الگوی نقش آفرینی حوزه و دانشگاه در تمدن سازی مبتنی بر منظومه فکری امامین انقلاب اسلامی

حاکمیت اسلام در جهان و تحقق تمدن نوین اسلامی به عنوان مهم ترین آرمان و چشم انداز نهایی، همواره مورد تأکید امامین انقلاب اسلامی قرار داشته است. رسیدن به این آرمان والا بدون نقش آفرینی ویژه توسط نهاد علم (حوزه های علمیه و دانشگاه ها) که تغذیه فکری و علمی جامعه را برعهده دارند، میسر نخواهد شد؛ اما این امر چه ملزوماتی دارد و چگونه و با چه کیفیتی باید اتفاق بیفتد؟ این مقاله درصدد است تا به این موضوع پرداخته و چگونگی نقش آفرینی حوزه و دانشگاه را از مجموعه بیانات و تدابیر امامین انقلاب اسلامی استخراج نماید. برای رسیدن به این هدف از روش کیفی «تحلیل مضمون» استفاده شده و با استخراج ١٧٣٦ مضمون اولیه، الگویی مشتمل بر ابعاد، مؤلفه ها و شاخص های نقش آفرینی نهاد علم در تحقق تمدن نوین اسلامی تدوین گردید. این الگو دو بعد اساسی «پرورش انسان» و «توسعه حکمت» دارد. «پرورش انسان» ٤ مؤلفه «الزامات کلی»، «تربیت فکری و اعتقادی»، «تربیت فرهنگی و اخلاقی» و «تربیت علمی و مهارتی» داشته و «توسعه حکمت» شامل ٤ مؤلفه «الزامات کلی»، «تولید فکر»، «تولید علم» و «فّناوری و نوآوری» است.

مقدمه

وقوع انقلاب اسلامی، سرآغاز حرکت پرشتاب و عظیمی است که با سرنگونی رژیم ستم شاهی و برپایی نظام مقدّس جمهوری اسلامی، امیدهای فراوانی را برای تحقّق آرمان بلند تمدّن نوین اسلامی پدید آورد. این تمدّن در مبانی، ارزش ها، فرهنگ و سبک زندگی، تفاوت های عمیقی با تمدّن مسلط غربی دارد که استکبارستیزی و مبارزه با نظام سلطه، از ویژگی های بارز آن است. دست یابی به این آرمان بلند، نیازمند طی مراحل مختلف و ساختن مسیر جدیدی است. در این راستا باید بخش های مختلف جامعه و نهادهای حاکمیتی به صورت هماهنگ و منسجم نقش آفرینی نمایند که در این میان، نقش نهاد علم شامل حوزه و دانشگاه در ریل گذاری و هدایت قطار پیشرفت و رشد جامعه در مسیر صحیح انقلابی نقشی بیبدیل و بدون جایگزین است.

درحقیقت حوزه های علمیه و دانشگاه دو شعبه از یک نهاد و مؤسسه هستند، همان گونه که امام خامنه ای فرموده اند: «مؤسسه علم و دین، یک مؤسسه است و علم و دین باهم اند. این مؤسسه، دو شعبه دارد؛ یک شعبه، حوزه های علمیه و شعبه دیگر، دانشگاه ها هستند.» (١٣٦٨/٠٩/٢٩؛ سخنرانی به مناسبت روز وحدت حوزه و دانشگاه).

رهبر کبیر انقلاب اسلامی امام خمینی(ره) همواره بر اهمیت حوزه و دانشگاه و نقش آن ها در سرنوشت ملت ها تأکید داشتند: «دانشگاه مبدأ همه تحوّلات است. از دانشگاه، چه دانشگاه علوم قدیمه چه دانشگاه علوم جدیده، از دانشگاه سعادت یک مّلت و در مقابل سعادت، شقاوت یک مّلت سرچشمه می گیرد. دانشگاه را باید، جدیت کرد، جدیت بکنید دانشگاه را درستش کنید» (١٣٥٨/٠٣/١٦، صحیفه امام، ج ٨، ص ٦١).

با توجه به این اهمیت ویژه حوزه و دانشگاه، امام خامنه ای خواستار تعریف و تبیین چگونگی ایفای نقش آن ها در تمدن سازی نوین اسلامی شده اند. به عنوان نمونه، معظم له در سال ١٣٧٩ این موضوع را در دیدار با حوزویان و در سال ١٣٩٤ در دیدار با دانشگاهیان به صراحت بیان نمودند:

«خط کلی نظام اسلامی، رسیدن به تمدّن اسلامی است…. حوزه علمیه در این میان کجا قرار دارد؛ چه نقشی دارد؛ چه نقش آفرینی دارد؟… ببینید حوزه علمیه چگونه باید باشد و چه کار باید بکند؟ واجبات این حوزه چیست؟»(١٣٧٩/٠٧/١٤ در دیدار با فضلای حوزه علمیه قم). «ما چه کار کنیم که از این دانشگاه… بتوانیم برای ایجاد تمدّن نوین اسلامی بهره ببریم؟… دانشگاه [در این زمینه] چه نقشی میتواند ایفا کند و چه کار باید بکند؟ اولاً نقش آفرینی دانشگاه لازم است، ثانیاً سؤال این است که چه باید کرد؟ ما چه کار کنیم که بتوانیم به اینجا برسیم ؟… [این] بحث جلسه ای و سخنرانی ای نیست؛ این ها کارهای تحقیقاتی مفصّلی لازم دارد؛… شما به عنوان مدیران دانشگاه ها و مسئولان دستگاه آموزش عالی کشور روی این فکر کنید؛ مسئولیت دانشگاه را بر این اساس قرار بدهید» (١٣٩٤/٠٨/٢٠ در دیدار با رؤسای دانشگاه و مسئولان آموزش عالی کشور).

بدین جهت میتوان عنوان نمود که حوزه و دانشگاه در نظام اسلامی یک هدف واحد را دنبال میکنند و آن، تمدن سازی نوین اسلامی است. بی شک این امر، بدون شناخت دقیق از چگونگی و نحوه اثرگذاری آن ها در ایجاد تمدن امکان پذیر نخواهد بود. یکی از مهم ترین منابع شناخت این موضوع، بیانات و تدابیر تفصیلی و عمیق امامین انقلاب اسلامی است که از ابتدای شروع نهضت اسلامی تا امروز مانند چشمه ای جوشان هدایتگر انقلاب بوده و هست.

تمدن سازی نوین اسلامی در نگاه امامین انقلاب اسلامی

فرایند تحقّق اهداف انقلاب اسلامی به پنج مرحله ١) پیروزی نهضت و انقلاب اسلامی، ٢) برقراری نظام اسلامی، ٣) تشکیل دولت اسلامی، ٤) ایجاد جامعه اسلامی و ٥) تشکیل تمدّن و شکل گیری امّت اسلامی تقسیم میگردد (امام خامنه ای، ١٣٩٠/٠٧/٢٤). مرحله اوّل با پیروزی انقلاب اسلامی در سال ١٣٥٧ و مرحله دوّم با استقرار نظام مقدّس جمهوری اسلامی در سال ١٣٥٨ به انجام رسیده است؛ اما مراحل بعدی یعنی تحقّق کامل دولت اسلامی، جامعه اسلامی و درنهایت تشکیل تمدّن و امّت اسلامی هنوز در حال تکمیل بوده و البته در این مسیر با چالش های زیادی نیز مواجه شده است. تشکیل نهاد علم مطلوب، در عین اینکه یکی از غایات و اهداف این انقلاب در مراحل دولت سازی، جامعه سازی و تمدن سازی است، وسیله ای برای رسیدن به این اهداف نیز به شمار می رود.

شکل گیری حکومت مردم سالار دینی برآمده از مشروعیت شرعی و مقبولیت مردمی، گفتمان های جدیدی را فراروی بشر جدید نهاده که یکی از مهم ترین آن ها احیا و بازسازی تمدّن نوین اسلامی است. یکی از الزام های اصلی برای تحقّق این تمدّن، «نظام فکری، معرفتی و تولید دانش و فّناوری» است که محفل اساسی آن نهادهای فکر و علم در این تمدن شامل «حوزه های گران سنگ علمیه دینی به عنوان ارائه دهندگان مبانی و بنیان های تمدّ نی» و «دانشگاه ها به عنوان تولیدکنندگان علم و فناوری» و جامعه تربیت شدگان و تعلیم یافتگان این مراکز هستند. بدین ترتیب نهاد علم هم وظیفه «تولید، تبیین و تعمیق تفکر، علم، معرفت و فرهنگ» را برعهده دارند و هم به واسطه «تربیت نیروی انسانی فعّال جامعه»، نقشی تأثیرگذار در شکل گیری و رشد تمدّن ایفا می کند. کیفیت تحقّق اهداف و آرمان های بلند انقلاب اسلامی نیز ریشه در چگونگی کارکرد این نهاد مهم و اساسی دارد، چراکه تحقق تمدّن نوین اسلامی درگرو پیشرفت در «عرصه های چهارگانه فکر، علم، زندگی و معنویت»[۱] است که حوزه و دانشگاه در این زمینه مسئولیت مستقیم دارند. تمدّن نوین اسلامی در حال شکل گیری است و انقلاب اسلامی، پرچم دار آن در جهان محسوب میشود. در این مسیر حوزه و دانشگاه نیازمند بازتعریف نقش، مأموریت، رسالت و کارکرد خود هستند تا هم در تحقّق اهداف مراحل مختلف انقلاب اسلامی، نقش مهم خویش را ایفا نموده و هم بسترساز توسعه و ساخت ابعاد مفهومی این تمدّن برای ارائه در عصر جدید باشند.

بسیاری از اندیشمندان جهان نیز کارکرد مهم تمدن سازی را برای نهادهای علمی ازجمله دانشگاه ها قائل هستند. سده های متوالی است که فعّالان حوزه های علمی و فرهنگی در سراسر جهان تمدّن یافته، مناسبت تمدّن و آموزش را دریافته اند و همگان در این رأی هم آوازند که مدنیت در گروی آموزش انسان هایی است که در زمان مکانِ مدنی زیست می کنند (سفیدخوش، ١٣٩٦: ٩). دانشگاه وظیفه تعمیق، بسط و گسترش آموزش و دانش را برعهده دارد؛ لذا در شکل گیری، رشدونمو هر تمدّنی اثرگذار بوده و کانون انباشت علم برای تمدن سازی محسوب میشود و به طور مستقیم و غیرمستقیم بر هنر، فن، اقتصاد، سیاست، ادبیات، فلسفه، اخلاق، حقوق، دین و بالأخره علم در مفهوم خاص آن تأثیرگذار است (خرمشاد، ١٣٩٠).

شالوده های تمامی ویژگی ها و مشخصه های تمدّنی به خوبی در کارکردهای حوزه و دانشگاه دیده شده است؛ بنابراین درصورتی که نهاد علم به رسالت خود، آگاهی داشته و به وظایف و کارکردهای خویش به خوبی عمل کند، می تواند سازنده تمدّ نی پویا و مستحکم باشد. حوزه و دانشگاه، فرهنگ عمومی کشور را می سازند و بالنده می کنند و این بالندگی، در برون داد دانشگاه به صورت خرده فرهنگ ها در حوزه های مختلف صنعتی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی دیده می شود؛ سپس همه این ها از مجرای فرهنگ عمومی در درازمدت تمدّن را محقق می سازند (خرمشاد و آدمی، ١٣٨٨).

روش پژوهش

برای تبیین چگونگی نقش آفرینی حوزه و دانشگاه در تمدن سازی مبتنیبر اندیشه های امام خمینی(ره) و امام خامنه ای(دام ظله)، از روش «تحلیل مضمون» استفاده شد. «تحلیل مضمون» به دنبال استخراج مضامین برجسته متون در سطوح مختلف است و برای شناسایی و تشریح چرایی و چیستی یک پدیده، میتوان از آن استفاده نمود. «تحلیل مضمون» شامل جست وجو در مجموعه ای از داده ها برای یافتن الگوهای تکرارشونده از معانی است. شکل و محصول «تحلیل مضمون» ممکن است متفاوت باشد ازاین رو، مهم است که سؤالات تحقیق، قبل، بعد و هنگام «تحلیل مضمون»، مورد توجه و بررسی قرار گیرند. فرایند کلی انجام این روش را میتوان به مراحل کلی زیر تقسیم نمود:

١. جمع آوری و یافتن متون مرتبط با موضوع؛

٢. تقلیل و کاهش متون با انتخاب جملات مرتبط در بین متون جمع آوریشده؛

٣. یافتن و شناسه گذاری مضامین اولیه جملات و عبارت های منتخب و

٤. ترکیب مضامین اولیه برای رسیدن به مفاهیم فراگیرتر.

همه مراحل فوق با تفسیر و تحلیل همراه بوده و به صورت رفت وبرگشتی اصلاح و تکمیل میگردد. با توجه به اینکه «تحلیل مضمون» یک نوع پژوهش کیفی است، بدیهی است برخی از مراحل آن مشابه سایر روش های تحقیق کیفی باشد. این فرایند میتواند در زمان جمع آوری داده ها آغاز شود اما نقطه پایان این فرایند تهیه گزارشی از محتوا و معانی الگوها و مضامین در داده هاست. این نوع تحلیل فرایندی است که طی زمان شکل میگیرد و نیازمند صبر و حوصله فراوان است (شیخ زاده، ١٣٩٤: ٢١ -٢٣).

مرحله اول، جمع آوری آرا و نظرهای امامین انقلاب اسلامی درخصوص موضوع تحقیق بود.

دیدگاه های حضرت امام (ره) از نسخه رایانه ای صحیفه امام (ره) (مجموعه بیانات، پیام ها و نامه های ایشان از سال ١٣١٢ تا ١٣٦٨)، منتشرشده در پایگاه گسترش آرا و اندیشه های امام خمینی (ره) استخراج گردید. کلیه مطالب ثبت شده در این کتاب، بررسی و مواردی که در آن ها کلیدواژه هایی شامل دانشگاه، حوزه، تمدن و موارد مرتبط بود به علاوه تمامی مطالب ایشان خطاب به حوزویان، دانشجویان، اساتید دانشگاه و ستاد انقلاب فرهنگی انتخاب گردید. مجموع این موارد به علاوه وصیت نامه الهی سیاسی معظم له، مشتمل بر ٧٦ سخنرانی و پیام شد که از این میان ٢٢ عنوان مطلب، مربوط به قبل از پیروزی انقلاب اسلامی و ٥٤ عنوان مطلب مربوط به پس از پیروزی انقلاب اسلامی است. پس از این کار، نظرات و دیدگاه های امام خامنه ای(دام ظله) بالغ بر ٣٧١ عنوان سخنرانی، مصاحبه، حکم، پیام و… جمع آوری شد. منبع اصلی در این زمینه پایگاه اطلاع رسانی و نرم افزار حدیث ولایت ایشان بود؛ اما برخی مطالب و بیانات منتشرنشده هم چون ٩ دیدار با اعضای شورایعالی انقلاب فرهنگی در سال های مختلف، پس از جست وجو در منابع دیگری هم چون سایر پایگاه های اطلاع رسانی و گزارش ها و کتاب های منتشرشده، به دست آمد.

پس از جمع آوری آرا و نظرات امامین انقلاب اسلامی، شناسایی مضامین اولیه و شناسه گذاری آغاز گردید. درنهایت ١٧٣٦ مضمون اولیه (شناسه) استخراج شد. با عنایت به اهداف و سؤالات تحقیق، مضامین اولیه، در قالب ٣٥ مضمون سازمان دهنده (شاخص) ترکیب و این مضامین پس از دسته بندی در سطوح مختلف، درنهایت در ٨ مضمون فراگیر (مؤلفه) طبقه بندی شد که در ادامه به طور تفصیلی، تشریح خواهد گردید.

یافته های پژوهش

باتوجه به کثرت اطلاعات جمع آوری شده و حجم فراوان عملیات شناسه گذاری، تحلیل، ترکیب مفاهیم و مضامین، ابتدا نمونه کوچکی از تجزیه وتحلیل داده ها در جدول (١) ارائه شده و سپس نتایج آن تشریح خواهد شد.

جدول ١. نمونه نحوه تجزیه وتحلیل داده ها

چگونگی «نقش آفرینی حوزه و دانشگاه در تمدن سازی» را میتوان در یک شبکه مضامین (شکل ١) با ٢ بعد و ٨ مؤلفه شامل مؤلفه ها و شاخص های جداول (٢ و ٣) ارائه نمود.

شکل ۱: شبکه مضامین و الگوی نقش آفرینی حوزه و دانشگاه در تمدن سازی

تمدن سازی نوین اسلامی به ابعاد و مؤلفه هایی نیاز دارد که در مجموعه بیانات امام خامنه ای به آن ها اشاره شده است و متولی بخش های مهم و کلیدی آن ها، حوزه های علمیه و دانشگاه ها هستند:

«برای ایجاد یک تمدّن اسلامی  مانند هر تمدّن دیگر  دو عنصر اساسی لازم است: یکی تولید فکر، یکی پرورش انسان».[۲]

«اگر این کشور توانست… علم و فناوری و صنعت پیدا کند… این اولین کشور و دولتی خواهد بود که توانسته است پیشرفت مادی را در زیر روشنی چراغ برافروخته فضیلت و معنویت به دست آورد؛ این میشود یک تمدن جدید»[۳].

همان گونه که در شکل (١) نیز مشخص است، تمدن سازی نوین اسلامی به ابعاد و مؤلفه هایی نیاز دارد که در مجموعه بیانات امام خامنه ای به آن ها اشاره شده و میتوان آن ها در دو مؤلفه کلی شامل «پرورش انسان» و «توسعه حکمت» گنجاند.

١- پرورش انسان

بیشک، مهم ترین نقش حوزه و دانشگاه در تمدن سازی تربیت و پرورش انسان های متعهد و متخصص است و این موضوع به دفعات در کلام امامین انقلاب اسلامی تکرار شده است.

دانشگاه ها در هر کشوری… نقششان این است که انسان درست کنند. مأمور ساختن انسان هست دانشگاه….همه انبیا برای آدم سازی آمده اند….قطب دانشگاه مأمور آدم سازی هست و قطب روحانیت مأمور آدم سازی، کارشان شریف ترین کارهاست برای اینکه همان کار انبیاست؛ و هم مسئولیتشان بالاتر از همه مسئولیت هاست، برای اینکه در اینجا همه چیز درست می شود.

این بعد، شامل سه مؤلفه تربیتی و یک مؤلفه تحت عنوان «الزامات کلی» به شرح جدول (٢) است. اعداد داخل پرانتز میزان تکرار مضامین را در بیانات امامین انقلاب اسلامی نشان میدهد.

جدول ٢. شاخص ها و مؤلفه های بعد «پرورش انسان» از نقش آفرینی حوزه و دانشگاه در تمدن سازی

١-١- الزامات کلی

تربیت و آموزش در کلام امامین انقلاب اسلامی الزامات و شرایطی دارد که میتوان آن ها را در سه شاخص کلی به این شرح دسته بندی نمود:

١-١-١- تربیت هدفمند: حوزه و دانشگاه باید انسان هایی شایسته و کارآمد را برای رفع نیازهای مختلف و متنوع جامعه و در جهت تحقق اهداف انقلاب اسلامی تربیت کنند.

خصوصیت جمهوری اسلامی این است که دستگاه انسان سازیاش بایستی صحیح حرکت بکند و انسانِ باب هدف های جمهوری اسلامی بسازد (امام خامنه ای: ١٣٧٠/٠٩/٢٠).

دانشگاهی ها و خود علمای حوزه ها برنامه ها را تنظیم کنند، که یک آموزش موافق با احتیاج مملکت، نه یک چیزهایی را بخوانند که اصلاً به درد ما نمی خورد (١٣٥٩/٠٣/٠٣، صحیفه امام خمینی (ره) جلد ١٢، صفحه ٣٢٩).

در آینده شماها می توانید سهم بسزایی در به وجودآوردن و اهداکردن کادرهای شایسته و صالح به نظام عمومی کشور و نظام مدیریت کشور داشته باشید (امام خامنه ای: ١٣٩٥/٠٣/٠٣).

٢-١-١- تربیت همه جانبه: حوزه و دانشگاه مسئولیت پرورش همه جانبه و جامع الاطراف را برعهده دارند. انسان تک بعدی و تک ساحتی برای تمدن سازی مناسب نیست. بر همین اساس این نهادها متکفل تربیت نسلی هستند که علاوه بر تخصص، ایمان و روشن بینی نیز داشته باشد.

دانشگاه اسلامی، علم و ایمان، علم و معنویت، علم و اخلاق را باهم همراه میکند. علم را میآموزد و جهت گیری علم را از اخلاق و ایمان میگیرد (امام خامنه ای: ١٣٨٤/١٠/٢٩).

در دانشگاه اسلامی علم، با دین، و تلاشگری با اخلاق، و تضارب افکار با سعه صدر، و تنوع رشته ها با وحدت هدف، و کار سیاسی با سلامت نفس، تعمق و ژرف نگری با سرعت عمل، و خلاصه دنیا با آخرت همراه است (امام خامنه ای: ١٣٧٥/٠٧/٠٣).

٣-١-١- الگوی غیرغربی: مسئله مهم دیگر الگو و روش های تعلیم و تربیت است که بدون توجه به تاریخ غنی و زمینه های فرهنگی بومی شکل گرفته و در حال توسعه است؛ لذا نقش آفرینی مؤثر حوزه و دانشگاه نیازمند طراحی و بهره گیری از الگوی بومی متناسب با شرایط و نیازهای جامعه برای تربیت و آموزش است.

«الآن مدرسه هایی که دانشگاه ها و دانش سراها، این ها که ما داریم، فرم هایش همه فرم غرب است…. همه چیز را از غرب گرفته اند. فرهنگ به این غنی ای کنار زده شده است و چسبیده اند به فرهنگ غرب. آن هم نه فرهنگ اصیل غرب، فرهنگ استعماری غرب» (١٣٥٨/١٠/١٢، صحیفه امام خمینی (ره)، جلد ١٢، صفحه ٤)

٢-١- تربیت فکری و اعتقادی

حوزه و دانشگاه بایستی ابزار و وسایل لازم را برای هدایت فکری نسل جوان طلبه و دانشجو، به قدر وافر و کافی ایجاد کند تا ازنظر تفکر انقلابی، عمق و پختگی لازم را پیدا نمایند تا مثلاً اگر کسی نسبت به انقلاب اسلامی، هیچ معرفت یا اعتقادی نداشت و وارد حوزه یا دانشگاه شد، پس از فارغ التحصیلی، به فردی انقلابی و مؤمن تبدیل شده و به نظام جمهوری اسلامی و مسئولانش کمک کند (امام خامنه ای: ١٣٦٩/٠٦/١١، ١٣٨٦/٠٢/٢٥ و ١٣٨٦/٠٩/٠٨). بدین منظور لازم است تا حوزه و دانشگاه در برنامه های خود اقدامات زیر را پیش بینی و اجرا نمایند:

١-٢-١- بصیرت افزایی و ایجاد قدرت تحلیل: یکی از اهداف مهم تربیت و آموزش، افزایش روشن بینی، روشن فکری و توان فهم و تشخیص صحیح مسائل جامعه و جهان است (امام خامنه ای: ١٣٧٧/١١/١٣ و ١٣٧٩/٠٧/٢٦)، درنتیجه حوزه و دانشگاه باید برای بصیرت افزایی و ارتقای آگاهی، قدرت تحلیل و بینش سیاسی، برنامه داشته باشند (امام خامنه ای: ١٣٨٩/٠٨/٠٤ و ١٣٦٩/٠٦/١١). قدرت تحلیلی که بتواند از واقعیت های جامعه، یک جمع بندی ذهنی برای فرد به وجود آورده و آن را بشناسد. هر ضربه ای که مسلمانان در طول تاریخ خورده اند، از ضعف قدرت تحلیل بوده است. نباید گذاشت دشمن از بیبصیرتیها و ناآگاهیها استفاده کند و واقعیتی را واژگونه در چشمان جلوه دهد (امام خامنه ای: ١٣٧٧/١١/١٣). دشمن شناسی و آشنایی با تاریخ و مناسبات نظام سلطه میتواند به این امر کمک کند. شناخت ماهیت دشمن، طرح ها و برنامه های او برای نفوذ و ضربه زدن به انقلاب اسلامی، باعث افزایش عمق نگاه ها شده و توان تحلیل و تصمیم گیری را در مناسبات اجتماعی و سیاسی ارتقا خواهد بخشید (امام خامنه ای: ١٣٧٤/٠٨/١٠، ١٣٩٠/٠٥/١٩ و ١٣٩٤/٠٨/٢٠).

٢-٢-١- تبیین مبانی فکری و اهداف انقلاب اسلامی: متأسفانه دستگاه های مرموز استکباری ازطریق نظام تربیتی و آموزشی، مانع توجه طبقه تحصیل کرده به احکام مقدس اسلام، به ویژه قوانین تشکیلاتی و اجتماعی و اقتصادی آن شده اند و با تبلیغات گوناگون این طور وانمود میکنند که اسلام جز احکام عبادی مطلبی ندارد، درصورتی که قواعد سیاسی و اجتماعی اسلام ناب بیشتر از مطالب عبادی آن است؛ لذا نیاز است تا قوانین آسمانی اسلام که برای تمام شئون زندگی از مبدأ وحی نازل شده و عملی تر و سودمندتر از تمام آموزه های دیگر است، تبیین گردد (١٣٤٨/١٠/١١- صحیفه امام خمینی (ره)، جلد ٢ – صفحه ٨٧). هم چنین به آشنایی با ریشه ها، مبانی فکری و اهداف انقلاب اسلامی نیاز است تا بتوان نقش ها و وظیفه های انقلابی را در حال حاضر و به ویژه در آینده درک نموده و عمل متناسب با آن را به نحو احسن، به انجام رساند (امام خامنه ای: ١٣٧٠/٠٩/٢٠ و ١٣٦٨/٠٨/١٠)

٣-٢-١- توسعه مهارت های تفکر و نظریه پردازی: خروجیهای مطلوب نهاد علم تراز اسلامی، کسانی هستند که بتوانند در دنیای علم آموزی، پیشرفت علم و بنای علمی کشور، تحرک ایجاد کرده و صاحب نظرانی اندیشمند، فکور، عالم، محقق، پژوهشگر و دلیر در میدان علم و پژوهش باشند که دنیا از نظریه هایشان استفاده کند. این امر نیازمند آن است که افراد علاوه بر دانش و دانایی، روش ها و مهارت های اندیشیدن و تفکر را بیاموزند (امام خامنه ای: ١٣٨٤/١٠/٢٩، ١٣٨٥/٠٩/٠٤). اگر کسی تفکّر داشت، این روحیه موجب می شود که بتواند مسائل مهم را کشف کند. اگر جوان عالم و دانشمند، متفکّر بار آمده باشد، از آن ذخیره دانشی که در اختیار او است، ده ها و صدها مسئله جدید مطرح می کند و پاسخ می گیرد؛ یعنی استفاده از علم هم با تفکّر ممکن است (امام خامنه ای: ١٣٩٣/٠٢/١٧).

٣-١- تربیت فرهنگی و اخلاقی

یکی از مهم ترین کارکردهای حوزه و دانشگاه برای پرورش انسان های متعالی، «تربیت فرهنگی و اخلاقی» آنان است که نتیجه آن مشخصاً در رفتار و سبک زندگی متجلی میشود.

بیشترین تأکید ازلحاظ تکرار مضامین در بیانات امامین انقلاب اسلامی نیز در همین زمینه مشاهده شد که این مضمون ها در هفت مؤلفه به شرح زیر قابل دسته بندی است:

١-٣-١- تعمیق ایمان و اشاعه شعائر دینی و معارف انقلاب اسلامی: تعمیق معرفت، ایمان، تعهّد، تعّبد دینی و نگاه توحیدی، با تبیین جهان بینی الهی و افزایش آگاهی و دانش دینی، ایمان و تعهّد را تقویت نموده و باعث ارتقای دین داری میگردد. در اینجا توجّه به باطن و عمق اعمال در کنار حفظ ظواهر اسلامی و پایبندی به تعّبد دینی همراه با دانایی، مطلوب و موردنظر است (امام خامنه ای: ١٣٨٨/١١/١٣ و ١٣٨٤/٠٣/٠٥). بسیاری از خطاها، به علت شناخت ناقص و سطحی از اسلام به وجود میآید؛ لذا آشنانمودن افراد با معارف دینی و انقلاب اسلامی و هدایت صحیح ایشان در صراط مستقیم، اهمیت ویژه مییابد (صحیفه امام خمینی(ره)، ج ٣، ص ٣٢٢  (١٣٥٦/١١/٢٤) و ج ١٩، ص ٣١٦ (١٣٦٤/٠٤/٢٤)). ترویج خودسازی معنوی، تأدیب، تزکیه و تهذیب نفس با ترویج و آگاهیبخشی این مسائل و هم چنین ایجاد فضا و محیط مناسب ازطریق رفع موانع و مزاحمت ها، کمک قابل توجهی در این مسیر به حساب می آید. در این زمینه تذکّر نکات اخلاقی در کلاس ها و برگزاری دروس عقاید و اخلاق میتواند مفید واقع شود. یکی از توصیه های همیشگی امامین انقلاب اسلامی به طلاب و دانشجویان، توجّه جدی به مقوله خودسازی، تهذیب نفس و تزکیه بوده و هست (صحیفه امام (ره)، ج ١٣، ص ٢ (١٣٥٩/٠٤/١٦) و امام خامنه ای : ١٣٧٧/١٠/٢٤ و ١٣٧٧/٠٢/٢٤). تعظیم شعائر و برگزاری آگاهانه و هوشمندانه مراسم دینی اعم نماز جماعت، اعتکاف، احیا، توسل، روضه خوانی، دعا و مناجات با محوریت مسجد نیز، کراراً مورد تأکید قرار داشته است (امام خامنه ای: ١٣٦٩/٠٨/١٣، ١٣٧٤/٠٨/١٧ و ١٣٨٤/٠٣/٠٥).

در این مسیر، ایجاد زمینه «آشنایی و انس با قرآن» و در مرحله بعد «نهج البلاغه» و «صحیفه سجادیه»، تأثیر بسزایی در تربیت فرهنگی و اخلاقی خواهد داشت (امام خامنه ای: ١٣٨٦/٠٩/١٧ و ۱۳۷۸/۰۹/۰۱).

٢-٣-١- افزایش نشاط، امید، خودباوری، انگیزه و تعهد: هویت بخشی، ایجاد اعتمادبه نفس و ارتقای انگیزه ها و باورهای مّلی و دینی همراه با حس افتخار و سربلندی، یکی دیگر از جنبه های مهم و اصلی در تربیت فرهنگی و اخلاقی به شمار میرود (صحیفه امام خمینی (ره)، ج ٢١، ص ٧٤ (١٣٦٧/٠٤/٢٩) و امام خامنه ای: ١٣٨٥/٠٧/١٣). این موضوع ویژگیهایی دارد که اولین آن، تقویت خودباوری و شجاعت و ریشه کن نمودن فرهنگ غلط «ما نمیتوانیم» است (امام خامنه ای: ١٣٩٣/٠٣/١٩، ١٣٨٠/٠٨/٢٠ و ١٣٧٨/٠٣/١٢). یادآوری سوابق درخشان تاریخی و زنده کردن و تقویت حس افتخار و اعتزاز مّلی و دینی، حساسیت و تعهد به اسلام و کشور و بیزاری از وابستگی به بیگانگان، میتواند در هویت بخشی و ایجاد انگیزه بسیارمؤثر باشد (امام خامنه ای:١٣٧٠/٠٩/٢٠، ١٣٨٢/٠٢/٢٢ و ١٣٨٦/١٠/١٣). افزایش نشاط و ایجاد امید به آینده کشور و انقلاب اسلامی نیز تأثیر بسزایی در تقویت هویت و ایجاد انگیزه خواهد داشت (امام خامنه ای: ١٣٩١/٠٧/٢٠).

٣-٣-١- ترویج فضایل اخلاقی و سبک زندگی اسلامی: حوزه و دانشگاه موظف اند در ترویج فضایل اخلاقی مانند ادب، انضباط، وقت شناسی، امانت داری، صبر، قناعت، چشم پوشی، انصاف و تقویت وجدان کاری، روح تلاش، سخت کوشی، مسئولیت پذیری، فرهنگ کار جمعی و تعاون در امور خیر و در مجموع سبک زندگی اسلامی به عنوان یکی از ابعاد مهم پیشرفت و نماد و جلوه تمدن نوین اسلامی، فعالانه مشارکت و نقش آفرینی کنند (امام خامنه ای: ١٣٨٨/١١/١٣، ١٣٩١/٠٧/٢٣، ١٣٩١/٠٧/٢٠ و ١٣٩١/٠٥/٢٢).

٤-٣-١- هدایت گری مرشدانه و مصونیت بخشی فرهنگی: عمده هدف این بخش، «ایجاد مصونیت در برابر فرهنگ غربی و اندیشه های انحرافی» است تا در مقابل تهاجم و شبیخون فرهنگی دشمن، بتوان از فرهنگ و ارزش های انقلاب اسلامی محافظت نمود. بدیهی است این کار ازطریق ابزار فرهنگی نظیر روشنگری و پاسخ به شبهات با تکیه بر تفکّر ناب اسلامی قابل انجام است (امام خامنه ای: ١٣٦٨/٠٨/١٠، ١٣٧٧/٠٩/٠٩، ١٣٨٧/٠٩/٢٤ و ١٣٧٦/٠٦/٢٥). برای این منظور، حضور و هدایتگری مرشدانه علما و اساتید برجسته معارف و اخلاق ضروری است (امام خامنه ای: ١٣٦٥/٠٩/١٦ و ١٣٦٨/٠٧/١٥).

٥-٣-١- ارتقای روحیه علمی پارسایانه: هدف از درس خواندن، نباید معطوف به گرفتن مدرک تحصیلی، کسب درآمد، موقعیت اجتماعی یا سیاسی باشد. در حوزه و دانشگاه، این خود علم است که ارزش دارد؛ البته علمی که در جهت اهداف عالی و سعادت حقیقی بشریت باشد؛ لذا تزریق روحیه پارسایی و وجدان علمی و ایجاد علاقه به تحقیق و علم آموزی از کارکردهای اصلی موردانتظار از حوزه و دانشگاه است (صحیفه امام خمینی (ره)، ج ٨، ص ٢٤٨ (١٣٥٩/٠٢/٠١) و امام خامنه ای: ١٣٧٢/١٠/٠١).

٦-٣-١- سیاست گذاری و مدیریت فرهنگی سالم: حوزه وسیع تربیت فرهنگی و اخلاقی، حساسیت بالایی داشته و نیاز به سیاست گذاری، برنامه ریزی و مدیریت صحیح و دقیق و پیش بینی برنامه های سالم با توجه به آرمان ها و اهداف انقلاب اسلامی دارد. فضای فرهنگی، تحمیل کننده خود بر همه رفتارها و روش هاست، چه رفتارها و روش های فردی، چه جمعی، چه حکومتی و چه کلان جامعه؛ لذا این را نمیشود دست کم گرفت و باید آن را مهندسی کرد؛ یعنی باید اصلاح عیوب فرهنگ موجود، انسان هایی رشید، آزاد، موحد، عدالت طلب، پرکار، پرنشاط، پرُامید، پیشرو، دارای اعتمادبه نفس، دارای توکل به خدا، دارای روح ایثار و مجاهدت و در همه ابعاد به طور کامل، تربیت نمود. باید مشکلات و ریشه های آن را شناخت و برای رفع آن ریشه ها، برنامه ریزی و زمان بندی کرده و پیش رفت. باید جریانات صحیح فرهنگی را کمک و هدایت کرد. آنجایی را نیز که دشمن برنامه ریزی کرده است، شناخت و علاج فرهنگی  نه علاج سیاسی و پلیسی  نمود. بدون برنامه ریزی نباید انتظار داشت که فرهنگ کشور  چه فرهنگ عمومی، چه فرهنگ نخبگانی، دانشگاه ها و غیره و غیره  به خودی خود خوب شوند و پیش بروند (امام خامنه ای: ١٣٨٨/١١/١٣، ١٣٨٦/٠٩/١٧، ١٣٧٥/٠٩/٢٠، ١٣٩٢/٠٩/١٩).

٧-٣-١- گسترش روحیه مطالبه گری و پیگیری: گسترش روحیه کنجکاوی، مطالبه گری و پیگیری همراه با عقلانیت و انصاف در بین جوانان نیز از دیگر ضرورت هایی است که برای تحقق تمدن نوین اسلامی به آن نیاز است. جوان طلبه و دانشجو باید همواره انگیزه طرح مسئله، سؤال یا درخواست داشته باشد. اگر این شد، ممکن است به همه آن مطالبات نتوان پاسخ داد  کما اینکه در کوتاه مدت همین جور هم هست  لیکن یقیناً آینده خوب و افق روشنی با چنین مطالباتی جلوی چشم است. جوان باید مطالبه کند، باید احساس کند که این مطالبه سودمند است، ثمربخش است و تشویق بشود بر این مطالبه و باید احساس کند که او فقط مسئولیتش طرح سؤال و پرتاب کردن یک شعار نیست که بگوید خب، ما کار خودمان را کردیم؛ نه، پیگیریکردن، مطالعه کردن، درباره مسئله اندیشیدن، آن را پخته کردن، راه کار اجرایی را برای آن جست وجوکردن، برای طرحش با مراکز دست اندرکار و مجری تلاش کردن و فعالیت کردن و بالأخره خود وارد میدان کارشدن، این ها جزء وظایف و تکالیف اوست که این را هم در کنار آن مطالبه و طلب کاری و مدعاداشتن، بایستی درک کند (امام خامنه ای: ١٣٨٦/٠٧/١٧ و ۱۳۹۳/۰۵/۰۱).

٤-١- تربیت علمی و مهارتی

با وجود تأکید ویژه بر جنبه های فکری، اعتقادی، فرهنگی و اخلاقی تربیت؛ امّا حوزه های علمیه و دانشگاه هم چنان که از نام شان پیداست، محل علم و دانش است و تربیت علمی و مهارتی مهم ترین وجه ممیزه آن ها نسبت به سایر مراکز و دستگاه ها است. این، علم و دانش است که خواهد توانست دستِ برتر را در مناسبات جهانی برای تحقّق اهداف و آرمان های بلند انقلاب اسلامی ایجاد نماید (امام خامنه ای: ١٣٩٦/٠٣/١٧ و ١٣٩١/٠٩/٢١). بیانات امامین انقلاب در این زمینه را میتوان در چهار موضوع به شرح زیر دسته بندی نمود:

١-٤-١- جدیت در خودسازی علمی: اهمیت تحصیل و فراگیری دانش و خودسازی علمی باید به گونه ای باشد که طلاب، دانشجویان و اساتید، آن را وظیفه اصلی و فریضه ای واجب دانسته و با تحمّل سختی ها و محرومیت ها، بخش عمده ای از وقت و تلاش خود را در این زمینه صرف کنند. این موضوع به حدّی جدی است که امام خمینی (ره)، مسامحه در آن را خیانت به اسلام و کشور برمی شمارند (صحیفه امام خمینی (ره)، ج ٨، ص ٢٤٨، ١٣٥٩/٠٢/٠١).

امام خامنه ای نیز فلسفه حضور و کار اول دانشجو را درس خواندن میدانند و معتقدند اگر کسی درس نخواند، بلاشک ذمه اش مشغول مردم است و باید در روز قیامت پیش خدای متعال جواب دهد (١٣٧٧/١٢/٠٤).

٢-٤-١- فراگیری علوم و مهارت های اداره زندگی و جامعه: یکی از اهداف مهم دیگر، تربیت نیروی کار مناسب و کارآمد برای جامعه است؛ لذا لازم است علوم، فنون و مهارت های مختلف اداره جامعه و زندگی اجتماعی و شخصی فراگرفته شوند. برای رسیدن به آینده های مطلوب، احتیاج به نسل جوانِ باهمتُِ پرانگیزه مؤمنِ تلاشگرِ کاردانِ راه بلد است (امام خامنه ای: ١٣٦٥/٠٩/١٦، ١٣٨٥/٠٧/٢٥).

٣-٤-١- ترویج ابتکار، نوآوری و کارآفرینی: ترویج ابتکار و زنده نگه داشتن روح خلاقیت، نوآوری علمی و کارآفرینی، مضمون دیگری است که بایستی در تربیت علمی و مهارتی مدنظر قرار گرفته و به آن توجّه ویژه شود. دانشجو را باید به جای فراگیری تقلیدی و پذیرفتن صرف، به وادی ابتکار سوق داد (امام خامنه ای: ١٣٨٥/٠٩/٠٤، ١٣٧٩/١٢/٠٩، ١٣٩٠/٠٦/٠٢، ۱۳۹۳/۰۲/۱۷).

٤-٤-١- آموختن و آزمودن در میدان عمل: حوزه و دانشگاه باید افراد را برای نیازهای جامعه تربیت کنند؛ لذا لازم است برای حضور و تعامل آن ها در دستگاه های گوناگون اجرایی، فکر و برنامه ریزی کرد. فرق است بین آن کسی که در کتاب چیزی را میخواند و آنکه خوانده ها را در میدان عمل میآزماید یا اساساً در میدان عمل میآموزد. میدان عمل، موقعیتی فوق العاده است. در این زمینه از روش هایی مثل کارگاه های آموزشی، اردوهای علمی، ارتباط دانشگاه و صنعت میتوان استفاده نمود (امام خامنه ای: ١٣٧٢/٠٧/٢٨، ١٣٧٠/٠٦/٣١، ۱۳۸۶/۰۲/۲۵).

٢- توسعه حکمت

دومین نقش حوزه و دانشگاه در تمدن سازی، توسعه حکمت شامل منظومه فکر، علم، فناوری و نوآوری در سایه سار ایمان به غیب و معنویت است (نجاران طوسی و همکاران، ١٣٩٨: ٢٩٠).

«حکمت، بالاتر از این علم معمولی ماست. حکمت، آن دانسته های عظیمی است که چرخ زندگی انسان را می چرخاند…. در حکمت، اخلاق هست، تیزبینی، عمق بینی و ژرف بینی هست؛ معنویت و ارتباط با خدا و فهم صحیح مسائل هست؛ آشناشدن با حقیقت این عالم وجود و طبیعت این عالم، از انسان و غیر انسان، با یک دیدِ انسانی و والا  نه صرفاً دیدِ آزمایشگاهی هست که البته آن هم لازم است؛ اما این بالاتر از آن است این ها همه در معنای حکمت است (امام خامنه ای: ۱۳۷۷/۰۲/۲۴).

این بعد، شامل سه مؤلفه «تولید فکر»، «تولید علم» و «فناوری و نوآوری» و یک مؤلفه تحت عنوان «الزامات کلی» به شرح جدول (٣) است. شایان ذکر است اعداد داخل پرانتز میزان تکرار مضامین را در بیانات امامین انقلاب اسلامی نشان میدهد.

جدول ٣. مؤلفه ها و شاخص های «توسعه حکمت» از نقش آفرینی حوزه و دانشگاه در تمدن سازی

١-٢- الزامات کلی

تولید فکر، علم، فناوری و نوآوری در کلام امامین انقلاب اسلامی الزامات و شرایطی دارد که میتوان آن ها را در شش شاخص کلی به این شرح دسته بندی نمود:

١-١-٢- جهاد علمی: جهاد علمی، مقوله جداگانه ای از «تولید فکر» و «تولید علم» و «فّناوری و نوآوری»، محسوب نمیشود، لکن چون این عرصه به کارزار مقابله و منازعه با دشمن تبدیل شده است، برای موفقیت در آن نیاز به کار و مدیریت جهادی وجود دارد تا این امر به عنوان یک فریضه و مضمونی تأثیرگذار موردتوجّه ویژه قرار گیرد (امام خامنه ای: ١٣٧٨/٠٣/١٢ و ١٣٧٨/٠٧/٠٦). جهاد علمی به معنای داشتن اراده و عزم راسخ، پشتکار، پیگیری و تلاش جدی، بی وقفه، دلسوزانه، منظّم، بابرنامه و هدف دار در برابر دشمن قدرتمند و قویپنجه برای مقابله و توقف پیشرفت علمی و فناوری، است (امام خامنه ای: ١٣٨٧/٠٧/٠٧، ١٣٨٥/٠٦/٢٥، ١٣٨٠/٠٨/٠٩،

١٣٨٩/٠٧/١٤، ١٣٨٦/٠٤/٢٥ و ١٣٧٨/٠٥/١٤). در این مسیر، «شناخت، مبارزه و مواجهه با چالش ها، موانع داخلی و دشمنان خارجی» ضرورت دارد. خسّت صاحبان علم و فّناوری دنیا، تلاش برای توقف یا آلوده و بدنام کردن حرکت علمی، ازجمله این چالش ها و موانع است (امام خامنه ای: ١٣٨٩/٠٦/١٤ و ١٣٩٥/٠٧/٢٧). یکی از ابزارها و حیله های دشمن در عرصه علم، ایجاد رعب از پیشرفت های علمی است تا خطرپذیری، جرئت نوآوری و نزدیک شدن به مرزهای دانش را از مّلت ها بگیرد. میدان جهاد علمی برای شکستن سلطه تفکّر غربی و پیشروی و مرزشکنی علمی است (امام خامنه ای: ١٣٨٣/٠٩/٢٦، ١٣٩٤/٠٧/٢٢، ١٣٧٩/١٢/٠٩ و ١٣٨٥/٠٦/٢٥). موفقیت در این کارزار نیازمند داشتن «روحیه بسیجی، جهادی و انقلابی» است. مردمیبودن، تلاش مخلصانه و جرئت و شجاعت، مهم ترین ویژگیهای بارز این روحیه است (امام خامنه ای: ١٣٧٩/١١/٢٤، ١٣٩٤/٠٧/٢٢ و ١٣٩٥/٠٨/١٢). دیگر خصوصیتی که برای «جهاد علمی» ضروری است، «عشق به کار علمی، پارسایی و ایثار» است. کسی که در این وادی قدم میگذارد، باید از بسیاری تمتعات مادّی چشم بپوشد و با ازخودگذشتگی، بسیاری از فرصت های شخصی و مناصب اجتماعی را فدای اهداف مقدّس خود کند. تاریخ علم نشانگر این واقعیت است که مهم ترین پیشرفت های علمی بشر مرهون چنین نگاهی است (امام خامنه ای: ١٣٧٨/١٢/٢٣، ١٣٨٤/٠٢/١٤، ١٣٦٩/٠٩/١٩ و ١٣٨٩/٠٩/١٠). درنهایت، کار علمی و تحقیقی تنها در سایه ایمان، تقوا و توکل به خدا و یاریخواستن از پروردگار، برکت پیدا کرده و به موفقیت ختم خواهد شد (امام خامنه ای: ١٣٨٣/٠٤/٠١، ١٣٨٣/١٢/٢٤، ١٣٨٤/٠١/٣٠ و ١٣٨٤/٠١/٢٥).

٢-١-٢- آزاداندیشی و نوآوری روشمند و خردمندانه: یکی از عیوبی که در فضای علمی مشاهده میشود، وابستگی ذهنی به متون علمی غربی و تعلیم و تعّلم براساس آن ها است.

البته باید متون علمی را خواند و دانش را از هرکسی فراگرفت؛ اما علم باید در روند تعالی خود، با روح های قوی و استوار و کارآمدی که جرئت پیشبرد علم را داشته باشد، همراه شود تا بتواند پیش برود. انقلاب های علمی در دنیا این گونه به وجود آمده است. برای پیشرفت، باید جرئت نوآوری وجود داشته باشد تا استاد و دانشجو از قید تفکّر ترجمه ای، تعّبد علمی و زنجیره جزمی گری تعریف های علمی القاشده و دائمیدانستن آن ها خلاص شوند (امام خامنه ای: ١٣٧٩/١٢/٠٩).

خلاقیت، نوآوری و نظریه پردازی در حوزه و دانشگاه باید به صورت یک ارزش ویژه مطرح شود و سخنان نوآوران و نظریه پردازان شنیده شده و از آنان تقدیر به عمل آید. بدین ترتیب ایده ها در چارچوب منطق و اخلاق و در جهت رشد اسلامی با یکدیگر رقابت می کنند (امام خامنه ای: ١٣٨١/١١/١٦). البته ابتکار، نواندیشی و نوآوری نیز باید در یک چارچوب منطقی، منضبط و خردمندانه صورت گیرد تا دچار بینظمی و هرج ومرج فکری نشده و به اصطلاح به آنارشیسم و مهمل گویی علمی منتهی نگردد (امام خامنه ای: ١٣٧٩/١٢/٠٩ و ١٣٩٥/٠٣/٠٦).

٣-١-٢- سخاوت علمی و فراگیری تجارب بشری: علم و فّناوری امروز جهان، میراث بشریت است و تعّلق به هیچ گروه، نژاد و مّلیتی ندارد و نباید در انحصار بخش محدودی از جهان قرار گرفته و ابزار نظام سلطه شود؛ لذا یادگیری از دیگران نه تنها لازم، بلکه واجب و ممدوح است.

فراگیری و استفاده از علوم و تجارب متراکم بشری به شرط آنکه اولاً از تأثیرات منفی فرهنگی که ممکن است ناخواسته به همراه علم فراگرفته شود، مراقبت گردد و ثانیاً این یادگیری، مقدّمه ای برای سبقت و پیش افتادن از صاحبان فعلی آن شود، باید مورد توجه قرار داشته باشد (امام خامنه ای: ١٣٧٩/٠٣/١١، ١٣٨٤/٠٢/١٩، ١٣٨٧/٠٢/١٢ و ١٣٨١/٠٧/٠٣). در دوران اسلامی که مسلمان ها پرچم علم را در دنیا در دست داشتند، هم چنان که تحصیل علم را لازم و واجب می دانستند، تعلیم علم را هم لازم می دانستند؛ لذا در دانشگاه های اسلامی، از همه کشورها، دانشجویانی حضور داشتند که می آمدند و به طور رایگان از مسلمین علم می آموختند. آن دانشگاه ها، علم را منتشر می کردند و کتاب های علمی را در اختیار دیگران می گذاشتند. در اسلام عالمی که علم خود را کتمان میکند، لعنت شده است! این فقط مخصوص علم دین نیست که البته حساب جداگانه و اهمیت ویژه ای دارد. پزشکی که علم خود را کتمان کند و به شاگردانش تعلیم ندهد؛ مهندسی که علم خود را کتمان کند؛ کارگر خبره ای که تجربه و علم خود را کتمان کند و در انحصار خویش قرار دهد و هر کس دیگر که علم خود را کتمان کند، لعنت شده است؛ مگر وقتی که ارائه علم و افشای مطلب علمی، به طور عام مفسده ای داشته باشد.به هرحال باید محیط جامعه، محیط تعلیم و تعلم و یادگرفتن و یاددادن شود (امام خامنه ای: ١٣٧٣/٠٣/١٨، ١٣٧١/٠٢/٠٩).

٤-١-٢- معنویت و اخلاق: علم باید در خدمت انسانیت، عدالت، صلح و امنیت باشد.

اسلام علم را با ایمان، با کتاب و سنت، با تهذیب اخلاقی، با اخلاق و معنویت می خواهد. آن وقت این ذخیره عظیم علم در خدمت دفاع از انسانیت، امنیت، عدالت، صلح و صفای انسان ها و جوامع بشری به کار میافتد؛ علمی که جامعه را به معنویت، به انسانیت، به خدا، به بهشت نزدیک کند؛ لذا جهت گیری ها در کار علمی، باید جهت گیری های درست و معنوی و الهی باشد (امام خامنه ای: ١٣٨٦/٠٦/١٢، ١٣٨٧/٠٦/٠٥). در تمدّن اسلامی و در نظام مقدّس جمهوری اسلامی که به سمت آن تمدّن حرکت میکند، هدف این است که دانش همراه با معنویت پیش برود. اینکه دنیای غرب نسبت به پایبندی به معنویت، حسّاس است؛ به خاطر آن است که این روش، ضدروش آن هاست.

آن ها علم را جدای از اخلاق و معنویت پیش بردند و شد آنچه شد. دانشگاه هم چنان که مرکز علم است، باید مرکز دین و معنویت هم باشد (امام خامنه ای: ١٣٧٦/٠٦/١٩).

٥-١-٢- همبستگی و به کارگیری همه ظرفیت ها: برای پیشرفت علمی، هم بستگی و به کارگیری همه ظرفیت ها و استعدادها، نیازی ضروری است. در سیاست های کلی علم و فّناوری (١٣٩٣/٠٦/٢٩)، مشخصاً بر «استفاده از ظرفیت های علمی و فنی ایرانیان مقیم خارج و جذب متخصّصان و محققان برجسته سایر کشورها به ویژه کشورهای اسلامی حسب نیاز» تأکید شده است. بدیهی است بدون همدلی و جلب مشارکت بخش ها و افراد مختلف و استعدادهای داخلی و خارجی، نمی توان به پیشرفت های بزرگ دست یافت (امام خامنه ای: ١٣٨٣/٠٤/٠١، ١٣٨٣/١٢/٢٤، ١٣٨٤/٠١/٣٠ و ١٣٨٤/٠١/٢٥).

٦-١-٢- اعتباربخشی و بهره گیری درست از نتایج فعالیت های علمی: نتایج فعالیت های علمی باید به صورت مناسب ارائه شده و مورداستفاده اثربخش قرار گیرد. مثلاً درخصوص سمینارهای علمی، صاحب نظران مختلف پس از مطالعه و بررسی علمی موضوع، جمع شوند و درباره موضوع واحد مورد علاقه خود بحث و تبادل نظر کنند و مجموعه نظرات پس از جمع بندی به شکل صحیح و کارآمد مورد بهره برداری قرار گیرد (امام خامنه ای: ١٣٧٠/١١/٣٠).

ازطرف دیگر نحوه اعتباربخشی محصولات علمی ازقبیل کتاب، مقاله و… نیز از الزامات دیگری است که باید نسبت به آن دّقت ویژه نمود و تمهید سازوکاری برای نیازمحورشدن آن ها مدنظر قرار داد (امام خامنه ای: ١٣٨٣/١٠/١٧ و ١٣٨٨/٠٦/٠٨).

٢-٢- تولید فکر

تولید فکر و اندیشه های اصیل و جدید مبنایی برای پژوهش های علم و فناوری آتی قرار گرفته و اداره امور زندگی بر این اساس شکل میگیرد. دانشگاه ها و حوزه های علمیه اساسی ترین کاری که امروز برعهده دارند، چه به صورت جمعی و چه به صورت فردی، تولید فکر اسلامی و تبیین و تحکیم این مبنای قویم اسلامی است. البته این کار با توجّه به آسیب هایی که بیشتر متوجّه نخبگان فکری است و نخبگان علمی کمتر در معرض آن آسیب ها قرار می گیرند، کار دشواری بوده و نیاز به مراقبت بیشتری در این خصوص وجود دارد (امام خامنه ای: ١٣٨٩/٠٦/١٤، ١٣٨٠/٠٦/١٩، ۱۳۹۰/۰۶/۰۲).

١-٢-٢- نظریه پردازی و الگوسازی فکری و عملی: غربیها با کارهای تبلیغاتی توانسته اند این باور را در بسیاری از ذهن ها به وجود بیاورند که توسعه یافتگی مساوی با غربی شدن است و هر کشوری بخواهد کشور توسعه یافته ای محسوب شود، بایستی غربی بشود! اما پیروی از مدل های توسعه و پیشرفت صرفاً غربی امر غلط و خطای خطرناکی است. حوزه و دانشگاه باید با ایجاد الگوهای علمی و عملی این باور نادرست را اصلاح نمایند. مدل سازی و الگوسازی، کار نخبگان حوزوی و دانشگاهی است که در تحقیقات علمی باید آن را دنبال کرد، بحث کنند و درنهایت مدل پیشرفت را برای ایران اسلامی، برای این جغرافیا با این تاریخ، با این ملت، با این امکانات، با این آرمان ها ترسیم و تعیین کنند و براساس او، حرکت عمومی کشور به سوی پیشرفت در بخش های مختلف شکل بگیرد. اندیشه ورزی و کار عمیق نظری در مقولات زیربنایی (تاریخی، اخلاقی و…) و کلامی انقلاب و مسائل موردنیاز برای اداره نظام اسلامی (مانند بانکداری، نظام سلامت، جهاد اقتصادی، مسائل سیاسی و…)، از اولویت های اصلی در این زمینه است (امام خامنه ای: ١٣٨٦/٠٢/٢٥، ١٣٩٠/٠٥/١٩). «تدوین تجربیات متراکم انقلاب اسلامی» و «ایجاد منظومه های فکری و عملی البته با هندسه بومی»، یکی دیگر از مسائل اساسی و مبنایی در حوزه اندیشه ورزی و تولید فکر محسوب میشود (امام خامنه ای: ١٣٩٥/٠٣/٠٣ و ١٣٦٤/٠٩/١٦). اگر بتوان گوهر اسلام ناب و آن درخشندگیها را، به آن شکلی که بتواند در جامه آراسته علم، خودش را نشان بدهد ارائه داد، کار بزرگی انجام شده و راه را برای ورود نخبگان در این میدان ها بازخواهد کرد (امام خامنه ای: ١٣٨٤/١٠/٢٩).

٢-٢-٢- تحول در علوم انسانی برمبنای اندیشه اسلامی: علوم انسانی برای جامعه، جهت دهنده و فکرساز است؛ حرکت، مسیر و مقصد یک جامعه را مشخص می کند. علوم انسانی احتیاج به نظریه سازی دارد. بسیاری از حوادث دنیا حّتی در زمینه های اقتصادی و سیاسی و غیره، محکومِ نظرات صاحب نظران در علوم انسانی است؛ در جامعه شناسی، روان شناسی، فلسفه؛ آن ها هستند که شاخص ها را مشخص می کنند. در این زمینه ها باید با کار عمیق اجتهادی، نظریه پردازیهای بومی برمبنای اندیشه ناب اسلامی  ایرانی متناسب با زمان با پرهیز از التقاط و تأویل های شخصی صورت پذیرد. کارهای نظری تقلیدی از تئوری های غربی در حوزه علوم انسانی که مبانی متفاوتی با جهان بینی توحیدی دارند، نه تنها کمکی به حل مشکلات جامعه اسلامی نمی کنند بلکه بسیار خطرناک و آسیب زا هستند (امام خامنه ای: ١٣٨٥/١١/٠٢، ١٣٨٥/٠٧/١٣، ١٣٨٧/٠٢/١٤، ١٣٩٠/٠٥/١٩، ١٣٩٠/٠٦/٠٢، ١٣٩٥/٠٣/٢٩، ١٣٧١/٠٩/١٩، ١٣٧٩/٠٧/١٤ و ۱۳۹۰/۰۲/۲۷).

٣-٢-٢- برگزاری کرسیهای نقد و نظریه پردازی: یکی از ملزومات اندیشه ورزی و تولید فکر، ایجاد زمینه تضارب آرا با برگزاری کرسی های نقد و نظریه پردازی با مباحثات قوی، شجاعانه، محترمانه، بدون پیش داوری و البته قانون مند است (امام خامنه ای: ١٣٨٦/٠٢/٢٥ و ١٣٨١/١١/٠٧، ١٣٩٠/٠٢/٢٧). باید فضایی ایجاد شود که در آن، «آزادی بیان»، مقید به «منطق، اخلاق و حقوق معنوی و مادی دیگران» تبدیل به فرهنگ اجتماعی و حکومتی گردد و آزادگی، تعادل، عقلانیت و انصاف، سکه رایج شود تا همه اندیشه ها در همه حوزه ها فعال و برانگیخته گردند و «زاد و ولد فرهنگی» که محصول «تضارب آرا و عقول» است، عادت ثانوی نخبگان و اندیشه وران گردد. برای بیدارکردن عقل جمعی، چاره ای جز مشاوره و مناظره نیست و بدون فضای انتقادی سالم و بدون آزادی بیان و گفت وگوی آزاد با «حمایت حکومت اسلامی»و «هدایت علما و صاحب نظران»، تولید علم و اندیشه دینی و درنتیجه، تمدن سازی و جامعه پردازی، ناممکن یا بسیار مشکل خواهد بود (امام خامنه ای: ١٣٨١/١١/١٦).

٤-٢-٢- رصد دائمی جریانات فکری و علمی: همواره باید از پیشرفت ها و تحولات جهانی در همه مفاهیم و مسائل فکری و علمی ازقبیل فلسفه، جامعه شناسی و… مطلع و هماهنگ شده تا با رویکردی فعال با مسائل مواجه شد. «رصد دائمی جریان های فکری و علمی»، هم برای نظریه پردازی و تولید فکر و هم برای نقد و پاسخ به شبهات روز ضروری است. این کار برای حفظ جریان نوآوری در حوزه علم و فناوری نیز ضرورت دارد (امام خامنه ای: ١٣٧٠/٠٦/٣١، ١٣٧٠/١٢/٠١، ١٣٩٥/٠٦/١٦ و ١٣٩٢/٠٧/١٧).

٣-٢- تولید علم

آنچه در درجه اول در ایجاد قدرت ملی مهم است، علم و ایمان است. دانش همواره در طول تاریخ مایه عزت، اقتدار و ثروت بوده و قدرت نظامی و سیاسی ایجاد کرده است. غرب و آمریکا به برکت علم توانستند بر کشورهای دنیا مسلط شوند؛ یکی از ابزارهایشان علم بود؛ ثروت را هم با علم به دست آوردند. اگر کشوری علم داشت، می توانید سخن برتر را بگوید و دست برتر را داشته باشید؛ اما اگر فاقد آن بود تحت سلطه دیگران خواهد بود. حقیقتاً کشوری که دستش از علم تهی است، نمی تواند توقع عزت، استقلال، هویت و شخصیت، امنیت و رفاه داشته باشد. طبیعت زندگی بشر و جریان امور زندگی این گونه است. پیشرفت علمی و فراگیری، نیاز اول کشور و یک ضرورت مضاعف و مؤکد است؛ چون در طول صد سال از بهترین زمان ها از اواسط دوران قاجار که نهضت علمی و نهضت صنعتی دنیا اوج گرفته و شکوفا شده بود، حرکت علمی به دلایل گوناگون ازجمله حاکمیت استبداد و طواغیت دست نشانده تعطیل و متوقف شده بود؛ لذا تلاش مضاعفی باید صورت گیرد تا این عقب ماندگی تاریخی جبران شود (امام خامنه ای: ١٣٨٨/١١/١٣، ١٣٨٦/٠٦/١٢، ١٣٩١/٠٩/٢١). موضوع «تولید علم» در کلام امامین انقلاب اسلامی جنبه هایی دارد که میتوان آن ها را در قالب شش محور به شرح زیر دسته بندی نمود:

١-٣-٢- نهضت نرم افزاری، پیشرفت جهشی پرشتاب و مرزشکنی علمی: جبران عقب ماندگیهای علمی، به عزم و اراده جمعی برای سرعت بخشی به جریان علمی، «جنبش نرم افزاری» عمیق و همه جانبه، نواندیشی، نوآوری و «تولید علم» و پیگیری این مسائل تا فرهنگ سازی و تبدیل شدن آن به گفتمان عمومی غالب نیاز دارد. البته با توجّه به فاصله بسیار زیاد از دیگران و نقاط آرمانی هدف گیریشده، نه تنها توقف به هیچ وجه جایز نیست، بلکه علاوه بر سرعت گرفتن رشد علمی، حفظ و افزایش این سرعت نیز موردنیاز است. در این مسیر، «یافتن راه های میانُ بر در تولید علم و فّناوری»، از ملزومات اساسی برای مرزشکنی و افق گشایی جدید علمی به حساب میآید. قاعدتاً رفتن در همان راهی که دیگران قبلاً طی کرده اند، هیچ موقع نمی تواند کشور را به پیشتازی در عرصه دانش برساند. حوزه و دانشگاه، نقشی اساسی و تعیین کننده در این نهضت نرم افزاری و حرکت جهشی مستمر وُ پرشتاب علمی دارد (امام خامنه ای: ١٣٧٩٠٩٢٠، ١٣٧٩١٢٠٩، ١٣٨٢٠٥١٥، ١٣٨٣١٠١٧، ١٣٨٨٠٢٢٧، ١٣٩١٠٧١٢، ١٣٨٥/٠٧/١٣، ١٣٨٧/٠٦/٠٥، ١٣٩٥/٠٧/٢٧، ١٣٧٦/١١/١٤ و ١٣٨٨/٠١/٢٦).

٢-٣-٢- عزت و مرجعیت علمی: برای تمدن سازی باید به کشور به عزت و مرجعیت علمی در دنیا برسد؛ توقع از جامعه علمی کشور این است که تا پنجاه سال دیگر در رتبه بالای علمی دنیا قرار داشته باشد و یکی از مراجع عمده و درجه اول علمی دنیا باشد؛ یعنی همان طور که امروز همه ناچارند برای علم و دست یابی به محصولات علمی دانشمندان و کتاب های آنان در کشورهای دیگر مراجعه کنند، جوینده دانش و طالب علم مجبور باشد به سراغ دانشمندان و کتاب های علمی ایران بیاید و مجبور شود زبان فارسی یاد بگیرد تا بتواند با تازه های دانش آشنا شود و از آن استفاده کند. هدف باید این باشد. این، یک آرزوست؛ یک قله است که نگاه کردن به آن، هیجان انگیز بوده و شوق رسیدن به آن را در دل همه به وجود میآورد؛ البته آرزوی خامی هم نیست و کاملاً دست یافتنی است (امام خامنه ای: ١٣٨٥/٠٣/٢٩، ١٣٨٥/٠٨/١٨، ١٣٨٤/٠١/٢٥، ١٣٨٦٠٧٠٩، ١٣٩١٠٩٢١، ١٣٩٢٠٥١٥، ١٣٩٥٠٣٢٩، ١٣٨٤٠١٣٠، ١٣٨٤٠٢١٤، ١٣٨٤/٠٧/٠٣، ١٣٩٢/٠٧/١٧ و…). اگر امروز کشور و ملت ایران توانست بر قله علم و فناوری بنشیند، سخن حق او در دنیا که همان استقلال امت اسلامی است، در بین مسلمان ها و در جوامع اسلامی جایگزین خواهد شد و ذهن ها بیشتر آن را قبول خواهد کرد (امام خامنه ای: ١٣٨٧/٠٩/٢٤، ١٣٨٣/٠٤/٠١). هدف گذاری حرکت علمی کشور باید افزایش دانش جهانی ازطریق تولید فرآورده های جدید و ناشناخته دانش بشری در چارچوب ارزش های انسانی باشد. باید به دنبال تولید محصولات جدید علمی باشیم که دانش بشری تاکنون نتوانسته است آن ها را به دست آورد و آثار مخربی هم برای بشریت نداشته باشند. باید بر ثروت علمی بشر افزود و در مجموعه سرمایه علمی دنیا، به عنوان یکی از شرکای ذی دخل در مجموعه مسائل جهانی، سهم قابل توجهی یافت تا کشور بتواند به مثابه یک ملت و یک مجموعه انسان شریف، در دنیا شناخته شود (امام خامنه ای: ١٣٩٣٠٣١٩، ١٣٨٥٠٣٢٩، ١٣٧٢١٠٠١).

٣-٣-٢- درون زایی و خودکفایی علمی: یکی از زمینه های سلطه غرب بر جوامع، تسّلط و انحصار علمی است که سرمنشأ تسّلط بر حوزه های اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و… شده است. شکستن این انحصار ظالمانه و رسیدن به خودکفایی علمی ازطریق توجه به علم درون زا و بومی حاصل میآید. با پرورش استعدادها باید از درون جوشید نه مانند استخری که هرگونه آب آلوده ای در آن سرازیر میکنند و هر وقت هم خواستند آب را میکشند، بلکه مثل چشمه جوشان که از درون خود جوشش دارد. اینکه صرفاً از فرآورده های علمی دیگران بدون آنکه عمقی به دست آید فقط کلمات و اصطلاحات فراگرفته شود، به پیشرفت کشور کمکی نخواهد کرد، علاوه بر آنکه درهای بسیاری از دانش ها بر روی کشورها و غیردارندگانش بسته است و وقتی اجازه میدهند دانش منتقل شود که کهنه و دستمالی شده و از نویی و طراوت افتاده است (امام خامنه ای: ١٣٨٣/٠٤/٠١، ١٣٨٢/٠٨/٠٨، ١٣٨٦/٠٤/٢٥، ١٣٨٤/٠٢/١٩، ١٣٨٣/٠٨/١٠، ۱۳۸۲/۰۵/۱۵).

٤-٣-٢- هدفمندی در تولید علم: ازجمله عواملی که ارزش علم را بیشتر میکند، این است که علم با غایت و هدف های مشخصی که طبق نیازها تنظیم شده باشد، به طرف پیشرفت، توسعه و کمال سیر کند. برجستگیهای یک جامعه در زمینه های ذهنی، فکری و علمی باید در خدمت تعالی و معنویت انسان قرار بگیرد (امام خامنه ای: ١٣٨٢/٠٢/٢٢، ١٣٧٧/٠٢/٢٤، ۱۳۹۰/۰۷/۲۶).

٥-٣-٢- توسعه علوم پایه: البته هدفمندی و نیازمحوری در تولید علم به معنای غفلت از علوم پایه نیست چراکه این علوم، سرمایه بلندمدت محسوب شده و مانند یک گنجینه پرارزش، سرمنشأ تحوّل، پشتوانه سایر علوم و پایه نظری هر تحرک علمی و فناوری پیشرفته است. آن چیزی که کشورها را به اوج و قله میرساند، ریاضی، فیزیک، شیمی و علوم زیستی است (امام خامنه ای: ١٣٩٥٠٣٢٩، ١٣٨٧٠٢١٤، ١٣٨٥٠٥٢٣، ١٣٨٤١٠١٣).

٦-٣-٢- تقویت بنیه علمی کشور: امروز در کشور، یکی از فرایض حتمی، تقویت بنیه علمی کشور است. اگر علم نباشد، اقتصاد، صنعت، حتی مدیریت و مسائل اجتماعی عقب خواهد ماند. باید از استعداد موجود جوانان و اساتید، برای افزایش علوم و تحقیقات در میدان ابتکار و اختراع و گسترش رشته های متعدد علمی و تحقیقی و فراگیری تحصیلات عالی حداکثر استفاده را کرد (امام خامنه ای: ١٣٧٩/١٢/٠٩، ١٣٧٨/٠٣/١٢، ١٣٧١/٠٨/١٩).

٤-٢- فناوری و نوآوری

کار با تولید علم پایان نمی پذیرد و برای پیشرفت واقعی به تکمیل چرخه ایده تا مصرف، نیاز است. نگاه به علم، بدون توجه به فایده علم برای کشور، مطلوب نهایی نیست. کار و تلاش علمی، مقدمه عمل است. علمِ نافع عبارت است از آن علمی که به کار کشور بیاید و مفید برای حل مشکلات کشور باشد. به عبارت دیگر علم باید ناظر به فناوری باشد و در صنایع و بازار خودش را نشان بدهد (امام خامنه ای: ١٣٨٣/٠٤/١٧، ١٣٩٣/٠٥/٠١، ١٣٩١/٠٧/١٣). این موضوع را میتوان در سه سرفصل به شرح زیر تبیین نمود:

١-٤-٢- پژوهش های هدفمند و کاربردی: تحقیق و پژوهش در حوزه و دانشگاه با توجه به نیازهای آن، باید برمبنای نیازهای مردم و کشور هدف دار شود و این لازمه اش این است که بانک اطلاعات و مرکزی وجود داشته باشد که همه بتوانند بدانند چه کارهایی انجام شده است و چه فعالیت هایی برای تکمیل یک مجموعه پژوهش لازم است تا بتواند این قطعات گوناگون در کنار هم جمع بشود. باید به دنبال علمی بود که برای کشور در حال و آینده لازم و نافع است. در این خصوص لازم است نیازسنجی انجام بگیرد و نیازهای امروز و فردا هم مورد ملاحظه قرار گیرند تا دانشجویی و دانش آموزی و فراگیری علم و تعلیم آن، برمبنای نفع و نیاز باشد.

عمل گراترشدن و کارآمدترشدن پژوهش و تحقیق در کشور، چه از سوی استادان و برگزیدگان و چه از سوی دانشجویانی که در دانشگاه ها پایان نامه هایی را مینویسند، در همین راستا باید پیگیری شود. اصرار بر قرارگرفتن پیشرفت های علمی در خدمت نیازهای کشور، به علت محدودیت منابع ظرفیت های انسانی، مالی و مادی است (امام خامنه ای: ١٣٨٩/٠٧/٢٩، ١٣٨٥/٠٥/٢٣، ١٣٩٤/٠٨/٢٠،  ١٣٨٣٠٩٢٦، ١٣٨٥٠٧١٣، ١٣٩٢٠٥١٥).

٢-٤-٢- حمایت از کارآفرینی و شرکت های دانش بنیان: هماهنگی، حمایت و پشتیبانی از شرکت های دانش بنیان (از روش های مختلف نظیر برنامه ریزی و تسهیل اشتغال دانشجویان در مشاغل علمی و…) یکی دیگر از وظایف و مسئولیت ها است. یافته های علمی و صنعتی بایستی بتوانند در کشور تولید ثروت کنند، لذا مشارکت فعالانه در «تجاری سازی و ترویج محصولات دانش بنیان» از همان ابتدای تعریف پروژه های علمی، باید موردتوجه قرار گیرد.

«پشتیبانی و هدایت صحیح پارکهای علم و فّناوری و شهرکهای تحقیقاتی»، مسئله دیگری است که به نقش آفرینی فعال دانشگاه نیاز دارد (امام خامنه ای: ١٣٩٤/٠٦/٠٤ و ١٣٩٥/٠٣/٢٥، ١٣٨٩٠٧١٤، ١٣٨٠٠٩١٩).

٣-٤-٢- اکتساب فناوری: در سیاست های کلی کشور ابلاغی مقام معظم رهبری در موضوعات مختلف مانند انرژی، خودکفایی دفاعی  امنیتی، علم و فناوری و…، همواره بر موضوع دستیابی به علوم و فناوریهای پیشرفته تأکید شده است که در این زمینه نیز جامعه علمی کشور میبایست نقش مؤثر خود را ایفا نماید (سیاست های کلی برنامه پنجم، سیاست های کلی نظام در زمینه انرژی، سیاست های کلی بخش معدن، سیاست های کلی برنامه چهارم توسعه، سیاست های کلی نظام در موضوع خودکفایی دفاعی و امنیتی و سیاست های کلی علم و فناوری).

نتیجه گیری

با توجه به رسالت و فلسفه وجودی حوزه های علمیه و دانشگاه و نیازمندیهای ایجاد و تحقق یک تمدن نوین اسلامی، نقش آفرینی این دو مرکز در تمدن سازی امری بدیهی و البته ضروری است. الگوی نقش آفرینی حوزه و دانشگاه در تمدن سازی، تصویری شفاف از چگونگی این امر را ازمنظر امامین انقلاب اسلامی نشان میدهد. براساس شاخص های به دست آمده میتوان پیشنهادهایی برای استفاده مؤثر از این الگو و تکمیل آن مطرح نمود.

١- گفتمان سازی و ترویج مؤلفه ها و شاخص های نقش آفرینی حوزه و دانشگاه در تمدن سازی برای تصمیم سازی و شکل گیری مدل ذهنی مشترک برای مسئولان، اساتید، دانشجویان، پژوهشگران دانشگاهی و مدیران حاکمیتی و هم چنین ایجاد خواست عمومی و مطالبه اجتماعی؛

٢- ارزیابی وضع موجود نقش آفرینی با توجه به شاخص های ارائه شده به عنوان معیار سنجش؛

٣- الگوبرداری و یادگیری تجربه های موفق در زمینه نقش آفرینی در سطح کشور و جهان و

٤- مطالعه روابط بین مؤلفه ها و شاخص های به دست آمده و پیشنهاد الگوی عملیاتی نقش آفرینی با تعیین عناصر اهرمی و کلیدی آن.

فهرست منابع

– احمدی فشارکی، حسنعلی (١٣٨٥)، دانشگاه و دانشگاهیان از دیدگاه امام خمینی (ره)، چ پنجم، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).

– جمعی از طلاب و محققین حوزه علمیه (١٣٩٠)، روشنای علم: مروری بر بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی پیرامون دانش و تولید علم، تهران: مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی.

– خرمشاد، محمدباقر (١٣٩٠)، دانشگاه تمدن ساز، روابط فرهنگی، ش ٢: ١٥-١١.

– خرمشاد، محمدباقر؛ آدمی، علی (١٣٨٨)، انقلاب اسلامی، انقلاب تمدن ساز؛ دانشگاه ایرانی، دانشگاه تمدن ساز، تحقیقات فرهنگی، س ٢، ش ٦، ١٨٨-١٦١.

– دبیرخانه تحول و تعالی دانشگاه جامع امام حسین (علیه السلام) (١٣٩٥)، منشور دانشگاه امام حسین (علیه السلام) در بیان و بنان ولایت، چ سوم، تهران: دانشگاه جامع امام حسین (علیه السلام).

– سفیدخوش، میثم (١٣٩٦)، ایده دانشگاه، ترجمه جمعی از مترجمان، تهران: حکمت.

– شیخ زاده، محمد (١٣٩٤)، سبک رهبری خدمت گذار الگویی متعالی برای فرماندهان و مدیران، تهران: مرکز امامت، مرکز باقرالعلوم (علیه السلام).

– مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی (١٣٩٢)، شورای عالی انقلاب فرهنگی: رهنمودهای مقام معظم رهبری در دیدار با شورای عالی انقلاب فرهنگی، تهران: مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی.

– مخبر دزفولی، محمدرضا؛ آژینی، محسن (١٣٨٩)، منشور فرهنگی انقلاب اسلامی (مجموعه رهنمودها و دیدگاه های رهبر معظم انقلاب اسلامی در عرصه فرهنگ، علم و فناوری)، تهران: دبیرخانه شورایعالی انقلاب فرهنگی.

– نجاران طوسی، حامد؛ فاتح راد، مهدی؛ برزنونی، محمدعلی (١٣٩٨)، دانشگاه تراز انقلاب اسلامی، تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه جامع امام حسین (علیه السلام).

– خامنه ای، سیدعلی، پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی سیدعلی خامنه ای (مدظله العالی)، مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی، آخرین تاریخ به روزرسانی ١٤٠١/٠١/٢٨ به نشانی www.khamenei.ir.

– موسوی الخمینی(ره)، سیدروح الله، صحیفه امام خمینی(ره)، پایگاه اینترنتی گسترش آرا و اندیشه های امام خمینی (ره)، آخرین تاریخ به روزرسانی ١٤٠١/٠١/٢٨ www.rouhollah.ir.

پی نوشت ها:

[۱] امام خامنه ای (دام ظله): ١٣٨٢/٠٢/٢٢

[۲] در دیدار با حوزویان به تاریخ ١٣٧٩/٠٧/١٤

[۳] در دیدار با حوزویان به تاریخ ١٣٨٣/٠٣/٢١