نذر برای امام حسین«علیه السلام» از جمله عباداتی است که به مسلمانان این امکان را می‌دهد تا هم‌زمان هم بعد توحیدی اعتقادات خود را تقویت کنند هم محبت و ولایت خود به اهل بیت را در روح و جان خود رشد دهند. افزون بر این مسلمانان با نذر در راه امام حسین«علیه السلام» و اهل‌بیت ایشان، به توسعه و رشد مجالس حسینی نیز کمک می‌کنند.
اشاره
نذر برای امام حسین«علیه السلام» از جمله عباداتی است که به مسلمانان این امکان را می‌دهد تا هم‌زمان هم بعد توحیدی اعتقادات خود را تقویت کنند هم محبت و ولایت خود به اهل بیت را در روح و جان خود رشد دهند. افزون بر این مسلمانان با نذر در راه امام حسین«علیه السلام» و اهل‌بیت ایشان، به توسعه و رشد مجالس حسینی نیز کمک می‌کنند.
در تعریف نذر آمده است که انسان تصمیم بگیرد کار خیری را برای خدا به‌جا آورد یا کاری را که انجام‌ندادن آن بهتر است، برای خدا ترک کند. نذر به مجرد نیت منعقد نمی‌شود و باید برای آن صیغه نذر خوانده شود؛ صیغۀ آن نیز عبارتی است که مفاد آن قرار‌دادن انجام یا ترک عمل بر عهده خود برای خداست؛ به این صورت که بگوید: «لِلّهِ عَلَیَّ اَن اَصُوم؛ برای خدا بر من است که روزه بگیرم». یا بگوید: «لله علیّ ان اترک …؛ برای خدا بر من است که … (فلان کار) را ترک کنم». ممکن است نذر با هر لفظ مترادف با «لله علیّ» نیز از هر زبانی منعقد شود؛ به‌ویژه برای کسی که زبان عربی را خوب نمی‌داند.
تاریخچۀ نذر در قرآن
تاریخچۀ نذر برای خداوند متعال به بلندای یکتاپرستی است؛ از جمله در داستان نذر همسر عمران، مادر حضرت مریم«سلام الله علیها» که می‌فرماید: «إِذْ قَالَتِ امْرَأَتُ عِمْرَانَ رَبِّ إِنِّي نَذَرْتُ لَكَ مَا فِي بَطْنِي مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنِّي إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ؛ چون زن عمران گفت پروردگارا آنچه در شكم خود دارم نذر تو كردم تا آزاد شده [از مشاغل دنيا و پرستشگر تو] باشد؛ پس از من بپذير كه تو خود شنواى دانايى».
همچنین در قرآن کریم پس از آنکه داستان تولد حضرت عیسی«علیه السلام» نقل می‌شود، این فرمایش خداوند به حضرت مریم«سلام الله علیها» آمده است: «فَإِمَّا تَرَيِنَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَدًا فَقُولِي إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمَنِ صَوْمًا فَلَنْ أُكَلِّمَ الْيَوْمَ إِنْسِيًّا؛ پس اگر كسى از آدميان را ديدى، بگو من براى [خداى] رحمان روزه نذر كردهام و امروز مطلقاً با انسانى سخن نخواهم گفت.
نیز در قرآن کریم شاهد تداوم سنت حسنۀ نذر در عصر اسلامی هستیم. مفسران در شأن نزول سوره «انسان» ماجرایی که دربارۀ اهل‌بیت پیامبر«صلی الله علیه و آله و سلم» رخ داده است، اینگونه به ثبت رسانده‌اند: «ابن‌عباس می‌گوید: حسن«علیه السلام» و حسین«علیه السلام» بیمار شدند. پیامبر«صلی الله علیه و آله و سلم» با جمعی از یاران به عیادت‌شان آمدند و به علی«علیه السلام» گفتند: ای ابوالحسن، خوب بود نذری برای شفای فرزندان خود می‌کردی، علی«علیه السلام» و فاطمه«سلام الله علیها» و فضه که خادمه آنها بود، نذر کردند اگر آنها شفا یابند، سه روز روزه بگیرند. چيزى نگذشت هر دو شفا يافتند؛ در حالى كه از نظر مواد غذایى دست خالى بودند. على«علیه السلام» سه‌من جو قرض نمود، فاطمه«سلام الله علیها» يك‌سوم آن را آرد كرد و نان پخت. هنگام افطار سائلى بر در خانه آمده، گفت: “السَّلامُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ بَيْتِ مُحَمَّدٍ«صلی الله علیه و آله و سلم»: سلام بر شما اى خاندان محمد»، مستمندى از مستمندان مسلمين هستم، غذایى به من بدهيد؛ خداوند به شما از غذاهاى بهشتى مرحمت كند، آنها همگى مسكين را بر خود مقدم داشتند و سهم خود را به او دادند و آن شب جز آب ننوشيدند. روز دوم را همچنان روزه گرفتند و موقع افطار، وقتى كه غذا را آماده كرده بودند [همان نان جوین] يتيمى بر در خانه آمد، آن روز نيز ايثار كردند و غذاى خود را به او دادند [بار ديگر با آب افطار كردند و روز بعد را نيز روزه گرفتند]. در سومين روز اسيرى هنگام غروب آفتاب بر در خانه آمد، باز هر كدام سهم غذاى خود را به او دادند؛ هنگامى كه صبح شد، على«علیه السلام» دست حسن«علیه السلام» و حسين«علیه السلام» را گرفته بود و خدمت پيامبر«صلی الله علیه و آله و سلم» آمدند و حضرت از وضعیت ایشان مطلع شد. در همین هنگام جبرئیل بر پیامبر«صلی الله علیه و آله و سلم» نازل شد و گفت: ای محمد«صلی الله علیه و آله و سلم» این سوره را بگیر، خداوند با چنین خاندانی به تو تهنیت می‌گوید. سپس سوره انسان را بر او خواند». این روایت نشان از سفارش پیامبر«صلی الله علیه و آله و سلم» برای استفاده از این سنت حسنه برای رفع گرفتاری‌ها و برآورده‌شدن نیازهاست.
نذر برای امام حسین«علیه السلام»
نذر در راه عزاداری امام حسین«علیه السلام» مسئله‌ای است که در طول تاریخ در اقامه عزای حضرت سید‌الشهدا«علیه السلام» مورد توجه دوست‌داران اهل‌بیت«علیهم السلام» بوده است و امروزه نیز با آن مواجه هستند.
تعریف نذر براى غير‌خدا به دو‌گونه بیان شده است:
اول: نذر‌كردن براى بندگان خدا به نيت تقرب و جلب رضايت آنان؛ (بدون توجه به خشنودى يا خرسندى خدا) روشن است چنين رفتارى، نوعى شرك و به منزلۀ بت‌پرستى و باطل است.
دوم: نذر عملى خدا پسندانه به دلیل تقرب به خدا و جلب رضايت او و هديه ثواب آن به يكى از اوليای الهى است تا از اين رهگذر خشنودى خدا به دست آيد. بی‌شک نذر‌كردن با چنين قصد و نيت پاك، امری پسنديده و درخور ستايش است.
این نوع نذر که مردم آن را وسیله‌ای برای جلب رضایت خدا در نظر می‌گیرند، در‌حقیقت مصداق عمل به دستورات خداوند در قرآن کریم است که می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، پرهیزکاری پیشه کنید و وسیله‌ای برای تقرب به خدا انتخاب نمایید». بر همین اساس باید بر این نکته تأکید داشت نذر فقط برای رضای خداوند و به قصد بزرگ‌داشت امام حسین«علیه السلام» باشد و نذر براى پرچم و امثال آن صحيح نيست، بلكه بايد براى خدا و به قصد كمك به عزاى صاحب پرچم يعنى امام حسين«علیه السلام» و يارانش باشد.
در سینه، نیتم همه‌اش نذر تو حسین
حال عبادتم همه‌اش نذر تو حسین
روز ازل خدا گِل من را که می‌سرشت
بنوشته قسمتم همه‌اش نذر تو حسین
تا زنده‌ام برای شما سینه می‌زنم
نیرو و قوتم همه‌اش نذر تو حسین
تشویق اهل‌بیت«علیهم السلام» به نذر و انفاق در عزاداری و بزرگ‌داشت امام حسین«علیه السلام»
آنچه میان مردم به‌ویژه در دوران معاصر با عنوان نذر برای امام حسین«علیه السلام» یا نذری‌دادن برای امام حسین«علیه السلام» رواج دارد، اعم از نذر اصطلاحی در فقه اسلامی است و دربرگیرندۀ انواع انفاق در راه امام حسین«علیه السلام» می‌شود و تأکید فقها بر لزوم به‌کار‌بردن لفظ مخصوص نذر برای وقوع نذر شرعی، خود دلیلی بر این مسئله است.
در سیره و سخن اهل‌بیت«علیهم السلام» مواردی متعددی به ثبت رسیده است که حضرات معصومین مردم را به هزینه‌کردن برای اقامه عزا و بزرگ‌داشت و زیارت امام حسین«علیه السلام» توصیه کرده‌اند و فضایل این کار مهم را برای مردم بیان فرموده‌اند.
امام صادق«علیه السلام» در پاسخ به ابن‌سنان که از حضرت درباۀ پاداش کسی که در راه امام حسین«علیه السلام» خرج کند، فرمودند: «يَا ابْنَ سِنَانٍ يُحْسَبُ لَهُ بِالدِّرْهَمِ أَلْفٌ وَ أَلْفٌ حَتَّى عَدَّ عَشَرَةً وَ يُرْفَعُ لَهُ مِنَ الدَّرَجَاتِ مِثْلُهَا وَ رِضَا اللَّهِ خَيْرٌ لَهُ وَ دُعَاءُ مُحَمَّدٍ«صلی الله علیه و آله و سلم» وَ دُعَاءُ أَمِيرِالْمُؤْمِنِينَ وَ الْأَئِمَّةِ خَيْرٌ لَهُ؛ برای هر درهمى که شخص برای امام حسین«علیه السلام» هزینه کند، ده‌هزار برابر حساب می‌شود و به همین اندازه درجه او را بالا می‌برند؛ اما رضایت و خشنودى خدا از او و دعای پیامبر«صلی الله علیه و آله و سلم» و امام علی«علیه السلام» و ائمه اطهار براى او بهتر از آن است».
امام صادق«علیه السلام» دربارۀ ثواب کسى که خودش به هر دلیلی نمی‌تواند به زیارت برود؛ اما دیگرى را با هزینه خود به زیارت می‌فرستد، فرمود: «يُعْطِيهِ اللَّهُ بِكُلِّ دِرْهَمٍ أَنْفَقَهُ مِنَ الْحَسَنَاتِ مِثْلَ جَبَلِ أُحُدٍ وَ يُخْلِفُ عَلَيْهِ أَضْعَافَ مَا أَنْفَقَ وَ يَصْرِفُ عَنْهُ مِنَ الْبَلَاءِ مِمَّا قَدْ نَزَلَ فَيُدْفَعُ وَ يُحْفَظُ فِي مَالِهِ وَ ذَكَرَ الْحَدِيثَ بِطُولِهِ؛ در مقابل هر درهمى که خرج کرده است، خداوند به قدر کوه احد به او حسنه می‌دهد و چند برابر هزینهاى را که متحمل شده، برای او باقى می‌گذارد و بلاهایى که نازل می‌شود را از او دور می‌گرداند و مال و دارایى او را حفظ می‌کند».
اهل‌بیت«علیهم السلام» در بزرگ‌داشت عزای سید‌الشهدا«علیه السلام» تنها به توصیه و بیان فضایل این مهم بسنده نفرمودند، بلکه خود در این‌باره به انفاق و اطعام عزاداران اهتمام داشتند. یکی از فرزندان امام سجاد«علیه السلام» در این‌باره می‌گوید: «لَمَّا قُتِلَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ«علیه السلام» لَبِسْنَ نِسَاءَ بَنِی هَاشِمٍ السَّوَادَ وَ الْمُسُوحَ وَ کُنَّ لَا یَشْتَکِینَ مِنْ حَرٍّ وَ لَا بَرْدٍ وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ«علیه السلام» یَعْمَلُ لَهُنَّ الطَّعَامَ لِلْمَأْتَمِ؛ هنگامی که حسین بن علی«علیه السلام» به شهادت رسید، زنان بنی‌هاشم لباس سیاه عزا پوشیدند و [هنگام عزاداری] اعتنایی به گرما و سرما نداشتند و علی بن حسین«علیه السلام» برای آنها غذا آماده می‌کرد تا بتوانند عزاداری کنند».
نذر برای امام حسین«علیه السلام» در دوران صفویه و قاجار
در عصر صفوی از تمام هزینه‌های عزاداری چند مورد اهمیت خاصی پیدا کرد و به سنتی ماندگار تبدیل شدند که عبارت‌اند از: اطعام عزاداران؛ تهیه وسایل رفع تشنگی؛ تهیه وسایل روشنایی مساجد و تکایا. در این دوره اهدای شمع به مساجد به طور نذر مذهبی روایج یافت؛ به گونه‌ای که اکنون نیز در روز تاسوعا چهل شمع نذر برای برآورده‌شدن حاجت، شفاعت و طلب سلامت به چهل مسجد و حسینیه می‌برند و روشن می‌کنند.
سیاحان خارجی در عهد صفوی نیز تقبل هزینه‌های عزاداری توسط مردم را گزارش کرده‌اند؛ از جمله فیگوئرا سفیر اسپانیا در دربار شاه عباس اول می‌نویسد: «یکی از علل اساسی خیرات و مبرات ایرانیان برای ساختن آب‌انبارها و نجات مردم از تشنگی توجه به تشنگی حسین«علیه السلام» و یارانش در روز عاشوراست».
به گزارش سیاحان دیگر در شب‌های ماه محرم، عزداران امام حسین«علیه السلام» در خانه‌های اطعام‌کنندگان شام می‌خوردند.
در عصر قاجار نیز این رویه ادامه داشت؛ حتی شاهان و درباریان نیز به این امر اهتمام داشتند تا جایی که توسط مخالفان به ریاکاری متهم می‌شدند؛ برای نمونه در مورد محمد‌علی شاه قاجار نوشته‌اند: «به بدی‌های او باید افزود نمایش‌های دین‌دارانه او را؛ زیرا همه‌ساله در دهه محرم تکیه برپا کردی، شب عاشورا با پای برهنه به کوچه‌ها افتاده به چهل مسجد [به عنوان نذر] شمع بردی».
پس از عصر قاجار نیز مردم به این مسئله می‌پرداختند. هنری ماسه زبان‌شناس فرانسوی که در خلال سال‌های ۱۹۲۲ ـ ۱۹۵۴ میلادی به تناوب در ایران بوده است، در مورد مراسم روز اربعین می‌نویسد: «در این روز مراسم مفصلی برگزار می‌شود. اشخاص زیادی از روز عاشورا تا اربعین سر خود را نمی‌تراشند و در این روز به عزاداری پایان می‌دهند؛ نیز در این روز اغلب مردم به احسان و صدقه می‌پردازند».
نقش نذر در توسعه و رشد مجالس حسینی
با توجه به تعالیم اهل‌بیت«علیهم السلام» و رفتار شیعیان در طول تاریخ، می‌توان گفت نذر در فرهنگ شیعیان تلاش برای کسب رضایت اهل‌بیت«علیهم السلام» و تقرب‌جستن و ابراز محبت به آنها و کسب ثواب از طریق مشارکت در برگزاری آیین‌های مذهبی به‌ویژه عزاداری عاشورا، از رایج‌ترین انگیزه‌های نذر بین شیعیان بوده است و مهم‌ترین مصادیق آن اطعام، زیارت، خدمت‌رسانی به دیگران، ساخت بناهای مذهبی، شرکت در آیین‌های عزاداری، انجام عبادات مستحبی، قربانی، وقف، برپایی سفره، صدقه و کمک به نیازمندان، نگارش کتاب یا سرودن شعر و سایر مواردی از این قبیل است.
نذر به چهار صورت تأثیر فراوانی در رشد و توسعه مجالس امام حسین«علیه السلام» داشته است:
۱. ترویج محبت و اعتقاد به اهل بیت«علیهم السلام»
محبت به اهل‌بیت«علیهم السلام» یکی از وظایف مسلمانان در قبال پیامبر«صلی الله علیه و آله و سلم» است که قرآن آن را بر عهده مسلمانان گذاشته است و در این‌باره می‌فرماید: «قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى؛ بگو به ازاى آن [رسالت] پاداشى از شما خواستار نيستم مگر دوستى درباره خويشاوندان».
اهل‌بیت«علیهم السلام» نیز مردم را به دوستی خود دعوت کرده‌اند و آن را عامل همنشینی با خود در مراتب عالی بهشت بیان فرموده‌اند. امام رضا«علیه السلام» در این‌باره به ابن‌شبیب می‌فرماید: «يَا ابْنَ شَبِيبٍ إِنْ سَرَّكَ أَنْ تَكُونَ مَعَنَا فِي الدَّرَجَاتِ الْعُلَى مِنَ الْجِنَانِ فَاحْزَنْ لِحُزْنِنَا وَ افْرَحْ لِفَرَحِنَا وَ عَلَيْكَ بِوَلَايَتِنَا فَلَوْ أَنَّ رَجُلًا أَحَبَّ حَجَراً لَحَشَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَعَهُ يَوْمَ الْقِيَامَه؛ اى پسر شبيب، اگر دوست دارى در درجات عالى بهشت با ما باشى، براى اندوه ما اندوهگین و براى خوشحالی ما خوشحال باش. بر تو لازم است كه دوستی ما را داشته باشى؛ زيرا اگر مردى سنگى را دوست داشته باشد، خدا او را روز قيامت با آن سنگ محشور خواهد نمود».
۲. تقویت معنوی افراد
نخستین اثری که نذر در رشد و توسعه مجالس امام حسین«علیه السلام» دارد، تقویت روح معنویت و خداجویی در نذر‌کننده است؛ همچنین انسان پس از ادای نذر در وضعیت خاصی قرار می‌گیرد که آن وفای به عهدی است که با خدای خود بسته است؛ در نتیجه موجب رضایت خداوند شده است؛ زیرا پروردگار عالم وفای به نذر را یکی از ویژگی‌های بندگان رستگار خود بیان فرموده است: «يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا؛ [همان بندگانى كه] به نذر خود وفا می‌کردند و از روزى كه گزند آن فراگيرنده است مىترسيدند».
البته این اثر تنها منحصر به فرد نذر‌کننده نیست، بلکه افرادی را هم دربر می‌گیرد که شاهد رفتار این شخص در نذر و ادای آن هستند یا اینکه با توجه به نوع نذر ممکن است از نذر او بهره ببرند و آنان هم به انجام نذر برای خدا تشویق می‌شوند و می‌توانند به وسیله آن روحیه معنوی خود را تقویت کنند؛ همین مسئله سبب ترویج این سنت خداپسندانه است و در رشد و توسعه مجالس اباعبدالله تأثیرگذار است.
۳. تسهیل حضور مردم در مجالس امام حسین«علیه السلام»
هزینه برای مجالس اهل‌بیت«علیهم السلام» اگر از حد اعتدال خارج نشود، مورد توجه خاص اهل‌بیت«علیهم السلام» قرار می‌گیرد؛ به گونه‌ای که امیرالمومنین«علیه السلام» هنگام توصیف شیعیان به این نکته اشاره کرده و می‌فرمایند: «وَ يَفْرَحُونَ بِفَرَحِنَا وَ يَحْزَنُونَ بِحُزْنِنَا وَ يَبْذُلُونَ أَمْوَالَهُمْ وَ أَنْفُسَهُمْ فِينَا؛ شیعیان ما با خوشحالی ما خوشحال و با ناراحتی ما ناراحت می‌شوند و از جان و مال خود در راه ما هزینه می‌کنند». زیرا حداقل فایده این کار تسهیل حضور مردم در مراسم عزاداری است.
مجالس امام حسین«علیه السلام» تنها مجلس یاد‌بود یا بزرگ‌داشت یک شخصیت نیست، بلکه بستری است که در آن مبلغان دینی تعالیم اهل‌بیت«علیهم السلام» را برای مردم بازگو می‌کنند. این مجالس مورد تایید اهل‌بیت«علیهم السلام» است و بانیان و حاضران در آن مشمول دعای خیر معصومین«علیهم السلام» قرار می‌گیرند.
امام صادق«علیه السلام» به یکی از دوست‌داران خود به نام فضیل دربارۀ این مجالس فرمود: «قَالَ لِفُضَيْلٍ: تَجْلِسُونَ وَ تُحَدِّثُونَ؟ قَالَ: نَعَمْ، جُعِلْتُ فِدَاكَ. قَالَ: إِنَّ تِلْكَ الْمَجَالِسَ أُحِبُّهَا، فَأَحْيُوا أَمْرَنَا يَا فُضَيْلُ، فَرَحِمَ اللَّهُ مَنْ أَحْيَا أَمْرَنَا؛ امام صادق«علیه السلام» به فضیل فرمود: آیا شما گرد هم می‌آیید و از ما سخن می‌گویید؟ فضیل در پاسخ گفت بله فدایت شوم. امام فرمود: من این مجالس را دوست دارم. ای فضیل، امر [تعالیم] ما را زنده بدارید؛ خدا رحمت کند کسی را که امر [تعالیم] ما را زنده کند».
۴. ایجاد همدلی میان پیروان اهل‌بیت«علیهم السلام»
جلب توجه به امام حسین«علیه السلام» در روزگار کنونی که افزون بر رسانه‌های جمعی، رسانه‌های نوپدیدی مانند نرم‌افزارهای پیام‌رسان و شبکه‌های اجتماعی در اختیار عموم مردم قرار گرفته است، دیگر در قالب همان محلی که نذر در آن انجام می‌شود باقی نمی‌ماند، بلکه به سایر شهرها و کشورها مخابره می‌شود و مردم سایر نقاط نیز شاهد همدلی پیروان اهل‌بیت«علیهم السلام» حول مراسمی می‌شوند که تحت عنوان نذر برای امام حسین«علیه السلام» انجام می‌شود. سالیانی است که مردم سراسر جهان با کمک همین رسانه‌های نوپدید شاهد همدلی دوست‌داران اهل‌بیت«علیهم السلام» در خدمات‌رسانی به زائران مراسم اربعین سالار شهیدان هستند.
فهرست منابع
قرآن کریم
۱. ابن‌بابويه، محمد بن على، عيون اخبار الرضا«علیه السلام»، تصحیح: مهدی لاجوردى، چ اول، تهران: نشر جهان، ۱۳۷۸ ق.
۲. ابن‌شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول، تصحیح: علی‌اکبر غفارى، چ دوم، قم: جامعه مدرسين، ۱۳۶۳ ش.
۳. ابن‌قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، تصحیح: عبدالحسین امینی، چ اول، نجف: دار المرتضویه، ۱۳۵۶ ش.
۴. برقى، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، تصحیح: جلال‌الدین محدث، چ دوم، قم: دار الكتب الاسلاميه، ۱۳۷۱ ق.
۵. تاورنیه، ژان باتیست، سفرنامه تاورنیه، ترجمه ابوتراب نوری، اصفهان: کتابفروشی تأیید، ۱۳۳۶ ش.
۶. حسام‌مظاهری، محسن، تراژدی جهان اسلام، چ اول، اصفهان: آرما، ۱۳۹۷.
۷. حميرى، عبدالله بن جعفر، قرب الإسناد، چ اول، قم: موسسه آل البيت«علیهم السلام»، ۱۴۱۳ ق.
۸. حیدری، اصغر، تاریخ و جلوه‌های عزاداری امام حسین«علیه السلام» در ایران با تکیه بر دوره صفویه، چ اول، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۹۱.
۹. سبحانی، جعفر، راهنماى حقيقت (پرسش و پاسخ پيرامون عقايد شيعه)، چ پنجم، تهران: مشعر، ۱۳۸۷.
۱۰. طاووسی مسرور، سعید و حمیدرضا ساری، «مدخل نذر»، فرهنگ سوگ شیعی، سرویراستار محسن حسام‌مظاهری، تهران: خیمه، ۱۳۹۵.
۱۱. فیگوئرا، دن گارسیا دسیلوا، سفرنامه فیگوئرا، ترجمه غلامرضا سعیدی، تهران: نشر نو، ۱۳۶۳.
۱۲. کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، تهران: نگاه، ۱۳۸۲.
۱۳. مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۶.
۱۴. احكام عزادارى، تهیه و تنظیم مهدی دربانی، چ دوم، قم: انتشارات مدرسه امام علی بن ابی‌طالب«علیه السلام»، ۱۳۹۰.
۱۵. موسوی خمینی، سید‌روح‌‌الله، تحریر الوسیله، چ سوم، تهران، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، ۱۴۳۴ق.
۱۶. توضیح المسائل (محشی)، چ هشتم، قم: جامعه مدرسین، ۱۴۲۴ ق.
۱۷. ناظم‌الاسلام کرمانی، محمد، تاریخ بیداری ایرانیان، تهران: نشر آگاه و نوین، ۱۳۶۲.
ثبت دیدگاه