خیرخواهی یعنی خواستن خیر و نیکی برای دیگران و از برترین صفات و فضایل انسانی که در فرهنگ اسلام از منزلتی بس والا برخوردار است. در علم اخلاق، خیرخواهی در مقابل حسادت است. بنابراین فرد خیرخواه، خواهان بقای نعمت های خدا برای مردم و نیز رفع ودفع بدی ها و ناگواری ها از آن هاست. یکی از وجوه خیرخواهی برای دیگران؛ دعاکردن برای بندگان خداوند است. در اعمال ماه مبارک رمضان هم در یکی از دعاهایی که سفارش شده پس از هر نماز خوانده شود و دارای آثار دنیوی و اخروی زیادی است، آمده است: اللَّهُمَّ أَدْخِلْ عَلَی أَهلِ الْقبُورِ السُّرُورَ اللَّهُمَّ أَغْنِ کلَّ فَقِیرٍ اللَّهمَّ أَشبِعْ کلَّ جَائِعٍ اللَّهُمَّ اکسُ کلَّ عُرْیانٍ ..
اشاره
ماه مبارک رمضان به تنهایی مکتبی است که تربیت انسان و کمال او در آن مد نظر بوده و اهل معنا را فرصتی بی بدیل به حساب می آید. محاسبات دقیق از امساک ظاهری گرفته تا مراقبت از جوارح تا خطورات و ذهنیات همه و همه، با هدف تربیت انسان در لایه ها و یا مراتب مختلف روحی، ماه رمضان را بر اهل الله، مبارک گردانیده است.
توجه به اذکار و دستورات و آداب ویژه این ماه، نشان می دهد که صرف گوشه گزینی و ذکرفردی در خلسه تنهایی، در مکتب تربیتی اسلام به هیچ عنوان مورد تأیید نیست، هرچند ارزشمند و لازم است.
امام خمینی(ره)، که خود اسوه ایمان به خدا و خدمت به خلق بود، به فرزندشان، این گونه سفارش می کنند:
«پسرم!… آنچه گفتم بدان معنی نیست که خود را از خدمت به جامعه کنار کشی و گوشه گیر و کَلّ بر خلق الله باشی که این از صفات جاهلان متنسّک است، یا درویشان دکان دار… پسرم! از زیربار مسئولیت انسانی که خدمت به حق در صورت خدمت به خلق است، شانه خالی مکن که تاخت و تاز شیطان در این میدان، کمتر از میدان تاخت و تاز در بین مسئولین و دست اندرکاران نیست».[۱]
مقام معظم رهبری(حفظه الله) نیز مدت ها است که بر موضوع مواسات و ایجاد نهضت کمک مؤمنانه با گسترش مفهوم مواسات در عرصۀ عمل تأکید دارند و این موضوع یکی از فلسفه های روزه در بُعد اجتماعی آن است. پیامبراکرم(ص) در مورد ماه مبارک رمضان فرمودند: «و شَهرُ المواساةِ؛[۲] و (ماه مبارک رمضان) ماه همدردی است.»
ازجمله درس ها روزه، ایجاد درد و دغدغه نسبت به همنوعان است، چنان که در روایات یکی از فلسفه های وجوب روزه؛ درک حال و وضعیت فقیران و گرسنگان بیان شده است.[۳] که خود دارای اثر تربیتی در فرد بوده و نردبان کمال و کرامت است. هرکسی که از خودبینی و منیّت به درآید و نیت و همت دیگران را کند؛ به بزرگی و بزرگواری می رسد.
خیرخواهی
خیرخواهی یعنی خواستن خیر و نیکی برای دیگران و از برترین صفات و فضایل انسانی[۴] که در فرهنگ اسلام از منزلتی بس والا برخوردار است.
در علم اخلاق، خیرخواهی در مقابل حسادت است.[۵] بنابراین فرد خیرخواه، خواهان بقای نعمت های خدا برای مردم و نیز رفع ودفع بدی ها و ناگواری ها از آن هاست.
در برخی روایات نیز نصیحت در مقابل عداوت[۶] و هم در برابر غش[۷] به کار رفته است. البته می توان قدر جامعی بین همه آن ها فرض کرد که همان مفهوم غشّ به معنای ناخالصی ورزیدن و خیرخواهی نکردن است.
خیرخواهی و مهرورزی، صفتی از صفات خداوند است که انسان با آن رنگ الهی می گیرد و این رنگ آرامش بخش است. دلنواز و جان فزاست و دنیایی از زیبائی ها را می نمایاند.
اهل بیت(ع) هیچ گاه از خیرخواهی مردم غافل نمی شدند. پیامبر اکرم(ص) از روی خیرخواهی برای مردم و هدایت آن ها، خود را به زحمت های طاقت فرسا می انداخت؛ به گونه ای که خدای سبحان خطاب به ایشان فرمودند: (لَعَلَّک باخِعٌ نَفْسَک أَلاَّ یکونُوا مُؤْمِنینَ)؛[۸] «گویی می خواهی جان خود را از شدّت اندوه از دست دهی بخاطر این که آن ها ایمان نمی آورند!».
یکی از وجوه خیرخواهی برای دیگران؛ دعاکردن برای بندگان خداوند است. امام صادق (ع) به نقل از پیامبر اکرم(ص) یکی از وظایف امت خویش را دعا در حق دیگران مطرح کرده اند:
«عَنِ الصَّادِقِ(ع) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) یلْزَمُ أُمَّتِی الْحَقُّ فِی أَرْبَعٍ یحِبُّونَ التائِبَ وَ یعینُونَ الْمُحْسِنَ وَ یسْتَغْفِرُونَ لِلْمُذْنِبِ وَ یدْعُونَ لِلْمَلإ؛ چهار حق بر گردن امّت من وجود دارد: توبه کننده را دوست داشته باشند، نیکوکار را یاری کنند، برای گناهکار استغفار کرده و برای همه دعا کنند».[۹]
همچنین سفارش شده که در دعاکردن عموم بندگان خدا را در نظر بگیرید. پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «إِذَا دَعَا أَحَدٌ فلْیعُمَ فإِنَّهُ أَوْجَبُ لِلدُّعَاءِ؛ هرگاه یک نفر دعا می کند، برای همه دعا کند؛ زیرا این دعا به اجابت نزدیک تر است».[۱۰]
در اعمال ماه مبارک رمضان هم یکی از دعاهایی که سفارش شده پس از هر نماز خوانده شود و دارای آثار دنیوی و اخروی زیادی است، آمده است:
«اللَّهُمَّ أَدْخِلْ عَلَی أَهلِ الْقبُورِ السُّرُورَ اللَّهُمَّ أَغْنِ کلَّ فَقِیرٍ اللَّهمَّ أَشبِعْ کلَّ جَائِعٍ اللَّهُمَّ اکسُ کلَّ عُرْیانٍ اللَّهُمَّ اقْضِ دَینَ کلِّ مَدِینٍ اللَّهُمَّ فَرِّجْ عَنْ کلِّ مَکرُوبٍ اللَّهُمَّ رُدَّ کلَّ غرِیبٍ اللَّهمَّ فُک کلَّ أَسِیرٍ اللَّهُمَّ أَصْلِحْ کلَّ فاسِدٍ منْ أُمورِ الْمُسْلِمِینَ اللَّهُمَّ اشفِ کلَّ مرِیضٍ اللَّهُمَّ سُدَّ فَقْرَنَا بغِنَاک اللَّهمَّ غَیرْ سُوءَ حَالِنَا بِحُسْنِ حَالِک اللَّهُمَّ اقضِ عنَّا الدَّینَ وَ أَغْنِنَا مِنَ الْفقْرِ إِنَّک عَلَی کلِّ شَی ءٍ قَدِیرٌ».[۱۱]
نکاتی در مورد این دعا
- در دعای مزبور به نیازهای دنیوی و اخروی بندگان خداوند اعم از زنده و مرده توجه شده است؛ برای اهل قبور نشاط و سرور درخواست می کنیم. تمام فقیران، گرسنگان، برهنگان، بدهکاران، غمگینان و بیماران، دغدغه ما هستند.
- هیچ قیدی در هیچ یک از فرازهای دعا وجود ندارد؛ نه قید اعتقادی، نه ملیتی، نه جنسیتی و نه قشر خاصی از انسان ها. بنابراین مؤمن روزه دار باید برای همه بندگان خداوند دعا کرده و خیرخواهشان باشد.
- این دعاها به طورمطلق به استجابت نمی رسند؛ یعنی تمام بیماران شفا -به معنای رهایی از بیماری- نمی یابند، و یا همه فقیران ثروتمند نمی شوند. پس سرّی است که باید آن را دریافت. راز نهفته در این آداب؛ رشد انسان به گستره همه عالم است هرچند در گوشه ای بنشسته باشد. به عبارت دیگر هدف آن است که انسان در ماه مبارک رمضان رشد یافته و نگاه جهان شمول پیدا بکند و روحش چنان وسیع و بزرگ شود که جهانی بیندیشد و تنها در محدوده خود و بستگان، قوم، قبیله و ملت خویش محصور نماند.
نیت خالص و قلب سلیم
زیباترین و برجسته ترین نشانه و خصوصیتی که در مورد انسان های اهلیت یافته به وادی ماه مبارک رمضان می توان نام برد؛ نیت خالص و در پی آن قلب سلیم است.[۱۲]
هر حرکتی در انسان از سه منبع سرچشمه می گیرد که عبارت اند از: دانش، خواست و توانایی. نیت از نوع خواست و انگیزه است که فرد را به کار وا می دارد.
این که در روایات نقل شده است؛ نیّت انسان باایمان از عمل او بهتر است.[۱۳] به این معناست که فرد مؤمن شمّه ای از رحمانیت خداوندی را در خویش متجلی می سازد و برای همه می خواهد آنچه برای خود می خواهد، هرچند بخاطر دارایی و توانایی محدودش در عمل نمی تواند همگان را دریابد. نکته مهم دیگر این که خیرخواهی در فکر و نیت و دعا، خود انگیزه و بستر عمل را فراهم کرده و فرد را به سمت عینیت بخشی و عمل کردن سوق می دهد، چراکه مبنای هرعملی نیت و انگیزه ای است که عامل دارد.[۱۴]
بنابراین اگر انسان دارای نیت ناپاک و انحرافی باشد، موجب کارهای انحرافی و زشت خواهد شد و اگر دارای نیت صادقانه و پاک باشد، منشأ برکات و کارهای مثبت و شایسته خواهد گردید. توضیح این که انسان وقتی کاری را انجام می دهد که آن را اراده کند، و اراده او وقتی تحقق می یابد که علاقه و شوقی به آن کار داشته باشد و این علاقه و شوق نیز از حالت خاص نفسانی او که در روح و روانش شکل گرفته نشأت می گیرد، همین شکل گیری منبع و مخزن تصمیم گیری است. همانند سدّ آب که منبع آب رسانی به همه جاست، حال اگر این منبع آب آلوده باشد، آب ناپاک و بیماری زا در دسترس مردم قرار می گیرد و اگر زلال و صاف و بهداشتی باشد، آب پاک و حیات بخش نصیب انسان ها می گردد. نتیجه این که یک انسان سعادتمند کسی است که منبع و مخزن ساختاری وجودش را خالص و پاک نگهدارد، تا از آن نیت و اراده پاک بجوشد و سرچشمه ارزش ها گردد. چنان که امام صادق (ع) در تفسیر آیه (قُلْ کلٌّ یعْمَلُ عَلی شاکلَتِهِ)[۱۵] فرموده اند:
«معنای این آیه این است که هر کسی بر طبق نیت خود عمل می کند».[۱۶]
اهمیت خیرخواهی در آموزه های دینی
اسلام انسان را مسئول می داند و تعهد اجتماعی یکی از ابعاد این مسئولیت است. به عبارت دیگر شریعت اسلام رهبانیت و عزلت را نفی و حضور در جمع را نه تنها منافی با عرفان و سیر و سلوک نمی داند، بلکه از لوازم کمال انسان معرفی می کند. به تعبیر دیگر فقط نماز نیست که معراج مؤمن است، از متون دینی استفاده می شود که خیرخواهی برای بندگان خدا، انسان را محبوب خداوند قرار می دهد، این محبوبیت خود نردبانی است از جنس نور که تا قله های عرفان کشیده شده است.
خیرخواهی نیاز امروز دنیا و جامعه ماست. در جامعه خیرخواه، منکرات و ناملایمات جایگاهی ندارند. مگر می شود فرد و جامعه اهل خیر؛ اختلاس، دزدی، گرانی، احتکار و. .. را تجربه کند؟ چراکه اولاً آحاد جامعه خیر می خواهند، پس شر نمی خواهند که باشد، ثانیاً خیرخواهان با شر و منکر مقابله می کنند که خود خیرخواهی دیگر است. فریضه امر به معروف و نهی از منکر شأنیتی اینچنین دارد.
امیرمؤمنان(ع)، اجتماعی را که دارای «نصیحت گر» و «نصیحت پذیر» نباشد، فاقد خیر و نیکی می داند: «لاخَیرَ فی قَوْمٍ لَیسوا بناصِحینَ وَلایحبُّونَ النَّاصِحین؛ در قومی که خیرخواه نباشند و خیرخواهان را دوست نداشته باشند؛ خیری نیست».[۱۷]
بنابراین خیرخواهی در ردیف اصول اخلاق اجتماعی اسلام قرار دارد. بلکه بالاتر از آن پیامبر اکرم(ص) کل دین را خیرخواهی می دانند. خیرخواهی برای خدا، پیامبرش، کتابش، پیشوایان دین، مؤمنین و همه مسلمانان.[۱۸]
و چه بسا از این لحاظ باشد که به فرموده رسول خدا(ص)، مسلمانی غیر از خدمت به برادران مسلمان و اهتمام در رفع مشکلات آنان نیست: «مَنْ أَصْبَحَ لَا یهْتَمُ بأُمُورِ الْمسْلِمِینَ فلَیسَ بِمُسْلِمٍ».[۱۹]
از نظر اهل لغت «همت» از ریشه «همّ» به معنای غم و اندوهی است که انسان را ذوب و ضعیف می کند (اندوه شدید) و نیز «هَمّ» یعنی قصد و همت که در نفس و روح کسی به وجود می آید.[۲۰]
حضرت امام حسین(ع) در توصیف پیروان خود فرمودند: «إنَّ شیعَتَنا مَن سَلُمَت قُلوبُهُم مِن کُلِّ غِشًّ و غلٍّ و دَغلٍ؛ بی گمان شیعیان ما، دل هایشان از هر خیانت، کینه، و فریبکاری پاک است».[۲۱]
دعا در غیاب دیگران؛ بارزترین علامت توجه به دیگران است که در جان او ایجادشده و او را به دعا واداشته است. بنابراین همین دعاکردن و اهتمام به رفع و دفع گرفتاری های دیگران از وظایف هر مسلمانی نسبت به بندگان خداوند است.
خیرخواهی سیره بندگان صالح خدا
بندگان صالح خداوند از قلبی سلیم برخوردارند و به همین دلیل است که نسبت به مخلوقات همواره مهرورزی و مهربانی ارزانی می دارند. در قلب سلیم هیچ نوع ناخالصی وجود ندارد، و همین سبب جریان و سریان عطوفت از آن سرچشمه زلال در گستره گیتی است. صاحب قلب سلیم حتی نسبت به بدکاران و بدخواهان هم خیرخواه هستند. تراوش بدی از قلب سلیم امکان پذیر نیست.
حضرت نوح(ع)، ۹۵۰ سال در تبلیغ دین خویش به خیرخواهی مردم اشاره می کرد: (أُبَلِّغُکمْ رِسَالَاتِ رَبی وَ أَنصَحُ لَکم)؛[۲۲] «من پیام های پروردگارم را به شما ابلاغ می کنم و خیرخواه شما هستم».
حضرت هود(ع) هم می فرمودند: (أَنا لَکمُ ناصِحٌ أَمین)؛[۲۳] «من برای شما خیرخواه و امینم».
حضرت صالح(ع) پس از گرفتارشدن قوم خویش به عذاب الهی فرمود که: (نَصَحْتُ لَکمْ وَ لَکن لَّا تحُبُّونَ الناصِحِین)؛[۲۴] «من بر شما خیرخواه بودم اما شما اهل خیر و صلاح را دوست ندارید».
سخن حضرت شعیب(ع) نیز نظیر سخن حضرت صالح(ع) بود.[۲۵]
قرآن کریم خیرخواهی پیامبراکرم(ص) را این گونه بیان می کند: «گویا از شدت اندوهِ این که آن ها ایمان نمی آورند، می خواهی جانت را از دست بدهی».[۲۶]
امام صادق(ع) از پدرانش از امام حسین(ع) نقل کرده است که امام حسن(ع) فرمودند: «در شب جمعه ای مادرم فاطمه(ع) را دیدم که در محراب عبادت خود ایستاده و مشغول عبادت خداوند بود و پیوسته در رکوع و سجود و قیام و دعا بود تا صبح شد، شنیدم که همواره برای همه مؤمنین دعا می کرد و آنان را نام می برد و دعا برایشان بسیار می کرد، ولی برای خود دعایی نمی کرد، پس گفتم: ای مادر! چرا برای خود دعا نکردی، چنانچه برای دیگران کردی؟ فرمود: یا بُنَی الْجَارَ ثُمَ الدَّار؛ ای فرزند! اول همسایه، سپس خانه خود».[۲۷]
به این ترتیب می توان دعاکننده برای دیگران را ازجمله پیروان واقعی انبیاء و اولیاء الهی دانست که با خلوص نیت و در خلسه های تنهایی برای گشایش در امور دیگران و رفع حاجات آن ها دست خود را به سوی خالق قادر باز می کند.
آثار خیرخواهی و دعاکردن برای دیگران
هر نیتی و عملی در نظام آفرینش دارای آثاری است که منابع دینی بر آن دلالت دارند. قرآن کریم می فرماید:
(إِنْ تُبْدُوا ما فی أَنْفُسِکمْ أَوْ تُخْفُوهُ یحاسِبْکمْ بهِ اللَّهُ فَیغْفِرُ لِمَنْ یشاءُ وَ یعذِّبُ مَنْ یشاء)؛[۲۸] «اگر آنچه را در دل دارید، آشکار سازید یا پنهان، خداوند شما را بر طبق آن، محاسبه می کند. سپس هر کس را بخواهد (و شایستگی داشته باشد)، می بخشد و هرکس را بخواهد (و مستحق باشد)، مجازات می کند».
برخلاف تمام مکاتب غیرالهی، در مکتب اسلام حتی نیت انسان دارای آثار بوده و ثواب و عقاب بر آن ها مترتب می شود. حتی جاودانگی در بهشت و جهنم به همین قصد و انگیزه درونی هر فردی وابسته است.
امام صادق (ع) فرمودند: «إِنَّمَا خُلِّدَ أَهْلُ النَّارِ فِی النَّارِ لِأَنَ نِیاتِهِمْ کانتْ فِی الدُّنْیا أَنْ لَوْ خُلِّدُوا فِیهَا أَنْ یعْصُوا اللَّهَ أَبَداً وَ إِنَّمَا خلِّدَ أَهلُ الْجنَّةِ فِی الْجَنَّةِ لِأَنَّ نِیاتِهِمْ کانَتْ فِی الدُّنْیا أَنْ لَوْ بَقُوا فِیهَا أَنْ یطِیعُوا اللَّهَ أَبَداً فَبِالنِّیاتِ خُلِّدَ هؤُلَاءِ وَ هؤُلَاءِ؛ جهنمیان از این رو در آتش جاویدان هستند که در دنیا نیّتشان این بود چنانچه تا ابد زنده بمانند تا ابد خدا را نافرمانی کنند و بهشتیان نیز از این رو در بهشت جاویدانند که در دنیا بر این نیت بودند که اگر برای همیشه ماندگار باشند برای همیشه خدا را فرمان برند. پس، جاودانگی هردو گروه به سبب نیت هایشان است».[۲۹]
برخی از آثار دنیوی و اخروی که در روایات اهل بیت(ع) ذکر شده است عبارت اند از:
الف) آثار دنیوی
۱. به دست آوردن ایمان
« کسْبُ اَلْإِیمَانِ لُزُومُ اَلْحَقِّ وَ نُصْحُ اَلْخَلْقِ؛[۳۰] به دست آوردن ایمان از راه ملازمت حق و نصیحت برای خلق است».
چه بسا منظور از کسب ایمان؛ افزایش ایمان و حفظ آن تا زمان مرگ و عاقبت بخیری باشد.
۲. رفع عذاب از جامعه اسلامی
رسول خدا (ص) فرمودند: «یابنَ مَسعودٍ، أنصِفِ النّاسَ مِن نَفسِک، وانصَحِ الاُمَّةَ وارحَمْهُم، فإذا کنتَ کذلک وغضِبَ اللّه علی أهلِ بَلدَةٍ أنتَ فیها وأرادَ أن ینزِلَ علَیهِمُ العَذابَ نَظَرَ إلَیک فرَحِمَهُم بِک؛[۳۱] ای ابن مسعود، با مردم منصف باش، خیرخواه همه باش و بر آنان ترحم کن که اگر چنین کردی و خدا خواست عذابی بر شهری بفرستد و تو در آنان باشی، آن عذاب را از آنان دور می کند.»
۳. محبوب الهی
براساس روایتی از پیامبر اکرم(ص) مخلوقات عیال خداوند هستند و هر کسی هر نوع خیری و سودی به آن ها برساند؛ محبوب خداوند قرار می گیرد: «الْخَلْقُ کلُّهُمْ عِیالُ اللَّهِ فَأَحَبُّهُمْ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْفَقُهُمْ لِعِیالِه؛ مردم همگی (درحکم) عیال خداوند، پس بهترین مردم نزد خداوند کسی است که بیشترین نفع را به مردم برساند».[۳۲]
۴. شراکت در خیر دیگران
قرآن بازگشت هرگونه نیکی و بدی را به خود انسان بیان می کند: (إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحسَنْتُمْ لِأَنفُسِکمْ)؛[۳۳] «اگر نیکی کنید، به خودتان نیکی می کنید». طبق این نگرش خیرخواهی برای دیگران، درحقیقت خیرخواهی برای خویش است. مرحوم نراقی می گوید: «هر کسی طالب خیر و خوبی برای مسلمانان باشد، در هر خیری که به ایشان برسد شریک است؛ یعنی ثواب او مثل ثواب کسی است که آن خیر را رسانیده است».[۳۴]
«معاویه بن وهب از یاران حضرت صادق(ع) در موقف حج بسیار دعا می کرد ولی برای خودش دعا نمی کرد. یکی از دوستانش از این رفتار او تعجب می کند و تعجبش را به او اظهار می دارد. معاویه بن وهب در پاسخ می گوید؛ مولای من حضرت امام صادق(ع) فرمودند: «هر کسی در غیاب برادرش برای او دعا کند فرشته ای از آسمان دعا به او چنین می گوید: ای بنده خدا! صد هزار برابر آنچه برای برادرت خواستی، برای تو باد، فرشته بعدی می گوید دویست هزار برابر و فرشته بعدی می گوید: سیصد هزار برابر تا این که خود خداوند او را ندا می کند و می گوید: من خداوند واسع و کریم هستم و خزانه های رحمت من به پایان نمی رسد و رحمت من هر چیزی را در برگرفته، یک میلیون برابر آنچه برای برادر خواستی برای توست».[۳۵]
در روایت دیگری از امام صادق(ع) نقل شده است: «إِذَا دَعَا الرَّجُلُ لِأَخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیبِ نُودِی مِنَ الْعرْشِ وَ لَک مائَةُ أَلْف ضِعْفِ مِثْلِهِ وَ إِذَا دَعَا لِنَفْسِهِ کانَتْ لَهُ وَاحِدَةٌ فَمِائَةُ أَلْفٍ مَضْمُونَةٌ خَیرٌ مِنْ وَاحِدَةٍ لَا یدْرَی یسْتَجَابُ لَه أَم لَا؛ اگر شخصی درپشت سر برادر مؤمنش برای او دعا کند، از عرش ندا می شود؛ برای تو صد هزار برابر مثل اوست. این درحالی است که اگر برای خودش دعا می کرد، فقط به اندازه همان یک دعایش به او داده می شد. پس دعای تضمین شده ای که صد هزار برابر آن داده می شود، بهتر است از دعایی (دعای شخص دعاکننده برای خود) که معلوم نیست مستجاب بشود یا نشود».[۳۶]
همچنین دعا برای چهل نفر موجب استجابت همان دعا برای خود اوست: «وَ منْ دَعا لِأَرْبعِینَ رَجُلًا مِنْ إِخْوَانِهِ قَبْلَ أَنْ یدْعُوَ لِنفْسِهِ استُجِیبَ لَهُ فِیهِمْ وَ فِی نَفْسِه؛ هر کسی قبل از خودش برای چهل نفر دعا کند، آن دعا هم برای آن ها و هم خود او مستجاب می شود».[۳۷]
و از پیامبر اکرم(ص) روایت شده است: «إِذَا دَعَا أَحَدٌ فَلْیعُمَ فإِنَّهُ أَوْجبُ لِلدُّعَاءِ وَ مَنْ قَدَّمَ أَرْبَعِینَ رَجُلًا مِنْ إِخْوَانِهِ قَبْلَ أَنْ یدْعُوَ لِنَفْسِهِ استُجِیبَ لَه فِیهِمْ وَ فِی نَفْسِه؛ هرگاه یک نفر دعا می کند، برای همه دعا کند؛ زیرا این دعا به اجابت نزدیک تر است. و کسی که پیش از دعا کردن برای خود برای چهل نفر از برادرانش دعا کند، آن دعا در حقّ آنان و در حقّ خودش مستجاب شود».[۳۸]
یکی از دلایل استجابت دعا برای دیگران در روایات؛ آمین گفتن فرشتگان پس از دعا ذکر شده است: «أسرَعُ الدُّعاءِ نُجْحا لِلإجابةِ دعاءُ الأخِ لأخیهِ بظَهرِ الغیبِ یبدأ بِالدُّعاءِ لأخیهِ فیقولُ له ملَک مُوَکلٌ بهِ آمِینَ، و لک مِثْلاهُ؛ دعایی که زودتر از همه به اجابت می رسد، دعایی است که برادر (مؤمن) در غیاب برادرش می کند. چون ابتدا برای برادرش دعا کند، فرشته ای که بر او گماشته شده است، گوید: آمین، تو را نیز دو چندانِ آن باد».[۳۹]
بنابراین اگر در نماز شب برای چهل مؤمن استغفار شود؛ موجب غفران او هم خواهد شد.
ضمانت استجابت
دعای برای دیگران از دعاهای مستجاب است: امام باقر(ع) فرموده اند: «أوشک دَعوةٍ و أسرَعُ إجابةٍ دعاءُ المرءِ لأخیهِ بظَهرِ الغَیبِ؛ نزدیک ترین و سریع ترین دعا به اجابت، دعایی است که انسان در غیاب برادر [دینی] خود برای او می کند».[۴۰]
خیرخواهی برای دیگران به مثابه عبادت
تلاش برای نیازمندی های مؤمنین؛ از والاترین مظاهر عبادت است. از پیامبر اکرم(ص) روایت شده است: «منْ سَعَی فِی حَاجَةِ أَخِیهِ الْمُؤْمِنِ فَکأَنَّمَا عَبَدَ اللَّهَ تِسْعَةَ آلَافِ سَنَةٍ صَائِماً نَهَارَهُ قَائِماً لَیلَه؛ هر فردی که در برآوردن نیاز برادر مؤمنش تلاش کند، گویا نُه هزار سال خداوند را عبادت کرده، درحالی که روزها را روزه دار و شب ها را شب زنده دار بوده است».[۴۱]
۵. بخشش گناهان
امام علی(ع) فرموده اند: «مِنْ کفَّارَاتِ الذُّنُوبِ الْعِظَامِ إِغَاثَةُ الْمَلْهُوفِ وَ التَّنْفِیسُ عَنِ الْمَکرُوب؛ یعنی ازجمله اسباب بخشش گناهان بزرگ رسیدگی و یاری انسان های بیچاره و رفع سختی از افراد بلادیده و اندوهگین است».[۴۲]
دعا به عنوان یک عامل معنوی در رفع اندوه دیگران نقش بسیاری دارد. بنابراین می توان با دعا برای دیگران به غفران الهی نایل گشت.
همچنین براساس تصریح قرآن کریم؛ دعا برای دیگران کاری نیک و حسنه تلقی می شود و نیکوکاری باعث زوال گناهان می شوند: (إِنَّ الْحَسَناتِ یذْهِبْنَ السیئات)؛[۴۳] «کارهای نیک و خیر موجب برطرف کردن و پاک کردن گناهان انسان می گردد».
در فضیلت دعای ماه مبارک رمضان نقل شده که اثر خواندن این دعا؛ بخشش گناهان تا روز قیامت است.[۴۴] ثوابی که در مورد کمتر عبادت و آداب شرعی نقل شده است.
۶. افزایش رزق و روزی
افزایش رزق از دیگر آثار دعا برای بندگان خداست: «عَلَیک بِالدُّعَاءِ لِإِخْوَانِک بِظَهْرِالْغَیبِ فَإِنَّهُ یهِیلُ الرِّزْقَ یقُولُهَا ثَلَاثا؛ بر تو باد دعاکردن برای برادرانت در غیاب آن ها؛ زیرا این کار روزی را فرو می ریزد. حضرت این جمله را سه بار فرمودند».[۴۵]
۷. دفع بلا
امام صادق(ع) فرمودند: «دُعَاءُ الْمُؤْمِنِ لِلْمُؤْمِنِ یدْفَعُ عَنْهُ الْبَلَاءَ وَ یدِرُّ عَلَیهِ الرِّزْقَ؛ دعای مؤمن در حقّ مؤمن، بلا را از او دور می کند و روزی اش را زیاد می گرداند».[۴۶]
دعای مسلمان برای برادرش در غیاب او، به دعاکننده روزی می رساند و بلا را از او برمی گرداند و فرشته به او می گوید؛ تو را نیز دو چندانِ آن دعا باد».[۴۷]
امام صادق(ع) فرموده اند: «إِنَ دُعَاءَ الْمُؤْمِنِ لِأَخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیبِ مُسْتَجَابٌ وَ. .. وَ یدْفَعُ الْمَکرُوهَ؛ دعای مؤمن برای برادر ایمانی اش در غیاب او مستجاب بوده و سبب دفع بدی ها و ناگواری ها می شود».[۴۸]
۸. ثواب های وافر و اعتلای درجه
اهل بیت(ع) در برخی روایات ثواب های اعجاب انگیزی بیان کرده اند که سبب اعتلای معنوی می شوند: امام صادق(ع) می فرمایند: «مَنْ قَالَ کلَّ یوْمٍ خَمْساً وَ عشْرِینَ مَرَّةً اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ کتَبَ اللَّهُ لَهُ بِعَدَدِ کلِ مُؤْمِنٍ مَضَی وَ بِعَدَدِ کلِ مُؤْمِنٍ بَقِی إِلَی یوْمِ الْقِیامَةِ حَسَنَةً وَ مَحَا عَنْهُ سَیئَةً وَ رَفَعَ لَهُ دَرَجَةً؛ هر کسی در هر روز، ۲۵ مرتبه بگوید: اللَّهمَّ اغفِرْ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ؛ خداوند به تعداد هر مؤمنی که از دنیا رفته و هر مؤمنی که تا روز قیامت وجود دارد، برای او حسنه و ثواب می نویسد و به همین تعداد گناه از او محو می کند و درجه و رتبه او را بالا می برد».[۴۹]
ب) آثار اخروی
۱. نیل به بالاترین مراتب در قیامت
از پیامبر اکرم(ص) نقل شده که بالاترین منزلت در قیامت برای کسانی است که در دنیا خیرخواه مردم بوده اند: «إِنَّ أَعْظَمَ النَّاسِ مَنْزِلَةً عِنْدَ اللَّه یوْم الْقِیامَةِ أَمْشَاهُمْ فِی أَرْضِهِ بِالنَّصِیحَةِ لِخَلْقِهِ؛ بالاترین منزلت در قیامت را کسی دارد که بیشتر از همه براساس خیرخواهی در دنیا برای مخلوقات او عمل کرده باشد».[۵۰]
توضیح این که؛ کسی در دنیا با اکرام و تکریم نسبت به بندگان خداوند رفتار کرده است؛ خداوند هم در روز قیامت او را به بالاترین مقام که سبب اکرم او خواهد شد، می رساند. از طرف دیگر ثواب های مترتب بر خیرخواهی او اقتضای مقامی آنچنان والا دارند.
۲. همنشینی با اهل بیت در قیامت
پیامبر اکرم(ص) در سخنی منزلت انسان خیرخواه و نصیحتگر را دربهشت، همنشین خود بیان می کنند.
«مَا نظَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی وَلِی لَهُ یجْهِدُ نَفْسَهُ بِالطَّاعَةِ لِإِمَامِهِ وَ النَّصِیحَةِ إِلَّا کانَ مَعَنَا فِی الرَّفِیقِ الْأَعْلَی؛ خدای عزوجل به سوی دوستش که جان خود را در فرمان برداری و خیرخواهی امامش به زحمت افکند، نظر نکند، جز هنگامی که در ردیف رفیق اعلی همراه ما باشد».[۵۱]
اهل رفیق اعلی، دسته ای هستند از پیغمبران و صدیقان و شهیدان و نیکوکاران که در بهشت قرین هم باشند و در بالاترین درجات بهشت منزل دارند.
۳. در امان ماندن از خطرات قیامت
پیامبر اکرم(ص) فرموده اند: «اِنّ لله عباداً فی الأرضِ یسْعَونَ فی حوائج النّاس، هُم الآمِنونَ یومَ القیامَةِ، وَ مَنْ اَدخَلَ علی مؤمِنٍ سرورا فرّحَ الله قلبَهُ یَوَمَ القیَامَة؛ خداوند در روی زمین، بندگانی دارد که در رفع نیازهای مردم می کوشند. آنان روز قیامت ایمن و آسوده اند. هر کس که بر مؤمنی شادی ببخشد و دل او را خوشحال کند، خداوند در روز قیامت، قلب او را شادمان خواهد ساخت».[۵۲]
نتیجه این که خیرخواهی برای بندگان خدا در هر شکل و قالبی مانند دعاکردن؛ از بزرگ ترین ارزش های انسانی و اسلامی است که ثواب های اعجاب انگیز دنیوی و اخروی داشته و غیر از آثار روانشناختی و اجتماعی، خود دعاکننده هم از آثار آن بهره مند می شود.
پی نوشت ها:
[۱] صحیفه امام(ره)، سیدروح الله خمینی(ره)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، تهران، ۱۳۸۹ش، ص۵۱۱.
[۲] مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، حسین بن محمدتقی نوری، آل البیت، قم، ۱۴۰۸ق، ج۷، ص۲۲۲.
[۳] من لایحضره الفقیه، محمدبن علی ابن بابویه، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۳ق، ج ۲، ص۷۳.
[۴] معراج السعادة، ملااحمد نراقی، تهران، انتشارات هجرت، ۱۳۷۷ش، ص۱۶۴.
[۵] جامع السعادات، ملامحمدمهدی نراقی، انتشارات بیروت، بی تا، ج۲، ص۱۹۹.
[۶] فلاح السائل و نجاح المسائل، علی بن موسی ابن طاووس، بوستان کتاب، قم، ۱۴۰۶ق، ص۷۸.
[۷] الکافی، محمدبن یعقوب کلینی، دارالکتب الاسلامیة، تهران، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۴۵.
[۸] شعراء / ۳.
[۹] مشکاةالانوار، علی بن حسن طبرسی، کتابخانه حیدریه نجف اشرف، ۱۳۸۵ق، ص۱۵۱.
[۱۰] بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ق، ج ۹۰، ص۳۱۳.
[۱۱] خدایا دل اهل قبور را شاد کن، خدایا هر تهیدستی را بی نیاز کن، خدایا هر گرسنه ای را سیر کن، خدایا هر برهنه ای را بپوشان، خدایا قرض هر بدهکاری را ادا کن. خدایا غم هر غمزده ای را برطرف کن، خدایا هر غریبی را به وطن بازگردان، خدایا هر اسیری را آزاد فرما، خدایا هر فسادی را در کار مسلمانان اصلاح گردان، خدایا هر بیماری را درمان ده، خدایا راه تهیدستی ما را با توانگری ات ببند، خدایا بدحالی ما را به خوبی حال خود تغییر ده، خدایا وام ما را بپرداز، و ما را از تهیدستی بی نیاز کن که تو بر هرچیز توانایی. (مفاتیح الجنان، دعاهای مبارک رمضان).
[۱۲]«قَالَ الصَّادِقُ(ع) صَاحِبُ النِّیةِ الصَّادِقَةِ صَاحِبُ الْقَلْبِ السَّلِیمِ لِأَنَّ سَلَامَةَ الْقَلْبِ مِنْ هَوَاجِسِ الْمَحْذُورَاتِ بِتَخْلِیصِ النِّیةِ لِلَّهِ تَعَالَی فِی الْأُمُورِ کلِّهَا». مصباح الشریعة، امام ششم(ع)، اعلمی، بیروت، ۱۴۰۰ق، ص۵۳.
[۱۳] «عَنْ أَبِی عَبْدِاللَّهِ(ع) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) نِیةُ الْمُؤْمِنِ خَیرٌ منْ عمَلِهِ وَ نِیةُ الْکافِرِ شَرٌّ مِنْ عَمَلِهِ وَ کلُّ عَامِلٍ یعْمَلُ عَلَی نِیتِهِ». الکافی، ج ۲، ص۸۴.
[۱۴] «إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّیاتِ». مصباح الشریعة، ص۵۳.
[۱۵] «بگو هر کسی مطابق روش و خلق و خوی خود عمل می کند». إسراء / ۸۴.
[۱۶] الکافی، ج۲، ص۸۵.
[۱۷] عیون الحکم و المواعظ، علی بن محمد لیثی واسطی، دارالحدیث، قم، ۱۳۷۶ ش، ص۵۳۵.
[۱۸] «قَالَ: إِنَّ الدِّینَ النَّصِیحَةُ إِنَّ الدِّینَ النَّصِیحَةُ إِنَّ الدِّینَ النَّصِیحَةُ قَالُوا لِمنْ یا رَسولَ اللَّه قَالَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِکتَابِهِ وَ أَئِمَّةِ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ عَامَّتِهِم». روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، محمدبن احمد فتال نیشابوری، انتشارات رضی، قم، ۱۳۷۵ش، ج ۲، ص۴۲۴.
[۱۹] الکافی، ج۲، ص۱۶۳.
[۲۰] مفردات ألفاظ القرآن، حسین بن محمد راغب أصفهانی، دارالقلم، بیروت، ۱۴۱۲ق، ص۸۴۵.
[۲۱] بحارالانوار، ج ۶۵، ص۱۵۶.
[۲۲] اعراف / ۶۲.
[۲۳] اعراف / ۶۸.
[۲۴] اعراف / ۷۹.
[۲۵] اعراف / ۹۳.
[۲۶] شعراء / ۳.
[۲۷] علل الشرائع، محمدبن علی ابن بابویه، کتابفروشی داوری، قم، ۱۳۸۵ش، ج ۱، ص۱۸۲.
[۲۸] بقره / ۲۸۴.
[۲۹] الکافی، ج۲، ص ۸۵.
[۳۰] غررالحکم و دررالکلم، عبدالواحدبن محمد تمیمی آمدی، دارالکتاب الإسلامی، ۱۴۱۰ق، ص۵۳۷.
[۳۱] مکارم الاخلاق، حسن بن فضل طبرسی، انتشارات شریف رضی، قم، ۱۴۱۲ق، ص۴۵۷.
[۳۲] بحارالانوار، ج ۹۳، ص۱۱۸.
[۳۳] اسراء / ۷.
[۳۴] معراج السعادة، ص۴۷۰.
[۳۵] بحارالانوار، ج ۹۰، ص۳۸۸-۳۸۹.
[۳۶] من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص۲۱۲.
[۳۷] همان، ج ۲، ص۲۱۲.
[۳۸] بحارالانوار، ج ۹۰، ص۳۱۳.
[۳۹] الکافی، ج۲، ص۵۰۷.
[۴۰] همان.
[۴۱] بحارالانوار، ج ۷۱، ص۳۱۵.
[۴۲] نهج البلاغة، حکمت ۲۴، ص۶۲۹.
[۴۳] هود / ۱۱۴.
[۴۴] مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی، اعمال ماه مبارک رمضان.
[۴۵] بحارالانوار، ج ۷۳، ص۶۰.
[۴۶] الإختصاص، محمدبن محمد مفید، الموتمرالعالمی لالفیة الشیخ المفید، قم، ۱۴۱۳ق، ص۲۸.
[۴۷] ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، محمدبن علی ابن بابویه، دارالشریف الرضی للنشر، قم، ۱۴۰۶ق، ص۱۵۳.
[۴۸] بحارالانوار، ج ۹۰، ص۳۸۳.
[۴۹] الأمالی، محمدبن علی ابن بابویه، کتابچی، تهران، ۱۳۷۶ ش، ص۳۷۹.
[۵۰] الکافی، ج۲، ص۲۰۸؛ جامع السعادات، ج۲، ص۲۲۰.
[۵۱] الکافی، ج۱، ص۴۰۴.
[۵۲] همان، ج۲، ص۱۹۷.
ثبت دیدگاه