائِی رَسُولُ اللَّه ص تحَمُّلَ رِقابِ الرِّجَال[۱۹]؛ جز خدا کسی نمی داند که از این تقسیم کار [کار منزل برعهده زهرا (س) و تدبیر امور بیرون بر عهده علی(ع)] تا چه اندازه مسرور و خوشحال شدم، چرا که رسول خدا مرا از انجام کارهایی که مربوط به مردان است، بازداشت.»
۲- وجود محبّت
خانواده ای که سرشار از محبت، عاطفه، تفاهم، آرامش و احترام باشد، افراد متعادل و با شخصیت رشد یافته ای، سر بر می آورند. خانه گلی و خشتی که علی و فاطمه (ع) در آن زیسته اند و فرزندانی چون جوانان اهل بهشت ، امام حسن و امام حسین (ع) را تربیت کردند.
قرآن کریم محبّت نسبت به یکدیگر را این گونه سفارش می نماید: «إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سیَجعَلُ لَهمُ الرَّحمنُ وُدًّا؛[۲۰] آنان که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند، خداوند بخشایشگر آنان را محبوب گرداند.» در آیه ای دیگر به محبت و علاقه بین همسران تاکید شده است. «مِن آیاتِهِ أَن خَلَقَ لَکم مِن أَنفُسِکم أَزواجاً لِتسکنُوا إِلَیها وَ جَعَلَ بَینَکم مَوَدَّةً وَ رَحمَةً إِنَّ فی ذلِک لَآیاتٍ لِقَومٍ یتَفَکرُونَ؛[۲۱] و از نشانه های او اینکه همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید و در میانتان مودّت و رحمت قرار داد؛ در این نشانه هایی است برای گروهی که تفکر می کنند!»
در جای دیگر به صورت توصیه به محبت فرمود: «وأَشعِر قلبَک الرَّحمَ ةَ لِلرَّعِیةِ، والْمَحَبَّةَ لَهُم، واللُّطفَ بِهِم، ولا تکونَنَّ علَیهم سبُعاً ضَارِیاً تَغتَنِمُ أَکلَهُم؛[۲۲] مهربانی با مردم را پوشش دل خود قرار ده و با همه دوست و مهربان باش، مبادا هرگز چونان حیوان شکاری باشی که خوردن مردم را غنیمت دانی.»
۳- اظهار علاقه در خانواده
در سیره و رفتار خانوادگی امام علی(ع) طبق آنچه از تاریخ و روایات در دست داریم حتی یک مورد هم سراغ نداریم که رفتارها و برخوردها از مدار محبت و علاقه و آن چیزی که مرضی خداوند است، خارج شده باشد. وجود حضرت زهرا(س) به قدری برای حضرت علی(ع) مایه آرامش و خشنودی بود که امام علی (ع) در این باره می فرمایند: «فَوَ اللَّهِ مَا أَغضَبتُهَا وَ لَا أَکرَهتُهَا علَی أَمرٍ حَتَّی قَبَضَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جلَّ إِلَیه وَ لَا أَغضَبَتنِی وَ لَا عَصَت لِی أَمراً وَ لَقد کنتُ أَنْظُرُ إِلَیهَا فَتَنکشِفُ عنِّی الْهمُومُ وَ الأَحزَان؛ به خدا قسم من زهرا را عصبانی نکردم و بر کاری او را مجبور نکردم، تا از دنیا رفت و او مرا عصبانی نکرد و در هیچ کاری از من نا فرمانی نکرد. من هر وقت به چهره زهرا نگاه می کردم، همین نگاه هرگونه غم و اندوه را از من بر طرف می نمود».[۲۳]
فردای عروسی حضرت زهرا(س) پیامبر اکرم(ص) از دخترش پرسید: «کیفَ أَنتَ یا بنَیةِ وَ کیف رَأَیت زَوجک قالَت لَهُ یا أَبَتِ خیرُ زَوجٍ؛[۲۴] حالت خوب است؟ شوهرت را چگونه یافتی؟» پاسخ داد: «بهترین شوهر است.»
«فَسَأَلَ عَلِیاً کیفَ وَجَدْتَ أَهلَک قَالَ نِعمَ الْعَونُ علَی طاعَةِ اللَّه؛ آنگاه ازعلی(ع) پرسید همسرت را چگونه یافتی؟ پاسخ داد: بهترین یاور بر طاعت و بندگی خداوند.»
۴- مراعات تعهدات اخلاقی و اعتقادی
در یک زندگی سالم و با آرامش، رعایت تناسب از نظر ارزش های اخلاقی و اعتقادی امری مسلّم است، لذا قرآن همسر را به لباس تشبیه نموده است« هُنَّ لِباسٌ لَکم وَ أَنتُم لِباسٌ لَهُن؛[۲۵] زنان لباس برای شما و شما مردان پوشش برای زنان هستید.»
مولا علی(ع) در همین زمینه می فرمایند: «عَلَیکُم بِالصَّفِیقِ مِنَ الثِّیَابِ فَإِنَّهُ مَن رَقَّ ثَوْبُهُ رَقَّ دِینُه؛[۲۶] برشما باد پوشیدن لباس های ضخیم، زیرا کسی که جامه اش نازک باشد، دینش نازک شود.» از این رو عدم تناسب بین فرد و همسر او که همچون لباس دائمی است مشکلات روانی و نیز زمینه انحراف فکری و اعتقادی را به دنبال خواهد داشت، بنابراین پیشوایان دینی بحث کفویت زن و مرد را مطرح کرده اند.
«فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ(ص) یا زِیادُ جُوَیبِرٌ مُؤمِنٌ وَ الْمُؤمِنُ کفوٌ لِلمُؤمِنَةِ؛[۲۷] رسول خدا(ص) فرمود: ای زیاد جویبر مؤمن است و مؤمن کفو برای زنان مؤمنه است.»
۵- عدالت در خانواده
دین اسلام بر رعایت مساوات و عدالت در خانواده تأکید فراوان و از هرگونه تبعیض و امتیاز بیجا به برخی یا یکی از فرزندان و یا پسر و دختر به شدّت منع کرده است. امام علی(ع) می فرمایند: «ان النبی«صلی الله علیه و آله» ابصر رجلا له ولدان فقبّل احدهما و ترک الاخر. فقال رسول الله (ص): فهلّا و اسیت بینهما؛[۲۸] پیامبر(ص) کسی را دید که دو فرزند داشت، یکی را بوسید و دیگری را رها کرد [در این هنگام] پیامبر خدا [به وی] فرمود: «چرا میان آنان یکسان عمل نکردی؟!»
۶- گفتمان صمیمی
دادن فرصت اظهار بیان برای تک تک اعضای خانواده و رعایت اصل مهارت گوش دادن بدون قضاوت و پیشداوری و ارزیابی سریع، رشد و احساس هویت و شخصیت خانواده را به دنبال دارد امام متقیان علی(ع) می فرمایند: «أَجمِلُوا فِی الخِطَابِ تَسمَعُوا جَمِیلَ الجَوَاب؛[۲۹] زیبا خطاب کنید، تا جواب زیبا بشنوید.»
۷- درک روحیات همدیگر
زن و مرد از نظر روحیات فرق دارند، خانواده نمونه با درک روحیات یکدیگر می توانند مسیر پر پیچ و خم زندگانی را با آرامش و زندگی پشت سر بگذارند. شوهر باید به همسرش از این منظر که او امانت الهی است و فردی مستعد کمال، پیشرفت و تحول در عرصه زندگی است بنگرد. امام علی(ع) در شأن حضرت زهرا(س) و رضایت از او می فرمایند: «فَوَ اللَّهِ مَا أَغضَبتُهَا وَ لَا أَکرَهتُهَا عَلَی أَمرٍ حتَّی قَبَضَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا أَغضَبَتنِی وَ لَا عَصَت لِی أَمْرا؛ سوگند به خدا من زهرا را تا هنگامی که خداوند او را به سمت خود برد خشمگین نکردم در هیچ کاری موجب ناخشنودی او نشدم، او نیز مرا خشمگین نکرد و هیچ گاه مرا نافرمانی نکرد.»
۸- سازگاری
سازگاری عبارت از اینکه زوجین با کم و زیاد هم از حیث های گوناگون بسازند و با رفاقت و همدلی کمبودهای یکدیگر را برطرف کنند. امام علی(ع) در مورد سازگاری زن و مرد می فرمایند: «الزَّوجَةُ الْمُوَافِقَةُ إِحْدَی الرَّاحَتَیْن؛[۳۰] زن سازگار یکی از دو آسایش است.» در کلام دیگر فرمود: «الْأُنْسُ فِی ثَلَاثَه الزَّوْجَه الْمُوَافِقَه وَ الوَلَدِ الصَّالِحِ [الْبَارِّ] وَ الأَخِ الْموَافِق؛[۳۱] آرامش (دنیا) در سه چیز است: همسر سازگار، فرزند صالح و نیکوکار و رفیق موافق و هم نظر.»
۸- دوری از تقاضای غیرمقدور
یکی از مشکلات رایج در خانواده ها چشم و هم چشمی است، به این معنی که امکانات زندگی خودشان را با وسایل و امکانات زندگی دیگران مقایسه می کنند، در نتیجه انتظار و توقعشان بیشتر از توان مالی همسرشان می شود و این مسئله موجب احساس سرشکستگی و عدم لذّت بردن از زندگانی خود می شود. حضرت علی(ع) در این مورد می فرمایند: «کثْرَه السؤَالِ تُورِثُ الْمَلَال؛[۳۲]درخواست زیاد، ملال به بار می آورد».
داستان حضرت زهرا(س) در این زمینه شنیدنی و عبرت گرفتنی است. در یکی از صبحگاهان امام علی(ع) فرمود: فاطمه جان! آیا غذایی داری تا گرسنگی ام برطرف شود؟ پاسخ داد: نه، به خدایی که پدرم را به نبوت و شما را به امامت برگزید سوگند که دو روز است در منزل غذای کافی نداریم، آن چه بود به شما و فرزندانم (حسن و حسین) دادم و خود از غذای اندک موجود استفاده نکردم.
امام با تأسف فرمود: فاطمه جان! چرا به من اطلاع ندادی تا به دنبال تهیه غذا بروم؟
«فَقَالَتْ یا أَبَا الْحَسَنِ إِنِّی لَأَسْتَحْیی مِنْ إِلَهِی أَنْ تُکلِّفَ نَفْسَک مَا لَا تقْدِرُ علَیه؛[۳۳] ای اباالحسن! من از پرورگار خود حیا می کنم چیزی را از تو درخواست نمایم که تو بر توان آن قدرت نداری.»
در مورد دیگری که این داستان تکرار شد، علی (ع) فرمود: چرا به من اطلاع ندادی؟ پاسخ داد: «کان رَسُولُ اللَّهِ(ص) نَهَانِی أَن أَسأَلَک شَیئاً فَقَالَ لَا تَسأَلِی ابنَ عَمِّک شَیئاً إِن جاءَک بشَی ءٍ عَفواً وَ إِلَّا فَلَا تَسأَلِیهِ؛[۳۴] رسول خدا(ص) همیشه مرا نهی فرمود که چیزی از تو درخواست کنم و به من سفارش فرمود: چیزی از پسرت عمویت درخواست نکن، اگر چیزی برای تو آورد بپذیر والا درخواست چیزی نداشته باش.»
۹- عامل تشویق
تشویق و ترغیب در خانواده یکی از مهم ترین رموز رشد، نشاط، هم افزایی و تحکیم آن است. گاه چنان فضای تحقیر، تنبیه و سرزنش در خانواده پیدا می شود که جرئت اظهارنظر کردن و تکاپو را از اعضای خانواده می گیرد و گاه چنان تشویق های بی مورد و بیجا صورت می گیرد که سبب توقعات بیش از حدّ می شود. امام علی(ع) در عهدنامه ای که به مالک اشتر نخعی نوشتند، او را به ارزش گذاری و بها دادن به نیکان صالح فرمان دادند: «لَا یکُونَنَّ الْمُحسِنُ وَ الْمُسِیءُ عِندَکَ بِمَنزِلَةٍ سَوَاءٍ فَإِنَّ فِی ذَلِکَ تَزهِیدٌ لِأَهلِ الإِحسَانِ فِی الإِحسَانِ وَ تدرِیبٌ لِأَهلِ الإِسَاء؛[۳۵] هرگز نیکوکار و بدکار نزد تو یکسان و در یک جایگاه نباشند، چرا که در این کار، بی رغبتی نیکوکاران در امر نیکوکاری است و ورزیدگی و شوق بدکاران برای بدی است.»
۱۰- گوش دادن به سخنان یکدیگر
زن و مرد با گوش دادن به حرف همدیگر، اهمیت و ضرورت طرف مقابل در زندگی را گوشزد می کنند. امام علی(ع) می فرمایند: «عوِّد أُذُنکَ حُسنَ الِاستِمَاعِ وَ لَا تَصغِ إِلَی مَا لَا یَزِیدُ فِی صَلَاحِکَ استِمَاعُه؛[۳۶] گوش خود را به شنیدن عادت بده و به سخنانی که بر اصلاح و پاکی تو چیزی نمی افزاید گوش فرا مده».
۱۱- تن دادن به نیازهای همدیگر
یکی از نکات مهم در تحکیم و ثبات بنیان خانواده برآورده شدن صحیح نیاز جنسی زن و مرد است. شاید علت پنهان بسیاری از طلاق ها، خیانت ها و اختلافات ریشه در عدم پاسخ درست به این غریزه است. امام علی(ع) در کلام حکیمانه ای می فرمایند: «إِذَا رَأَی أَحَدُکُمُ امرَأَةً تُعجِبُهُ فَلیَأْتِ أَهلَهُ فَإِنَّ عِندَ أَهلِهِ مثلَ مَا رَأَی وَ لَا یَجعَلَنَّ لِلشَّیطَانِ إِلَی قَلْبِهِ سبِیلًا وَ لْیصرِف بَصَرَهُ عنهَا؛[۳۷] هرگاه فردی از شما زنی (زیبا) را دید که او را به شگفتی واداشت، به نزد همسر خود برود؛ چرا که همسر او نیز مثل همین خصوصیات را داراست. پس اجازه نفوذ شیطان را به قلب خویش ندهد تا چشم خود را از آن زن برگرداند.»
۱۲- پرهیز از بدگمانی
هر صفتی که به اندازه و در جای مناسب مورد استفاده قرار نگیرد؛ به صورت معکوس عمل خواهد کرد. اصل غیرت که در نهاد مرد از سوی پروردگار متعال به ودیعه گذاشته شده، صفتی برین است، اما اگر این صفت دچار نوسان و افراط و تفریط شود؛ می تواند سبب بحران و اختلاف در خانواده شود. حضرت می فرمایند: «إِیَّاکَ وَ التَّغَایُرَ فِی غیرِ موضِعِ الْغَیرَةِ- فإِنَّ ذَلِک یدعُو الصَّحِیحَةَ مِنهُنَّ إِلَی السُّقْمِ وَ لَکن أَحکِم أَمرَهُن؛[۳۸] بپرهیز که غیرت نابجا، زن سالم را به بیماری می کشاند و پاکدامن را به بدگمانی (و اندیشه گنهکاری) درباره آن محکم کارکن.»
۱۳- پرده پوشی عیوب
برای در امان ماندن از آسیب های روحی و جسمی، زن و مرد به همدیگر به عنوان پوشش و عایق در برابر آسیب ها نیازمندند. امام علی(ع) می فرمایند: «استُر عَوْرَةَ أَخِیکَ لِمَا تَعلَمُهُ فِیک؛[۳۹] گناه و لغزش برادرت را بپوشان، چون آن را در خودت نیز سراغ داری.
۱۴- بردباری
یکی از لوازم زندگی توأم با آرامش و محبّت، صبر و تحمل در طول زندگی است. زن و مرد باید با همفکری و سنجیدن تمام جوانب مسائل و مشکلاتشان از هرگونه تک روی و خودکامگی و استبداد رأی اجتناب کنند. امام علی (ع) می فرمایند: «الصَّبرُ أَحسَنُ خلل [حُلَلِ] الإِیمَانِ وَ أَشرَفُ خَلَائِقِ الإِنسَان؛ صبر نیکوترین خصلت ایمان و ارجمندترین خوی انسان است.»
و نیز: «همیشه با همسرت مدارا کن و با او به نیکی همنشینی کن تا زندگیت باصفا شود.»
پی نوشت ها:
[۱] تحریم، ۶.
[۲] تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، هفتم، ۱۳۷۰، ج۲۴، ص۲۸۷.
[۳] طه، ۱۳۲.
[۴] نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، حکمت ۲۵۷، ص ۶۸۲.
[۵] کنزالعمال، متقی هندی، شماره حدیث ۴۵۴۱۰.
[۶] کنزالعمال، شماره حدیث ۴۵۹۵۳.
[۷] غررالحکم، عبدالواحد آمدی، دفتر تبلیغات قم، اول، ۱۳۶۶ش، ص ۱۷۵.
[۸] نهج البلاغه صبحی صالح، ص۳۹۴.
[۹] نهج البلاغه نامه ۳۱، ص ۵۳۰ نهج البلاغه محمد دشتی.
[۱۰] فرقان، ۷۴.
[۱۱] بحارالا نوار، ج۲۴، ص۱۳۳، تفسیر الصافی، ج۴، ص ۲۷.
[۱۲] نهج البلاغه صبحی صالح، ص۵۳۶؛ نهج البلاغه محمد دشتی، ص۷۱۲، حکمت۳۵۲.
[۱۳] نهج البلاغه، خطبه ۸۰، ص ۱۲۸.
[۱۴] کنزالعمال، متقی هندی، ج۳، ص۷۸۰.
[۱۵] وسائل الشیعه، حر عاملی، ج۷، ص ۴۷۲.
[۱۶] نهج البلاغه، محمد دشتی، حکمت ۱۴۱.
[۱۷] دعائم الاسلام، جا، ص۲۹۱.
[۱۸] کنزالعمال، متقی هندی، ج ۱۶، ص ۲۹۱.
[۱۹] قرب الاسناد، عبدالله حمیری، قم، مؤسسه آل البیت، اول، ص ۵۲.
[۲۰] مریم، ۹۶.
[۲۱] روم، ۲۱.
[۲۲] نهج البلاغه محمد دشتی، ص۵۶۶، نامه ۵۳.
[۲۳] کشف الغمه فی معرفه الائمه، علی اربلی، بنی هاشمی تبریز، اول، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص ۳۶۲.
[۲۴] بحارالانوار، ج۲۳، ص۱۳۳، ریاحین الشریعه، ج ۱ ص۱۰۱.
[۲۵] بقره، ۱۸۷.
[۲۶] تحف العقول، ابن شعبه حرانی، قم جامعه مدرسین، اول، ۱۳۶۳ ق، ص ۱۱۳.
[۲۷] الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷، ق، اول، ج۵، ص ۳۴۱.
[۲۸] من لایحضره الفقیه، ابن بابویه صدوق، جامعه مدرسین، قم، اول، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص ۴۸۳.
[۲۹] غررالحکم، ص ۱۵۸.
[۳۰] غررالحکم، همان، ص۸۷.
[۳۱] غررالحکم، ص ۴۰۵.
[۳۲] همان ص۱۲.
[۳۳] بحارالانوار، ج۳۷، ص۱۰۳، تفسیر برهان، ج۱، ص ۱۰۴.
[۳۴] بحارالا نوار، ج۱۴، ص۱۹۷، احقاق الحق، ج۱۰، ص۳۱۴.
[۳۵] تحف العقول، حرانی، ص ۱۳۰.
[۳۶] غررالحکم، ص ۴۵۷.
[۳۷] تحف العقول، حرانی، ص۱۲۵.
[۳۸] جامع احادیث الشیعه، مرحوم بروجردی، ج۲۵، ص۵۸۰.
[۳۹] الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، تهران، اسلامیه، ج ۸، ص۲۴.
ثبت دیدگاه